Tarixdə iz buraxanlar: Mirzə İbrahimov

Mir­zə İb­ra­hi­mov 28 ok­tyabr 1911-ci il­də Cə­nu­bi Azər­bay­ca­nın Sə­rab şə­hə­ri ya­xın­lı­ğın­da­kı Evə kən­din­də ana­dan olub. 3 ya­şın­da ikən ana­sı­nı iti­rib. Ata­sı Əj­dər ki­şi iki kör­pə uşa­ğı ilə Ba­kı­ya kö­çüb. Bir ne­çə il son­ra o da dün­ya­sı­nı də­yi­şib və ba­la­ca Mir­zə 7 ya­şın­da ikən ye­tim qa­lıb. Onun ən çə­tin gün­lə­ri də elə bun­dan son­ra baş­la­yıb.

Ki­çik yaş­la­rın­dan Ba­la­xa­nı və Zab­rat kənd­lə­rin­də muz­dur­luq edə­rək öz zəh­mə­ti ilə ya­şa­yıb. 1926-1930-cu il­lər­də Ba­la­xa­nı fab­rik-za­vod mək­tə­bin­də oxu­yub və iş­lə­yib. Ağır hə­yat şə­rai­ti­nə bax­ma­ya­raq, az­yaş­lı Mir­zə­nin tə­biə­tin­də sa­ba­ha ümid­lə bax­maq, ya­şa­maq is­tə­yi güc­lü olub. O, ağır hə­yat sür­sə də, da­im oxu­maq hə­və­sin­də olub, elm öy­rən­mə­yə can atıb.

Bə­dii ya­ra­dı­cı­lı­ğa Zab­rat fəh­lə ədə­biy­yat dər­nə­yi­nin üzv­lü­yün­dən baş­la­yıb. Azər­bay­can nəs­ri­nin ən gör­kəm­li si­ma­la­rın­dan bi­ri olan Mir­zə İb­ra­hi­mov ilk he­ka­yə və oçerk­lə­ri­ni 30-cu il­lər­də ya­zıb. O, ya­ra­dı­cı­lı­ğın­da re­al hə­yat löv­hə­lə­ri­nin təs­vi­ri­nə, mil­li-mə­nə­vi də­yər­lə­rin təb­li­ği­nə ge­niş yer ve­rib. 1931-ci il­də yaz­dı­ğı "Zəh­ra" və "Mə­lək" he­ka­yə­lə­ri o il­lə­rin mü­hi­tin­də onu bir ya­zı­çı ki­mi ta­nı­dıb.

Mir­zə İb­ra­hi­mo­vun keç­di­yi hə­yat yo­lu onun xal­qı­mı­zın mə­nə­vi alə­mi­nə da­ha də­rin­dən nü­fuz et­mə­si­nə zə­min ya­ra­dıb. Xal­qa mə­həb­bət, sə­da­qət Mir­zə İb­ra­hi­mo­vun şəx­siy­yət bü­töv­lü­yün­də həl­le­di­ci rol oy­na­yıb. Onun xal­qa qı­rıl­maz tel­lər­lə bağ­lı ol­du­ğu­nu o döv­rün gör­kəm­li nü­ma­yən­də­lə­ri də hör­mət və eh­ti­ram­la təs­diq edib. Ulu ön­dər Hey­dər Əli­yev "Mir­zə İb­ra­hi­mov tə­və­zö­kar, meh­ri­ban, həs­sas bir in­san­dır. Bü­tün Azər­bay­can xal­qı­nın se­vim­li­si­dir, xalq ya­zı­çı­sı ki­mi yük­sək ada la­yiq­dir. Ey­ni za­man­da onun ya­ra­dı­cı­lı­ğı öl­kə­miz­də la­yi­qin­cə qiy­mət­lən­di­ri­lib. Ya­zı­çı­nın ki­tab­la­rı hər yer­də ge­niş şöh­rət və rəğ­bət qa­za­nıb" - de­yə­rək ya­zı­çı­nın şəx­siy­yə­ti­ni, ya­ra­dı­cı­lı­ğı­nı yük­sək də­yər­lən­di­rib.

