Lənkəran, Astara, Masallı
və Lerik tarix-diyarşünaslıq muzeyləri müasir azərbaycançılıq
ünvanları kimi...
III yazı
Azərbaycançılıq ideyasının, bu möhtəşəm ideologiyanın gənc nəslə aşılanmasında muzeylərin apardığı təbliğat böyük təsir gücünə malikdir. Bilirik ki, Azərbaycanın rayonlarında, bölgələrində müxtəlif profilli muzeylər fəaliyyət göstərir. Bölgələrdə əsasən tarix-diyarşünaslıq muzeylərinin mövcudluğu müsbət haldır. Tarix-diyarşünaslıq muzeyləri o diyarların tarixini, mədəniyyətini, mənəvi dəyərlərini əks etdirir.
Azərbaycanın bir sıra bölgələri
var ki, orada Azərbaycan türkləri ilə
yanaşı, qeyri-millətlərin də nümayəndələri
kompakt şəkildə yaşayır. Həmin bölgələrdən
biri cənub bölgəsidir ki, burada Azərbaycan
türkləri ilə yanaşı, əsasən
talışlar yaşayır. Talışlar da,
qeyri-xalqlar da, bir sözlə, ölkəmizdə
yaşayan etnik qrupların nümayəndələri
azərbaycançılığa bağlı
insanlardır. Onlar Azərbaycan dövlətinə, dövlətçiliyinə
xidmət edən, sadiq olan toplumlardır. Bu gün Azərbaycanda
yaşayan bütün xalqlar azərbaycançılıq
bayrağı altında birləşib.
Azərbaycançılıq
ideologiyasının təbliğində xüsusi rol
oynayan tarix-diyarşünaslıq muzeyləri bölgənin
tarixini, arxeologiya və etnoqrafiya mənzərəsini
özündə əks etdirir.
Lənkəran rayonu ölkəmizdə xüsusi
seçilən rayonlardandır. Tarixən Azərbaycan
maarifçiliyinin beşiyi başında duranlardan
olan Lənkəran mədəniyyətimizə,
tariximizə, ədəbiyyatımıza, ictimai
fikrimizə böyük töhfələr verib. Lənkəran
Tarix-Diyarşünaslıq Muzeyindən
danışarkən qeyd etmək lazımdır ki, muzey
1924-cü ildə yaradılıb. Məlumatlara
görə, muzey Böyük Vətən Müharibəsi
illərində fəaliyyətini dayandırıb.
İkinci Dünya Müharibəsindən 16 il ötdükdən sonra, yəni 1961-ci ildə
muzeyin fəaliyyəti bərpa edilib. Azərbaycan
hökumətinin qərarı ilə 1977-ci ildə
muzeyə Lənkəranda bu işin təşkilatçısı,
maarifçi və jurnalist Mirzə Ağəli
Əliyevin adı verilib. Lənkəran
Tarix-Diyarşünaslıq Muzeyi 1978-ci ildə yeni
binaya köçürülüb və burada elmi əsaslarla
ekspozisiya açılıb. Muzey
1991-ci ildən isə XIX əsr memarlıq abidəsi olan
Mir Əhməd xan Talışinskinin mülkündə fəaliyyət
göstərir. Bu möhtəşəm
abidə 1913-cü ildə Mir Əhməd xanın
sifarişi ilə onun xanımı Tuğra
xanımın şərəfinə Fransadan dəvət
olunmuş memarlar tərəfindən 3 ay müddətində
ucaldılıb. Bu abidə Lənkəran
şəhərinin ilk çoxmərtəbəli
binası olub. Muzeyin fondunda 6 mindən
yuxarı eksponat toplanıb və ildən-ilə bu rəqəm
daha da artır. Muzeyin aşağıdakı
nümayiş otaqları gələn qonaqların
istifadəsinə verilib: 1. Təbiət bölməsi.
2.Qədim dövr. 3. Erkən orta əsrlər.
