Professor Əsədulla Cəfərov "Qarabağın paleolit düşərgələri" adlı kitabını aprel şəhidlərimizin ruhuna ithaf etdi...

Pro­fes­sor Əsə­dul­la Cə­fə­rov "Qa­ra­ba­ğın pa­leo­lit dü­şər­gə­lə­ri" ad­lı ki­ta­bı­nı ap­rel şə­hid­lə­ri­mi­zin ru­hu­na it­haf et­di...

 Azər­bay­can Mil­li Elm­lər Aka­de­mi­ya­sı­nın Ar­xeo­lo­gi­ya və Et­noq­ra­fi­ya İns­ti­tu­tu­nun Daş döv­rü ar­xeo­lo­gi­ya­sı şö­bə­si­nin mü­di­ri, gör­kəm­li ar­xeo­loq-alim, ta­rix elm­lə­ri dok­to­ru, pro­fes­sor Əsə­dul­la Cə­fə­ro­vun "Qa­ra­ba­ğın pa­leo­lit dü­şər­gə­lə­ri" ad­lı ki­ta­bı nəşr edi­lib. Bu gün­lər­də Ə.Cə­fə­rov­la gö­rü­şüb həm ki­tab haq­qın­da, həm də pro­fes­so­run er­mə­ni sax­ta­kar­lı­ğı­na qar­şı apar­dı­ğı mü­ba­ri­zə­dən da­nış­dıq.

- Əsə­dul­la mü­əl­lim, Siz Qa­ra­ba­ğı se­vən, təb­liğ edən alim­si­niz. Qa­ra­ba­ğı öy­rən­mə­yə nə vaxt­dan baş­la­mı­sı­nız?

- 1968-ci il­dən bu gü­nə qə­dər Azər­bay­can Mil­li Elm­lər Aka­de­mi­ya­sın­da ça­lı­şı­ram. 1970-ci il­dən 1988-ci ilə qə­dər Qa­ra­ba­ğın Fü­zu­li, Xo­ca­vənd, Ağ­də­rə, La­çın, Kəl­bə­cər, Tuğ və s. yer­lə­ri­ni qa­rış-qa­rış gəz­mi­şəm. Di­gər tə­rəf­dən, Qa­ra­bağ­da dün­ya şöh­rət­li Azıx pa­leo­lit dü­şər­gə­lə­ri 1960-cı il­də Məm­mə­də­li Hü­sey­nov tə­rə­fin­dən qey­də alı­nıb. Onun 1960-cı il­dən apar­dı­ğı təd­qi­qat­lar nə­ti­cə­sin­də bu gü­nə ki­mi dün­ya­da ana­lo­qu ol­ma­yan Azıx, Tağ­lar dü­şər­gə­lə­ri aş­ka­ra çı­xa­rı­lıb. Azıx dü­şər­gə­si in­sa­nın ya­ran­ma­sı, for­ma­laş­ma­sı və in­ki­şaf et­mə­si üçün zən­gin stra­tiq­ra­fi­ya­ya, mad­di mə­də­niy­yət qa­lıq­la­rı­na, hey­van sü­mük­lə­ri­nə və s. ma­lik olan bir abi­də­dir. Məhz bu­na gö­rə də dün­ya alim­lə­ri bu gün Azıx­da apa­rı­lan təd­qi­qat­la­ra çox yük­sək qiy­mət ve­rir. Qa­ra­bağ nə üçün mə­nə be­lə əziz­dir? Məm­mə­də­li Hü­sey­nov­la bir­lik­də  Qa­ra­ba­ğın mad­di mə­də­niy­yət abi­də­lə­ri­ni qa­rış-qa­rış gəz­mi­şəm və gör­dük­lə­ri­mi gün­də­li­yi­mə kö­çür­mü­şəm.

- Bu ki­ta­bı yaz­maq­da məq­sə­di­niz nə olub?