Mir­zə İb­ra­hi­mov bir ya­zı­çı və şəx­siy­yət ol­maq eti­ba­ri­lə özün­də bü­töv və­tə­ni­mi­zi - şi­ma­li və cə­nu­bi Azər­bay­ca­nı­mı­zı ya­şa­dır. Mil­yon­la­rın bü­töv­lük di­lə­yi, mən­lik və qü­rur his­si Mir­zə İb­ra­hi­mo­vun ideo­lo­ji gö­rüş­lə­rin­də və əsər­lə­rin­də can­lı­lıq qa­za­nıb, xal­qın özü­nü dər­ket­mə, mil­li və bə­şə­ri dü­şün­cə tər­zi­nin for­ma­laş­ma­sın­da mü­hüm yer tu­tub.

Mir­zə İb­ra­hi­mov dil möv­zu­su­nu çox cid­di araş­dı­rıb və öz fi­kir­lə­ri­ni açıq bir şə­kil­də bə­yan edib. Onun dil haq­qın­da fi­kir­lə­ri ən dol­ğun şə­kil­də 1943-cü il­də yaz­dı­ğı "Di­li­mi­zin in­ki­şaf yol­la­rı haq­qın­da" mə­qa­lə­sin­də öz ək­si­ni ta­pıb. Di­li in­san ağ­lı­nın qüd­rət­li si­la­hı, in­san hə­ya­tı­nın bö­yük ne­mə­ti və tü­kən­məz mə­də­niy­yət xə­zi­nə­si he­sab edən ya­zı­çı onu can­lı bir or­qa­niz­mə bən­zə­dir: "Dil tam mə­na­sıy­la can­lı bir or­qa­nizm­dir. O da in­san ki­mi do­ğur, tö­rə­yir, in­ki­şaf edir" - de­yir ta­ri­xi şəx­siy­yət. Mir­zə İb­ra­hi­mo­va gö­rə, Azər­bay­can xal­qı öz var­lı­ğı­nı və di­li­ni sax­la­maq üçün ağır mü­ha­ri­bə yo­lu keç­miş xalq­lar­dan­dır. Ədib tor­pa­ğı­mız və xal­qı­mız ki­mi ana di­li­mi­zin də tə­ca­vü­zə mə­ruz qal­dı­ğı­nı xü­su­si ola­raq nə­zə­rə çarp­dı­rır: "Əsr­lər bo­yun­ca di­li­miz də tor­pa­ğı­mız və xal­qı­mız ki­mi min bir tə­ca­vü­zə mə­ruz qa­lıb, la­kin al­dı­ğı ya­ra­lar­dan hə­lak ol­ma­yıb." Azər­bay­can di­li­ni qə­dim ta­ri­xi olan dil­lər­dən he­sab edən Mir­zə İb­ra­hi­mov doğ­ru ola­raq qeyd edir ki, "Ha­zır­da keç­miş Azər­bay­can di­li­ni öy­rən­mək üçün əl­də olan ən qə­dim və ən bö­yük və­si­qə "Də­də Qor­qud" das­tan­la­rı­dır." Bu da bir hə­qi­qət­dir ki, "Də­də Qor­qud" lü­ğət və sin­tak­sis cə­hə­tin­dən XI-XIII əsr­lər­də­ki Azər­bay­can di­li­nin bü­tün xü­su­siy­yət­lə­ri­ni özün­də əks et­di­rir. Xal­qın ta­ri­xi keç­mi­şi­nə, folk­lor mü­na­si­bə­ti­nə mə­həb­bət­lə ya­naş­maq Mir­zə İb­ra­hi­mo­vun sə­nət­kar şəx­siy­yə­ti­nin dərk edil­mə­si ba­xı­mın­dan diq­qə­ti cəlb edir.