4. Yeni dövr. 5. Ən yeni dövr. 6. Müasir dövr. Lənkəran Tarix-Diyarşünaslıq
Muzeyi xalqımızın qədim tarixini əks etdirən
əşyalarla zəngindir. Daş
dövrünə aid həvəngdəstə, çəkiclər,
sümükdən hazırlanmış bıçaqlar,
tunc dövrünə aid silahlar və qadın bəzək
əşyaları, VII-XII əsrlərə aid
qoçfiqurlu qəbir daşları, heç vaxt rəngi
solmayan boyalı saxsı qablar çox
maraqlıdır. VIII-IX əsrlərə
aid memarlıq abidəsi - Bəlləbur
qalasının tikinti materialları nümunələri,
qaladan tapılmış məişət əşyaları
xüsusi maraq doğurur. Ekspozisiyada
nümayiş etdirilən misgərlik nümunələri,
əmək və məişət əşyaları da
orta əsrlərə aiddir. Muzey
2014-cü ildə Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət
və Turizm Nazirliyi tərəfindən əsaslı təmir-bərpa
olunub. Hazırda muzeyin binasında yeni
ekspozisiyanın qurulması prosesinə start verilib.
Qeyd edək
ki, ölkə başçısı İlham Əliyev
2015-ci ilin aprel ayında Lənkəran
Tarix-Diyarşünaslıq Muzeyində aparılan
yenidənqurma və bərpa işlərindən sonra
yaradılan şəraitlə tanış
olmaq məqsədilə muzeydə olub.
Muzey təmirdən sonra
tamaşaçıların ixtiyarına verilib.
Sözsüz ki, Lənkəran
Tarix-Diyarşünaslıq Muzeyinin binasının əsaslı
şəkildə təmir edilməsi Azərbaycan
dövlətinin mədəniyyətimizə, xüsusən
də muzey işinə verdiyi böyük dəyərin,
göstərdiyi qayğının təzahürüdür.
Astara Tarix-Diyarşünaslıq Muzeyi də cənub
bölgəsində sayılıb-seçilən muzeylərdəndir. Məlumatlara
görə, fondunda 7354 ədəd eksponat olan muzey 1980-ci
ildən fəaliyyət göstərir. Muzeyin əsas eksponat bazası görkəmli
etnoqraf Əsadulla İmaməliyevin Astara şəhərinin
mərkəzində təşkil etdiyi kiçik muzeyin
əşyaları olub. Muzeyin əsas fondunda
eramızdan əvvəl II-III əsrdə baş verən
hadisələrdən xəbər verən müdafiə
və döyüş silahları, qılınclar, yəhərvari
tünc qılınclar, ox və
nizə ucluqları, bıçaq tiyələri,
döyüş baltaları,
yaşı 2000 ildən yuxarı olan qadın və
kişi daş heykəlləri, XIV və XV əsrlərə
aid olan "Zərbi düz olmayan" sikkələr,
ibtidai formalı şüşədən və tuncdan
düzəldilmiş qadın bəzəkləri, tarixi
və elmi əhəmiyyətə malik olan eksponatlar
mühafizə olunur. Eyni zamanda xalqın məişət
bölməsində keçmişdə istifadə
edilmiş həsir, cebend, beşik, bəzək əşyaları,
dulusçuluq sənət nümunələri, həsirtoxuma
aləti, xış, dəmir kotan, xalq şənliklərində
istifadə edilən qədim müsiqi alətləri
nümayiş olunur. Qeyd edilənə görə,
muzeyin sahəsi 600 kv.m., altı zalda
yerləşdirilməklə üç bölmədən
ibarətdir. Məlumatlara görə,
muzey bir şöbədən (ekspozisiya şöbəsindən)
ibarətdir və ekspozisiya 6 zalda yerləşdirilməklə
aşağıdakı bölmələri əhatə
edir. Belə ki, burada Təbiət bölməsi, Qədim
və orta əsrlər dövrü bölməsi, Məişət
və Etnoqrafiya bölməsi, Azərbaycan Demokratik
Cumhuriyyəti, İnqilab bölməsi, Müharibə
bölməsi, Müasir dövr bölməsi
mövcuddur. Muzeyşünas-etnoqraf
Əfqan Şəfiyevin "Astara Tarix
Diyarşünaslıq Muzeyi", "Azərbaycan
xalqının daş yaddaşı" adlı
kitablarında muzey və muzeydə olan eksponatlar
haqqında geniş məlumatlar verilib.