- De­yə bi­lə­rəm ki, 1968-ci il­dən bu gü­nə­dək Qa­ra­ba­ğa aid 137 mə­qa­ləm nəşr edi­lib və 7-ci ki­ta­bım çap­dan çı­xıb. "Qa­ra­ba­ğın pa­leo­lit dü­şər­gə­lə­ri" ki­ta­bı­nı yaz­maq­da əsas məq­sə­dim o olub ki, Qa­ra­bağ­da - Turş­su­da, Fü­zu­li­də, Şu­şa­da, Kəl­bə­cər­də, La­çın­da on­la­rın su­yu­nu içib, çö­rə­yi­ni ye­mi­şəm. Qa­ra­bağ in­san­la­rı mü­qəd­dəs in­san­lar­dır. On­la­rı di­dər­gin sa­lan er­mə­ni ma­fi­ya­sı­na xid­mət edən qüv­və­lər­dir. Mən də ar­xeo­loq-ta­rix­çi ola­raq 1988-ci il­dən qar­şı­ma məq­səd qoy­dum ki, Qa­ra­bağ­da baş ve­rən konf­likt­lə­ri, er­mə­ni­lə­rin Azər­bay­can xal­qı­nın ba­şı­na gə­tir­di­yi mü­si­bət­lə­ri ta­ri­xi nöq­te­yi-nə­zər­dən araş­dı­rım. Mir Möh­sün Nəv­vab, Məm­məd Sə­id Or­du­ba­di, Nə­ri­man Nə­ri­ma­nov, Mə­həm­məd Əmin Rə­sul­za­də XX əsr­də Azər­bay­can xal­qı­nın ba­şı­na gə­ti­ri­lən mü­si­bət­lər, er­mə­ni mə­sə­lə­si ilə bağ­lı ya­zıb­lar. Bu mə­sə­lə­yə iki nə­fər ki­tab həsr edib. Mir Möh­sün Nəv­vab "Er­mə­ni-mü­səl­man da­va­sı" və Məm­məd Sə­id Or­du­ba­di isə "1905-06-07 Qan­lı il­lər" ki­tab­la­rı­nı bu mə­sə­lə ilə bağ­lı ya­zıb­lar. Or­du­ba­di 245 mək­tub alıb və o, prob­lem­lə bağ­lı 5 sə­bəb gös­tə­rib. O ya­zır ki, bu gün ba­şı­mı­za gə­ti­ri­lən mü­si­bət­lə­rin kö­kün­də bi­zim bi­sa­vad­lı­lı­ğı­mız, si­ya­sət­dən uzaq ol­ma­ğı­mız­dır. Mən isə bü­tün Av­ro­pa­nı gəz­mi­şəm, Fran­sa­nı, İta­li­ya­nı, Qaf­qa­zı. Azər­bay­can alim­lə­ri Məm­mə­də­li Hü­sey­nov, Də­mir Ha­cı­yev, Na­ib Şi­ri­nov, Ələş­rəf Məm­mə­dov - bun­la­rın sa­yə­sin­də el­mə gəl­mi­şəm, mə­nim sa­va­dım var. Bu sa­va­dı həm Azər­bay­can döv­lə­ti na­mi­nə, həm Azər­bay­can xal­qı na­mi­nə, həm də bə­şə­riy­yə­ti qo­ru­maq na­mi­nə, nə qə­dər nə­fə­sim gə­lir­sə, iş­lə­yə­cə­yəm. Ona gö­rə də 1988-ci il­də baş ve­rən ha­di­sə­lər mə­ni çox mə­yus edir­di. Çün­ki gül­lər, çi­çək­lər, hər şey ya­ra­nan­dan son­ra in­san da ya­ra­nıb. Am­ma in­san yır­tı­cı de­yil, ya­ra­dı­cı ol­ma­lı­dır!

- Ki­tab­da elə mə­sə­lə­lə­rə to­xun­mu­su­nuz ki, bu ba­rə­də çox az ya­zı­lır, da­nı­şı­lır. Əs­lin­də, bu ki­tab həm də bə­şə­riy­yə­tə bir me­saj­dır...

- Doğ­ru­dur. İn­san nə üçün yır­tı­cı­dır? Bu­nun sə­bəb­lə­ri­ni araş­dır­dım. Gör­düm ki, in­sa­nın yır­tı­cı ol­ma­sın­da ro­lu olan amil­lər var. İn­san ha­ram ye­yir, baş­qa­sı­nın yo­lu­nu kəs­mək, haq­qı­nı tap­da­maq, əmə­yi­ni mə­nim­sə­mək yo­lu­nu tu­tur­lar. Ta­ri­xi be­lə­lə­ri sax­ta­laş­dı­rır. Sax­ta­laş­dır­ma mə­sə­lə­sin­də iki qüv­və möv­cud­dur. Bi­ri sa­vad­sız­lar­dır ki, bil­mə­yə­rək­dən sax­ta­laş­dır­ma­ya yol ve­rir­lər, o bi­ri­lər isə sa­va­dı olub bi­lə­rək­dən sax­ta­laş­dır­ma­nı hə­ya­ta ke­çi­rən­lər­dir. Bi­lə­rək­dən sax­ta­laş­dı­ran­lar da­ha təh­lü­kə­li­dir. Ona gö­rə ki, o, xal­qı al­da­dır.