1956-cı il­də Azər­bay­can SSR Ali So­ve­ti­nin səd­ri ol­du­ğu dövr­də "Kom­mu­nist" qə­ze­tin­də dərc et­dir­di­yi "Azər­bay­can di­li döv­lət ida­rə­lə­rin­də" ad­lı mə­qa­lə­sin­də cə­sa­rət tə­ləb edən çox cid­di mə­sə­lə­lər­dən bəhs olu­nub. O dövr­də Mir­zə İb­ra­hi­mo­vun Azər­bay­can di­li­nin iş­lən­mə­si­nə da­ir irə­li sür­dü­yü fi­kir­lər onun rus­laş­dır­ma si­ya­sə­ti­nə qar­şı ci­ha­dı­na çev­ril­miş­dir. 1956-cı il­də SSRİ Ali So­ve­ti Rə­ya­sət he­yə­ti­nin səd­ri Vo­ro­şi­lo­vun ra­zı­lı­ğı­nı alan Mir­zə İb­ra­hi­mo­vun im­za­sı ilə Azər­bay­can SSR Kons­ti­tu­si­ya­sı­na "Azər­bay­can di­li Azər­bay­can SSR-in Döv­lət di­li­dir" bən­di­nin əla­və edil­mə­si ilə san­ki baş­lan­mış ci­had ba­şa çat­dı. Bu da bir hə­qi­qət­dir ki, Mir­zə İb­ra­hi­mo­vun dil­çi­lik gö­rüş­lə­ri Azər­bay­ca­nın 1930-cu il­lər­dən baş­la­nan və­ziy­yə­ti­ni öy­rən­mək ba­xı­mın­dan mü­hüm əhə­miy­yə­tə ma­lik­dir.

Mir­zə İb­ra­hi­mov şəx­siy­yə­tin­də in­sa­ni eh­ti­ras, həm­rəy­lik duy­ğu­su, xal­qı­mı­zın keç­miş ol­du­ğu yet­miş il­lik yo­lun ağ­rı və çə­tin­lik­lə­ri, Cə­nu­bi Azər­bay­can türk­lə­ri­nə bəs­lə­nən doğ­ma­lıq, vü­sal gü­nü­nün həs­rə­ti, sə­nət­kar ka­mil­li­yi ya­şa­yır. Onun ic­ti­mai-si­ya­si, el­mi-nə­zə­ri gö­rüş­lə­rin­də, bə­dii əsər­lə­rin­də xal­qın is­tək və ar­zu­la­rı­nı tam şə­kil­də ifa­də et­mək sə­yi güc­lü­dür və ol­duq­ca tə­bii gö­rü­nür. Bu tə­bii­lik və xal­qı duy­ma­ğın sir­ri sə­nət­kar­la­rın folk­lo­ra mü­na­si­bə­tin­dən do­ğur. Xü­su­sən xalq-folk­lor ru­hu və ənə­nə­si Mir­zə İb­ra­hi­mo­vun ya­zı­çı üs­lu­bun­da əsas və apa­rı­cı rol oy­na­yıb.

Mir­zə İb­ra­hi­mov xal­qın mə­nən oyan­ma­sın­da mü­hüm mər­hə­lə təş­kil edən da­hi şəx­siy­yət olub. O, xal­qın ta­ri­xin də­rin qat­la­rın­dan sü­zü­lüb gə­lən mil­li mən­li­yi­ni, hu­ma­nist gö­rüş­lə­ri­ni, xal­qın ru­hu­nu bö­yük us­ta­lıq­la du­yub, xal­qın şəx­siy­yə­ti­nin in­ki­şa­fı­na tə­kan ve­rib. Xal­qın dü­şün­cə­si­ni, onun tə­fək­kür fər­di­li­yi­ni özün­də əks et­di­rən sə­nət­kar­lar dün­ya ədə­biy­ya­tın­da təq­dir olu­nan fəl­sə­fi-es­te­tik fə­al­la­ra bi­ga­nə qa­la bil­məz. Mir­zə İb­ra­hi­mov ya­ra­dı­cı­lı­ğın­da bu hə­qi­qət öz ək­si­ni ta­pır.