Rəhim
Tağıyev adına Masallı
Tarix-Diyarşünaslıq Muzeyi Masallı rayonunun
Hişkədərə kəndində yerləşir. Muzeyin direktoru Əntiqə
Tağıyevadır. Məlumatlara
görə, muzey 1952-ci ildən fəaliyyət göstərir.
Muzey bu kəndin tanınmış
ziyalısı, əməkdar müəllim, hazırda
adı bu muzeyə verilmiş Rəhim Tağıyevin
şəxsi təşəbbüsü və misilsiz əməyi
ilə yaradılıb. Məlumatlara görə,
15 il ictimai əsaslarla Hişkədərə
kənd məktəbinin muzeyi kimi fəaliyyət
göstərdikdən sonra onun üçün 1975-ci ildə
ayrıca bina tikilib. Məktəb muzeyində
olan eksponatlar həmin binaya köçürülüb
və bundan sonra muzey artıq diyarşünaslıq
muzeyi kimi fəaliyyətini davam etdirib.
Muzey
haqqında məlumatlara görə, Azərbaycan SSR
Nazirlər Sovetinin 13 avqust 1977-ci il
tarixli, 283 nömrəli Qərarı və Azərbaycan
SSR Mədəniyyət Nazirliyinin 16 sentyabr 1977-ci il
tarixli, 299 nömrəli əmri ilə muzey dövlət
statusu alıb və Tarix-Diyarşünaslıq Muzeyi
kimi fəaliyyət göstərib. 2005-ci
ildən muzey onu yaradanın - Rəhim Tağıyevin
adını daşıyır.
Qeyd edilənə görə, hazırda bu muzey
xeyli böyüyüb və onun palentologiya,
etnoqrafiya, numizmatika və arxeologiya şöbələrində
19 mindən çox qiymətli eksponat toplanıb.
Müxtəlif
illərdə rayonun Ərkivan, Hişkədərə,
Boradigah, Tatyanoba, Hacıtəpə, Şəhriyar,
Xırmandalı, Mahmudavar, Bambaşı,
Çaxırlı, Ərəb, Qızılağac, Qəriblər,
Öncəqala, Köhnə Alvadı kəndlərinin
yaxınlığında qədim şəhər, qala
kurqanı, türbə məqbərə yerlərindən
tunc, dəmir, antik və orta əsrlər dövrünə
aid maddi mədəniyyət nümunələri bu
Tarix-Diyarşünaslıq Muzeyində mühafizə
olunur.
Tarixə uzunömürlülər diyarı kimi
daxil olan Lerik rayonu Bakıdan 323 km uzaqlıqda,
Talış dağlarının əhatəsində
yerləşir. Qeyd edək ki, Lerik rayonu 1930-cu ildə
yaradılıb, lakin 1938-ci ilə kimi rayonun adı
Zuvand olub. 1938-ci ildən isə Lerik
adı ilə xəritəyə düşüb.
Məlumatlara görə, Lerikin ərazisində
200-dən çox təbiət və tarixi abidə
mövcuddur.
Burada XI-XII əsrlərə aid tarixi abidələri
olan "Oğlan qala" və "Qız" qalası və
sair qədim yaşayış məskənləri var.