50 il­dir elm­də­yəm, 33 il də Azər­bay­ca­nın müx­tə­lif ali mək­təb­lə­rin­də dərs de­mi­şəm. Bə­şə­riy­yə­ti elm, sa­vad, mə­də­niy­yət xi­las edə­cək. Bu gün ha­mı Av­ro­pa­ya hə­səd apa­rır. Hal­bu­ki, 15-ci əs­rə qə­dər Av­ro­pa­da in­san­lar bar­bar­ca­sı­na ya­şa­yır­dı. Mə­sə­lən, sa­vad­lı, bi­lik­li Jan­na Dar­kı ton­qal­da yan­dır­dı­lar. On­lar bu­nu sa­vad­sız­lıq­dan edir­di­lər. On­lar Şər­qin mə­də­niy­yə­ti­ni mə­nim­sə­di­lər.

- Ki­tab de­yə­sən ya­zıl­dı­ğı vaxt­dan xey­li son­ra nəşr olu­nub. Ni­yə ge­cik­di ki?

- Bə­li, üç il idi ki, "Qa­ra­ba­ğın pa­leo­lit dü­şər­gə­lə­ri" ki­ta­bı ha­zır ol­ma­ğı­na bax­ma­ya­raq, çap edə bil­mir­dim. Nə­ha­yət, dost­la­rı­mın kö­mə­yi ilə çap edə bil­dim. Ba­yaq bu ki­ta­bı yaz­ma­ğı­mın bir sə­bə­bi­ni açıq­la­dım. Di­gər sə­bə­bi­ni də de­yim. Bi­li­rik ki, 2016-cı il­də ap­rel dö­yüş­lə­rin­də mü­qəd­dəs Qa­ra­bağ tor­pa­ğı­nın bir par­ça­sı iş­ğal­dan azad olun­du. Dö­yüş za­ma­nı Azər­bay­can oğul­la­rı şə­hid ol­du. Bu ki­tab ap­rel dö­yüş­lə­ri za­ma­nı şə­hid olan qəh­rə­man Azər­bay­can əs­gər­lə­ri­nin əziz xa­ti­rə­si­nə həsr olu­nub. Bun­dan əv­vəl nəşr edi­lən və say­ca be­şin­ci ki­ta­bım olan "Azər­bay­ca­nın ilk sa­kin­lə­ri" dün­ya­sı­nı də­yiş­miş Azər­bay­can alim­lə­ri­nin və Qa­ra­bağ­da şə­hid ol­muş əziz in­san­la­rın xa­ti­rə­si­nə həsr edil­miş­di. Mə­nim Əf­ruz ad­lı əmim oğ­lu da 1987-1992-ci il­lər­də Qa­ra­bağ­da dö­yü­şüb və Çay­kənd əmə­liy­ya­tın­da da olub. So­nun­cu də­fə 1992-ci il ma­yın 8-dən 9-na ke­çən ge­cə Ba­la Kirs­də it­kin dü­şüb. 55 nə­fər­dən 52-si ge­ri qa­yıt­dı, am­ma Əf­ruz Cə­fə­rov, ka­pi­tan, ağ­dam­lı Şa­hin və ağ­su­lu İs­lam şə­hid ol­du­lar, ti­kə­lə­ri də ta­pıl­ma­dı. Bu gün də mən on­la­rın yo­lu­nu göz­lə­yi­rəm. Nə vaxt­sa gə­lə­cək­lər... Çün­ki əmim oğ­lu 1992-ci il may ayı­nın 2-də mə­nə zəng et­di. So­ruş­dum ki, əmi­oğ­lu, sən ha­ra­da­san? De­di ki, Şu­şa­da­yam. De­dim ki, ora­da nə edir­sən? Ca­vab ver­di ki, in­san­lar ge­dib, on­la­rın əm­la­kı­nı qo­ru­yu­ram. Ma­yın 3-də Ba­la Kir­sə ge­dib­lər. Ge­dən­lər­dən 52 nə­fər qa­yıt­dı. O qa­yıt­ma­dı. XX əsr­də 7-ci ha­di­sə­dir ki, er­mə­ni­lər bi­zim ba­şı­mı­za gə­ti­rir. Bu gün hə­lə bə­zi­lə­ri ayıl­mır. Bü­tün bə­şə­riy­yət yı­ğı­şıb er­mə­ni ter­ro­ru­nun kö­kü­nü kəs­mə­li­dir. Çün­ki dün­ya­da apa­rıl­mış təd­qi­qat­lar­dan irə­li gə­lən sta­tis­tik rə­qəm­lər gös­tə­rir ki, bü­tün ter­ror ha­di­sə­lə­ri­ni er­mə­ni ma­fi­ya­sı­na xid­mət edən adam­lar tö­rə­dib. Mosk­va­da met­ro­da, is­tər Pa­ris­də, is­tər Tür­ki­yə­də, elə­cə də di­gər yer­lər­də tö­rə­di­lən ter­ror akt­la­rı er­mə­ni­lə­rin iş­ti­ra­kı ilə baş ve­rib.