Mir­zə İb­ra­hi­mo­vun el­mi-nə­zə­ri, pub­li­sist ya­ra­dı­cı­lı­ğın­da həm klas­sik ir­sə, həm də xalq id­ra­kı­nın məh­su­lu olan folk­lo­ra mü­na­si­bət­də həs­sas­lıq, ay­dın ic­ti­mai-si­ya­si möv­qe özü­nü gös­tə­rir. Kök­lə­ri klas­sik ədə­biy­ya­tı­mı­zın də­rin­lik­lə­rin­dən qi­da­la­nan Mir­zə İb­ra­hi­mov sə­nə­ti­nin hə­ra­rə­ti qəl­bə ya­tım­lı­lı­ğı, di­li­nin sü­ni­lik­dən uzaq ol­ma­sı, onun mə­nə­vi dün­ya­sı­nın zən­gin­li­yi və xal­qa bağ­lı ol­ma­sı ilə əla­qə­li­dir. Məhz bu cə­hət Mir­zə İb­ra­hi­mo­vun ya­ra­dı­cı­lı­ğı­nın ədə­biy­ya­tı­mı­zın, nəs­ri­mi­zin, mə­nə­vi dü­şün­cə zir­və­mi­zin in­ki­şa­fın­da mü­hüm bir mər­hə­lə təş­kil et­mə­si­nə zə­min ya­ra­dıb. Onun ya­ra­dı­cı­lıq uğur­la­rı xal­qı­mı­zın keç­di­yi hə­yat yo­lu ilə sıx bağ­lı­dır. Ya­zı­çı özü­nün sə­nət­kar­lı­ğı, tə­fək­kür gü­cü ilə Azər­bay­can ədə­biy­ya­tın­da yük­sək möv­qe qa­za­nıb.

Mir­zə İb­ra­hi­mo­vun qə­lə­mi heç vaxt qı­nı­na sa­lın­ma­yan si­lah­dır. Kənd ol­sun, şə­hər ol­sun, ai­lə və ya ic­ti­ma­iy­yət ol­sun, hə­ya­tı­mı­zın elə bir sa­hə­si yox­dur ki, ora­ya onun qə­lə­mi nü­fuz et­mə­sin. O, tə­biə­tən fə­al, özü­nə tə­ləb­kar bir şəx­siy­yət olub, folk­lo­ru­mu­zun də­rin qat­la­rı­nı üzə çı­xar­maq, onun ədə­bi pro­se­sə tə­si­ri­ni aş­kar­la­maq sa­hə­sin­də ədə­bi-el­mi qüv­və­lə­rin yo­lu­nu işıq­lan­dı­rıb.

Mir­zə İb­ra­hi­mov maa­ri­fin təş­ki­li və in­ki­şa­fı ilə bağ­lı mə­sə­lə­lə­rin həl­lin­də xal­qa da­ha ya­xın­dan bağ­lı olub. Ya­zı­çı­nın şəx­siy­yə­tin­də qə­rar tu­tan əsl xalq mü­əl­li­mi­nə məx­sus key­fiy­yət­lər bu­nu ay­dın gös­tə­rir. Mir­zə İb­ra­hi­mov tə­lim və tər­bi­yə­yə da­ir mə­qa­lə və çı­xış­la­rın­da da xal­qın mil­li-mə­nə­vi də­yər­lə­rin­dən, əx­la­qi gö­rüş­lə­ri­nin zən­gin ça­lar­la­rın­dan is­ti­fa­də et­mə­yə önəm ve­rib. Onun şəx­siy­yə­ti, xal­qın tə­fək­kür gü­cü­nün, inam və mən­li­yi­nin axa­rın­da ye­ti­şib.