Lerik Rayon Tarix-Diyarşünaslıq Muzeyi 1983-cü
ildə yaradılıb. Muzeydə 5000 ədəd
eksponat qorunub saxlanır. Əvvəllər
Lerikin Uzunömürlülər Muzeyi Lerik
Tarix-Diyarşünaslıq Muzeyinin filialı kimi fəaliyyət
göstərib, sonradan isə rayonun ərazisində
bina tikilib və ora köçürülüb. Tarix-Diyarşünaslıq Muzeyinin 6 eksponat
zalı var və bu zallarda e.ə 2-1-ci minilliklərə
aid, tunc dövrünə aid eksponatlar qorunur.
Muzeyin fond müdiri Cabbar Zülfiyev mətbuata bildirib
ki, qədim əşyalar rayon ərazisində olan qədim
yaşayış məskənlərində
aşkarlanıb: "Rayonumuzun ərazisində 80-90
min il yaşı olan Büzeyir mağarası və
yaşı 120 min il olan Zuvandçay mağarası var.
1890-95-ci illərdə fransalı arxeoloq, Luvr Muzeyinin əməkdaşı
olan Jak və qardaşı Henri Morqan Azərbaycana səfərləri
zamanı Lerikdə olub və Büzeyr
mağarasında tədqiqatlar aparıblar. Morqan
qardaşları Büzeyir mağarasında arxeoloji
qazıntılar zamanı daş dövrünə aid
200-ə yaxın qədim əşya, 80 kq qızıl və
40 kq gümüşdən hazırlanan müxtəlif
növ əşyaları Luvr, Senjermen və Brüssel
muzeylərinə aparıblar". Fond müdirinin
sözlərinə görə, Morqan qardaşları
Lerikə səfərlərini özlərinin
yazdıqları kitablarda da qeyd ediblər: "Jan və
Henri qardaşları bu zonaya səfərləri barədə
"İrana elmi səfər" və "Sirli Şərq"
kitablarında məlumat veriblər. Bundan
əlavə, muzeyimizdə ən məşhur
eksponatlardan biri-dünyanın ilk uzunömürlü
sakini kimi bilinən, 150 ildən çox ömür
sürmüş Mahmud Eyvazovun "Dayandoldurum"
tüfəngidir. Eləcə də tunc
dövrünə aid döyüş paltarları, bəzək
əşyaları, əntiq məişət əşyaları
və daş dövrünə aid alətlər də bizim
muzeydə qorunur".
O, Lerik
Tarix-Diyarşünaslıq Muzeyində Azərbaycan
tarixində mühüm rol oynayan bir eksponatın
olduğunu da vurğulayıb: "Muzeydə çox
maraqlı və xüsusi əhəmiyyətə malik
olan bir eksponat var-rusiyalı coğrafiyaşünaslar
tərəfindən tərtib edilən XVIII əsrə
aid Azərbaycan xəritəsi. Xəritədə
İrəvan xanlığı və Qarabağın Azərbaycanın
tərkibində olduğu göstərilib. Bununla da rus coğrafiyaşünaslar indiki
Yerevanda XVIII əsrdə İrəvan
xanlığının olduğunu və
Qarabağın Azərbaycan ərazisi olmasını
sübut edirlər".
Azərbaycan mədəniyyəti, Azərbaycan
insanı hər zaman vətənə, yurda sadiq olub,
evini, ocağını qoruyub. Azərbaycanın cənub
bölgəsinin tarixi qədimdir.
Arxeoloji qazıntılar zamanı cənub
bölgəsindən tapılan bütün nümunələr
tarix-diyarşünaslıq muzeylərində qorunur,
mühafizə edilir. Tariximizin bir parçasına
çevrilən tarix-diyarşünaslıq muzeyləri
ölkəmizə gələn turistlərin
marağını çəkir. Bizim
muzeylər tariximizi canlı şəkildə
yaşadır, təbliğ edir, mənəvi irsimizi
sabaha daşıyır.
İradə
SARIYEVA
Bakı xəbər.- 2016.- 30 sentyabr.- S.15