Mən in­sa­nın 5 mil­yon il­dən bə­ri ta­ri­xi­ni öy­rə­ni­rəm, bəs ni­yə in­san yır­tı­cı­dır? İn­san­la­rı yır­tı­cı­lı­ğa sa­vad­sız­lıq va­dar edir. İn­san elm­li­dir­sə, sa­vad­lı­dır­sa, o heç bir vaxt yır­tı­cı ola bil­məz. Bir sö­züm də var ki, ağ­lı olan in­sa­na pul, zor və qı­lınc la­zım de­yil, o, ağıl­la in­ki­şaf edər, tə­biə­tə, cə­miy­yə­tə, döv­lə­ti­nə xe­yir ve­rər.

- Ki­tab­da Qa­ra­ba­ğın qə­dim ar­xeo­lo­ji mən­zə­rə­si tam ola­raq ifa­də olu­nub­mu?

- Bə­li. "Qa­ra­ba­ğın pa­leo­lit dü­şər­gə­lə­ri" ki­ta­bım­da Qu­ru­çay mə­də­niy­yə­ti, qə­dim Aşel, or­ta Aşel, son Aşel, Mus­tye mə­də­niy­yə­ti, üst pa­leo­lit döv­rü və s. öz ək­si­ni ta­pıb. 48 sə­hi­fə Qa­ra­bağ ar­xeo­lo­ji və ta­ri­xi mən­bə­lər­də ver­mi­şəm. Qa­ra­ba­ğın 2,5 mil­yon il bun­dan əv­vəl baş­la­ya­raq in­di­yə qə­dər olan ta­ri­xi­ni ver­mi­şəm ki, er­mə­ni­lər də bu ki­ta­bı oxu­yub nə qə­dər haq­sız ol­duq­la­rı­nı dərk et­sin­lər. Mən Tuğ­da çox ol­mu­şam, bu­ra­da ke­çən əs­rin 60-70-ci il­lə­rin­də er­mə­ni­lər və azər­bay­can­lı­lar qar­daş ki­mi ya­şa­yır­dı, xe­yir-şər­lə­ri bir olub. Cə­fər Cab­bar­lı "1905-ci il­də" ad­lı əsə­rin­də o mü­na­si­bət­lə­ri təs­vir edib. La­kin 1988-ci il­dən in­di­yə qə­dər  biz əsl er­mə­ni yır­tı­cı­lı­ğı­nı gör­mü­şük. Bu ni­yə baş ve­rib? Bu­na tə­kan ve­rən er­mə­ni yır­tı­cı zi­ya­lı­la­rı­nın yır­tı­cı fi­kir­lə­ri­dir. Mə­sə­lən, Zo­ri Ba­la­yan 1984-cü il­də "Ocaq" ki­ta­bı ya­zıb. Bu ki­tab ta­ma­mi­lə sax­ta mə­lu­mat­lar əsa­sın­da ya­zı­lıb. ABŞ-ın pro­fes­so­ru Sa­mu­el A.Uims "Er­mə­nis­tan ter­ror­çu "xris­ti­an" öl­kə­nin giz­lin­lə­ri" ki­ta­bı­nı ya­zıb. Ki­ta­bın bi­rin­ci cil­di 2003-cü il­də ABŞ-da çap edi­lib. O gös­tə­rir ki, ey xris­ti­an­lar, bu gün er­mə­ni ma­fi­ya­sı­na xid­mət edən qüv­və­lər "er­mə­ni­lər acın­dan ölür" de­yib bi­zi al­da­dır­lar, biz də on­la­ra pul gön­də­ri­rik, on­lar­sa pu­lu si­lah al­ma­ğa və ta­ri­xi sax­ta­laş­dır­ma­ğa sərf edir­lər. Biz in­sa­nıq, Al­la­hı­mız da bir­dir, tə­biə­ti­miz də.