Mir­zə İb­ra­hi­mov Azər­bay­can Ya­zı­çı­lar İt­ti­fa­qı İda­rə He­yə­ti­nin səd­ri (1946-1954), SSRİ Ya­zı­çı­lar İt­ti­fa­qı İda­rə He­yə­ti­nin ka­ti­bi (1957-1965), Azər­bay­can Res­pub­li­ka­sı Na­zir­lər So­ve­ti səd­ri­nin müa­vi­ni (1946-1950), Azər­bay­can Res­pub­li­ka­sı Ali So­ve­ti Rə­ya­sət He­yə­ti­nin səd­ri (1954-1958) və­zi­fə­lə­rin­də ça­lı­şıb. Öm­rü­nün so­nu­na­dək Azər­bay­can Elm­lər Aka­de­mi­ya­sı Ni­za­mi adı­na Ədə­biy­yat İns­ti­tu­tu­nun Cə­nu­bi Azər­bay­can Ədə­biy­yat şö­bə­si­nin mü­di­ri, çox­cild­lik "Azər­bay­can ədə­biy­ya­tı ta­ri­xi"nin re­dak­si­ya he­yə­ti­nin üz­vü olub. Ümum­dün­ya par­la­ment­lə­ra­ra­sı it­ti­fa­qın kon­qre­si, Ümum­dün­ya sülh tə­rəf­dar­la­rı kon­qre­si və s. bey­nəl­xalq məc­lis­lə­rin iş­ti­rak­çı­sı olub. Asi­ya və Af­ri­ka öl­kə­lə­ri ilə So­vet Həm­rəy­lik Ko­mi­tə­si­nin səd­ri ki­mi də­fə­lər­lə Ame­ri­ka, İn­gil­tə­rə, Fran­sa, Por­tu­qa­li­ya, Mi­sir, Kipr, Su­ri­ya və Zam­bi­ya öl­kə­lə­rin­də sə­fər­də olub, Bey­nəl­xalq kon­qres, ses­si­ya və mü­şa­vi­rə­lər­də So­vet nü­ma­yən­də he­yə­ti­nin baş­çı­sı olub. Onun baş­çı­lı­ğı ilə ko­mi­tə sülh uğ­run­da mü­ba­ri­zə məq­sə­di­lə Əf­qa­nis­tan­da, Vyet­nam­da və di­gər öl­kə­lər­də təd­bir­lər ke­çi­rib. Ədi­bin ic­ti­mai-si­ya­si, el­mi fəa­liy­yə­ti ilə ədə­bi ya­ra­dı­cı­lı­ğı bir-bi­ri­ni ta­mam­la­yır. Onun əsər­lə­ri keç­miş SSRİ xalq­la­rı­nın dil­lə­ri­nə və bir çox xa­ri­ci dil­lə­rə tər­cü­mə edi­lib. 3 də­fə Le­nin or­de­ni, Ok­tyabr in­qi­la­bı or­de­ni və di­gər or­den və me­dal­lar­la təl­tif olu­nub.

Əl­li il­dən ar­tıq ya­ra­dı­cı­lıq yo­lu ke­çən, aka­de­mik Mir­zə İb­ra­hi­mo­vun ədə­bi fəa­liy­yə­ti çağ­daş ədə­biy­ya­tı­mı­zın in­ki­şaf et­mə­si pro­se­si­lə bağ­lı­dır. Bir də onun bü­tün bə­dii və el­mi ya­ra­dı­cı­lı­ğı ic­ti­mai fəa­liy­yə­ti xal­qı­mı­zın mə­də­ni və mə­nə­vi cə­hət­dən yet­kin­ləş­mə­si, mil­li mən­lik şüu­ru­nun for­ma­laş­ma­sı uğ­run­da ça­lış­ma­la­ra həsr olu­nub.