1988-ci ilin fev­ra­lın­dan baş­la­ya­raq bu gü­nə qə­dər baş ve­rən ha­di­sə­lər gös­tə­rir ki, er­mə­ni ma­fi­ya­sı­na xid­mət edən in­san­lar nə­in­ki Azər­bay­ca­na qar­şı, hət­ta Azər­bay­ca­nın Azıx, Tağ­lar, tunc döv­rü­nə və di­gər dövr­lə­rə aid dü­şər­gə­lə­ri­nin, Xo­ca­lı kur­qan­la­rı­nın ta­ri­xi­ni sax­ta­laş­dır­maq­la, öz nə­və-nə­ti­cə­lə­ri­nə xə­ya­nət et­miş olur­lar. Apa­rıl­mış komp­leks el­mi tə­di­qat­lar gös­tə­rir ki, 2,5 mil­yon il­dən bu gü­nə qə­dər ora­da Azər­bay­can xal­qı­nın ulu əc­dad­la­rı ya­şa­yıb. Azıx­da apa­rı­lan təd­qi­qat­lar­da 2,5 mil­yon il­dən ta or­ta əsr­lə­rə qə­dər olan bü­tün ar­xeo­lo­ji mə­də­niy­yət­lər­də va­ris­lik ənə­nə­lə­ri qey­də alı­nıb. Mə­nim rəh­bər­li­yim­lə Tağ­lar­da apa­rı­lan təd­qi­qat­lar gös­tər­di ki, Tağ­lar mə­də­niy­yə­ti­nin döv­rün­də ka­mil in­san­lar mey­da­na gəl­miş­lər, Azıx­da ya­şa­mış ib­ti­dai in­san­lar ho­mo­sa­pi­es tip­li in­san­la­ra çev­ri­lib. Bi­zim ulu əc­dad­la­rı­mı­zın ta­ri­xi Qa­ra­bağ­dan baş­la­yır. Hət­ta 1988-ci il­də bu ha­di­sə­lər ilk də­fə cə­rə­yan edən­də ya­pon­lar Dağ­lıq Qa­ra­bağ­da ya­şa­yan "er­mə­ni­lər"in və İrə­van­da ya­şa­yan er­mə­ni­lə­rin qa­nı­nı ana­liz et­di­lər. On­la­rın qan qru­pu fərq­lə­nir­di. Çün­ki Dağ­lıq Qa­ra­bağ­da ta­ri­xən türk tay­fa­la­rı ilə bir­lik­də al­ban tay­fa­la­rı ya­şa­yıb. Ora­da Azər­bay­can döv­lə­ti olub. Biz ta­ri­xə nə­zər sal­saq gö­rə­rik ki, 4-cü əsr­dən 1921-ci ilə qə­dər ta­rix­də er­mə­ni döv­lə­ti ol­ma­yıb. La­kin 19-cu əs­rin son­la­rın­dan eti­ba­rən "Qın­çaq", "Daş­nak­süt­yun" par­ti­ya­la­rı ya­ra­nıb, "Bö­yük Er­mə­nis­tan" ya­rat­maq üçün proq­ram ha­zır­la­yıb­lar. O proq­ra­mın da mü­əy­yən his­sə­lə­ri­ni yır­tı­cı­lıq yo­lu ilə hə­ya­ta ke­çir­mə­yə na­il olub­lar. Ona gö­rə də bü­tün bə­şə­riy­yət bir­lə­şib Qa­ra­ba­ğı azad et­mək­lə, Azıx, Tağ­lar dü­şər­gə­lə­ri­ni azad et­miş olar. Bu da bə­şər mə­də­niy­yə­ti­nə ve­ri­lən ən bö­yük töh­fə olar.

- Bey­nəl­xalq təd­bir­lə­rə ge­dir­si­niz­mi? Bu­ra­da er­mə­ni sax­ta­kar­lı­ğı­nı if­şa et­mək müm­kün­dür­mü?

- Əv­vəl­cə qeyd edim ki, dün­ya pa­leo­lit mək­tə­bi­nin əsa­sı XIX əsr­də Fran­sa­da qo­yu­lub. İs­tər XIX, is­tər XX və is­tər­sə də XXI əsr­lər­də ar­xeo­lo­ji təd­qi­qat iş­lə­ri apar­mış Fran­sa alim­lə­ri bu mək­tə­bi da­ha da zən­gin­ləş­di­rib və ye­ni-ye­ni pa­leo­lit dü­şər­gə­lə­ri aş­kar edə­rək, Fran­sa əra­zi­sin­də ib­ti­dai in­san­la­rın məs­kun­laş­ma ta­ri­xi­nin bir mil­yon ilə bə­ra­bər ol­ma­sı­nı ar­xeo­lo­ji ta­pın­tı­lar­la sü­bu­ta ye­ti­rib­lər. 2003-cü ilin fev­ral ayın­da Fran­sa­nın To­ta­vel şə­hə­rin­də ke­çi­ri­lən bey­nəl­xalq ar­xeo­lo­ji kon­frans­da mən "Azər­bay­ca­nın pa­leo­lit dü­şər­gə­lə­ri" ad­lı el­mi mə­ru­zə ilə çı­xış et­dim. Mə­ru­zə­də Azər­bay­can əra­zi­sin­də olan pa­leo­lit dü­şər­gə­lə­rin­dən ta­pıl­mış mad­di mə­də­niy­yət qa­lıq­la­rı­nın xa­rak­te­rik xü­su­siy­yət­lə­ri şərh olun­muş­du. Ey­ni za­man­da, çox­tə­bə­qə­li Azıx, Tağ­lar və Qaz­ma pa­leo­lit dü­şər­gə­lə­ri­nin ar­xeo­lo­ji ma­te­ri­al­la­rı­nın Qaf­qaz və Ya­xın Şərq abi­də­lə­ri ara­sın­da möv­qe­yi el­mi fakt­lar­la təh­lil olun­muş­du. Bey­nəl­xalq proq­ra­ma mü­va­fiq ola­raq Qaf­qa­zın pa­leo­lit dü­şər­gə­lə­ri­nin və o cüm­lə­dən Dma­ni­si­nin ar­xeo­lo­ji ta­pın­tı­la­rı təd­qiq edil­miş və on­la­rın xa­rak­te­rik xü­su­siy­yət­lə­ri araş­dı­rıl­mış­dı. 1991-2003-cü il­lər­də Dma­ni­si pa­leo­lit dü­şər­gə­sin­də apa­rı­lan ar­xeo­lo­ji qa­zın­tı­lar za­ma­nı zən­gin mad­di mə­də­niy­yət qa­lıq­la­rı ta­pı­lıb. Dma­ni­si­dən aş­kar olun­muş mad­di mə­də­niy­yət qa­lıq­la­rı­nın döv­rü pa­leo­maq­nit yo­lu ilə tə­yin olu­nub və dü­şər­gə­də qə­dim in­san­la­rın 1,7-1,8 mil­yon il bun­dan əv­vəl­cə­dən məs­kun­laş­ma­sı mü­əy­yən edi­lib. Bu­ra­dan ta­pıl­mış pa­leo­an­tro­po­lo­ji qa­lıq­la­ra şər­ti ola­raq Ho­mo Dma­ni­si adı ve­ri­lib. Bey­nəl­xaq İN­TAS-2000 proq­ra­mı­na uy­ğun ola­raq, Fran­sa, İta­li­ya, İs­pa­ni­ya, Ru­si­ya, Gür­cüs­tan və Hol­lan­di­ya alim­lə­ri bi­zim də­və­ti­miz­lə Ba­kı­ya gə­lə­rək Azıx, Tağ­lar, Qaz­ma, Daş­sa­lah­lı, Bu­ze­yir və di­gər pa­leo­lit dü­şər­gə­lə­ri­nin mad­di mə­də­niy­yət qa­lıq­la­rı ilə ta­nış olub­lar. Av­ro­pa alim­lə­rin­dən An­ri-dö Lüm­ley, Ma­ri­ya An­tua­net­ta dö Lüm­ley, D.Lord­ki­pa­nid­ze, M.Nio­rad­ze, A.Ve­kua, Sa­la, Cia­ko­bi­ni, Kar­bo­nel­li və baş­qa­la­rı Azər­bay­can­da daş döv­rü üz­rə apa­rı­lan el­mi təd­qi­qat iş­lə­ri­nə yük­sək qiy­mət ver­miş və res­pub­li­ka­nın pa­leo­lit abi­də­lə­rin­dən ta­pıl­mış mad­di mə­də­niy­yət qa­lıq­la­rı­nın ib­ti­dai ic­ma ta­ri­xi­nin ay­rı-ay­rı in­ki­şaf mər­hə­lə­lə­ri­ni təd­qiq et­mək­lə, bun­la­rın mü­hüm el­mi əhə­miy­yə­tə ma­lik ol­ma­sı­nı yek­dil­lik­lə qeyd et­miş­lər. Av­ro­pa alim­lə­ri ilə 2001-2005-ci il­lər­də apar­dı­ğı­mız bir­gə el­mi təd­qi­qat­lar nə­ti­cə­sin­də Azıx pa­leo­lit dü­şər­gə­sin­də ib­ti­dai in­san­la­rın 2,5 mil­yon il bun­dan əv­vəl məs­kun­laş­ma­sı ar­xeo­lo­ji ma­te­ri­al­lar əsa­sın­da sü­bu­ta ye­ti­ri­lib, Qu­ru­çay ar­xeo­lo­ji mə­də­niy­yə­ti­nin Qaf­qaz və Ya­xın Şərq­də ən qə­dim mə­də­niy­yət ol­ma­sı mü­əy­yən edi­lib. Apa­rı­lan ar­xeo­lo­ji təd­qi­qat­lar za­ma­nı Qaf­qaz və Ya­xın Şərq əra­zi­sin­də qə­dim aşel mə­də­niy­yə­ti­nə aid ən zən­gin mad­di mə­də­niy­yət qa­lıq­la­rı­nın Azıx pa­leo­lit dü­şər­gə­si­nin VI tə­bə­qə­si­nin ta­pıl­ma­sı mü­əy­yən olu­nub. Apa­rı­lan bey­nəl­xalq ar­xeo­lo­ji təd­qi­qat­lar za­ma­nı Tağ­lar pa­leo­lit dü­şər­gə­sin­dən ta­pıl­mış ar­xeo­lo­ji və pa­le­on­tro­lo­ji ma­te­ri­al­la­rın müs­tye mə­də­niy­yə­ti­nə aid ən qə­dim ta­pın­tı­lar ol­ma­sı və ne­an­der­tal tip­li in­san­la­rın in­ki­şaf edib ho­mo sa­pi­ens tip­li ka­mil in­san­la­ra çev­ril­mə­si el­mi fakt­lar­la sü­bu­ta ye­ti­ri­lib. Ey­ni za­man­da, Azər­bay­can əra­zi­sin­də mus­tye mə­də­niy­yə­ti­nin 120 min il bun­dan əv­vəl baş­la­ma­sı mü­əy­yən edi­lib.