Azər­bay­can ədə­biy­yat ta­ri­xi­ni bü­töv şə­kil­də öy­rən­mə­yə ça­lı­şan Mir­zə İb­ra­hi­mov zən­gin ədə­bi irs­lə bağ­lı ça­tış­maz­lıq­la­rı, boş­luq­la­rı gö­rüb. Ha­ra­da, han­sı və­zi­fə­də iş­lə­mə­sin­dən ası­lı ol­ma­ya­raq, yal­nız xal­qı­nı, onun ta­le­yük­lü mə­sə­lə­lə­ri­ni dü­şü­nən və on­la­rı ba­car­dı­ğı qə­dər həll et­mə­yə ça­lı­şan ya­zı­çı­nın bü­tün fəa­liy­yə­tin­də bu boş­luq­la­rı dol­dur­maq cəhd­lə­ri ay­dın gö­rü­nür. 

Mir­zə İb­ra­hi­mov üçün o tay­lı-bu tay­lı Azər­bay­can yox, va­hid Azər­bay­can var idi. O, və­tə­ni­mi­zin cə­nu­bun­da, Gü­ney Azər­bay­can xal­qı­nın qu­ca­ğın­da dün­ya­ya gəl­sə də, ta­le­yi­nə bö­lün­müş bö­yük Və­tə­nin hər iki ta­yın­da ya­şa­maq ona qis­mət olub.

Xal­qın mil­li kim­li­yi­ni təq­dim edən, onun tə­fək­kü­rü­nü qa­nad­lan­dı­ran Mir­zə İb­ra­hi­mo­vun qəl­bin­dən do­ğan: "Ey mə­nim xal­qım, ey mə­nim ümi­dim və pə­na­hım! Ürə­yi­min is­ti­li­yi sən­də­dir, fik­rim işı­ğı­nı sən­dən alır. Hə­ya­tı­mın hər nə­şə və se­vin­ci­nə ba­is sən­sən... Yol kə­na­rın­da ağac ək­di­rən, səh­ra­la­ra su gə­tir­dən, ye­rin al­tı­nı eşib sər­vət tap­dı­ran, çöl­lər­də məh­sul ye­tir­mək hə­və­si­ni alov­lan­dı­ran, qo­lum­dan tu­tub yaz de­yən sən­sən" söz­lə­ri Mir­zə ru­hu­nun nə­sil­lə­rin yad­da­şın­da əbə­di qa­la­ca­ğı­nı, ürək­lər­də ya­şa­ya­ca­ğı­nı əks et­di­rir. Yet­miş il ər­zin­də Azər­bay­can türk­lə­ri­nin bir­lik və bü­töv­lük rəm­zi­nə çev­ri­lən, gə­lə­cək gü­nü­mü­zün, ana di­li­mi­zin fə­dai­si, mil­li mən­li­yi­mi­zin vic­da­nı Mir­zə Əj­dər oğ­lu İb­ra­hi­mov ic­ti­mai-fəl­sə­fi və ədə­bi fi­kir ta­ri­xi­mi­zin zir­və­sin­də da­yan­ma­ğa haq­qı olan qüd­rət­li şəx­siy­yət ki­mi öl­məz­dir. Mir­zə İb­ra­hi­mov Azər­bay­can mə­də­niy­yə­ti­nin ta­ri­xin­də öz sə­hi­fə­si­ni ya­zan na­sir, dra­ma­turq, ədə­biy­yat­şü­nas, pub­li­sist, dil­çi, tər­cü­mə­çi və ic­ti­mai-si­ya­si xa­dim olub. O, 1993-cü il de­kabr ayı­nın 17-də Ba­kı­da və­fat edib.

Al­lah rəh­mət elə­sin.

Fazil QARAOĞLU  professor

Bakı  xəbər.- 2017.- 15-17aprel.- S.13