- Er­mə­ni­lə­rə dəs­tək ve­rən qüv­və­lər yə­qin ki, nə vaxt­sa on­la­rı if­şa edər?

- Haq­lı bi­zik, am­ma er­mə­ni ya­la­nı dün­ya­nı ba­şı­na gö­tü­rüb. Er­mə­ni ma­fi­ya­sı­na xid­mət edən adam­lar ta­ri­xi sax­ta­laş­dı­rır. Əmi­nəm ki, bü­tün bə­şə­riy­yə­ti er­mə­ni sax­ta­kar­lı­ğı­na qar­şı bir­ləş­di­rə bi­lə­cə­yik.

- "Qa­ra­ba­ğın pa­leo­lit dü­şər­gə­lə­ri" ki­ta­bı­nın ya­yı­mı ne­cə hə­ya­ta ke­çi­ri­lə­cək?

- Bu ki­ta­bı sa­tış üçün nə­zər­də tut­ma­mı­şam. Ki­ta­bı ilk ola­raq ap­rel dö­yüş­lə­rin­də şə­hid ol­muş Və­tən öv­lad­la­rı­nın va­li­deyn­lə­ri­nə, ai­lə­lə­ri­nə ve­rə­cə­yəm, bun­dan son­ra Av­ro­pa Şu­ra­sı­na, ABŞ Sə­fir­li­yi­nə və di­gər sə­fir­lik­lə­rə gön­də­rə­cə­yəm. İn­san­la­rın kö­kü bir­dir. Ona gö­rə də din xa­dim­lə­ri, elm xa­dim­lə­ri, mə­də­niy­yət xa­dim­lə­ri bir­ləş­mə­li­dir. İn­sa­nın şüu­ru var­sa, o ya­ra­dı­cı ol­ma­lı­dır, yır­tı­cı yox.

Əmi­nəm ki, bu ki­tab şə­hid­lə­rin ai­lə­si­nə təq­dim edi­lən­də Qa­ra­bağ­da şə­hid ol­muş in­san­la­rın ru­hu çox sa­kit ola­caq. Bu ki­tab va­si­tə­çi­dir. Res­pub­li­ka Pre­zi­den­ti İl­ham Əli­ye­vin ye­rit­di­yi si­ya­sət nə­ti­cə­sin­də hə­qi­qət öz ye­ri­ni ta­pa­caq.  Qa­ra­bağ azad olun­duq­dan son­ra bu, dün­ya xalq­la­rı­na dərs ola­caq ki, in­san­lar bir-bi­ri­lə zor gü­cü­nə da­nış­ma­ma­lı­dır. Elm, mə­də­niy­yət, id­man və di­gər yol­lar­la da­nış­ma­lı­dır. Bə­şər öv­la­dı­nın kö­kü bir­dir, tor­paq mü­qəd­dəs­dir. Nə in­sa­nın, nə tor­pa­ğın, nə də xalq­la­rın ta­ri­xi­ni sax­ta­laş­dır­maq ol­maz. Nə­yə gö­rə? 50 il­dir elm­də­yəm, Qaf­qa­zı qa­rış-qa­rış gəz­mi­şəm, İta­li­ya­da, Fran­sa­da ol­mu­şam. O vaxt mə­ni Fran­sa­ya də­vət edən­də bur­dan de­di­lər ki, get­mə­yin. Mən de­dim ki, Al­lah mə­ni qo­ru­ya­caq. Üç ay Fran­sa­nın müx­tə­lif şə­hər­lə­rin­də mü­ha­zi­rə­lər oxu­dum. Er­mə­ni­lər də var­dı ora­da. Er­mə­ni­lər ora­da özü­mə de­yib ki, bi­zi al­da­dıb­lar, biz uza­ğı gör­mə­mi­şik. Er­mə­ni sax­ta­kar­lı­ğı da­yan­mır. Bu gün nə­in­ki Azər­bay­can, elə­cə də bə­şə­riy­yət ter­ro­ra qar­şı bir­ləş­mə­li­dir. Er­mə­ni ter­ro­ru­nun kö­kü­nü kəs­mək üçün döv­lət proq­ra­mı ha­zır­lan­ma­lı­dır. Qa­ra­bağ ta­ri­xi­nə, mə­də­niy­yə­ti­nə, ar­xeo­lo­gi­ya­sı­na, soy­qı­rım ta­ri­xi­mi­zə aid bü­tün ki­tab­lar nə­in­ki rus di­li­nə, ümu­miy­yət­lə dün­ya­nın ən müx­tə­lif dil­lə­ri­nə tər­cü­mə edil­mə­li­dir. Azər­bay­ca­nın sa­vad­lı alim­lə­ri­nə şə­ra­it ya­ra­dıl­ma­lı­dır ki, Fran­sa­da, İta­li­ya­da, Ru­si­ya­da mü­ha­zi­rə­lər oxu­sun. Yox­sa "mən elm­lər dok­to­ru­yam, mən pro­fes­so­ram, aka­de­mi­kəm" de­mək­lə iş keç­mir. He­sab edi­rəm ki, min il­lər tor­paq al­tın­da qal­mış abi­də na­şı adam əli ilə yer al­tın­dan çı­xa­rıl­maq­dan­sa, yer al­tın­da qal­sa yax­şı­dır. Sa­vad­lı hə­kim xəs­tə­ni sa­ğalt­dı­ğı ki­mi, sa­vad­lı ta­rix­çi də tə­biə­tin ta­ri­xi­ni sax­ta­laş­dır­mır, tə­biə­tə, cə­miy­yə­tə öz sa­va­dı ilə töh­fə ve­rir.

İradə SARIYEVA

Bakı xəbər.- 2017.- 13 aprel.- S.-12