Tarixdə iz buraxanlar: Qara Yusif

Qaraqoyunlu dövlətinin qurucusu Qara Yusif 1355-ci ildə anadan olub. O, Qaraqoyunlu tayfa ittifaqının banisi Bayram Xocanın nəvəsi, Qara Məhəmmədin oğludur. Atası Qara Məhəmməd 1389-cu ildə döyüşlərin birində xəyanət nəticəsində öldürüldükdən sonra tayfa ittifaqına rəhbərlik Qara Yusifə keçib.

O vaxtlar Azərbaycanın siyasi vəziyyəti çox mürəkkəb olub. Azərbaycanın cənub torpaqları Cəlairilər dövlətinin tərkibinə daxil olsa da, ölkədə davam edən feodal çəkişmələri, Əmir Teymurun və Toxtamış xanın yürüşləri Cəlairilərə bu torpaqlar üzərində tam hökmranlıq etməyə imkan vermirdi. Öz siyasi niyyətlərini gizlətməyən Qaraqoyunluların Kiçik Asiya hakimlərini tabe etməyə və Azərbaycanda hakimiyyətə yiyələnməyə cəhd göstərməsi onları Əmir Teymur və Ağqoyunlu hakimi Qara Osman Yuluqla toqquşdurdu. Qara Yusif çox ağıllı bir şəxsiyyət idi. O başa düşürdü ki, əlində kifayət qədər canlı qüvvə, dövrünə görə mükəmməl hərbi texnika olan Əmir Teymurla təkbaşına döyüşməklə qələbə qazanmaq mümkün deyil. Bu mübarizədə Qara Yusif Osmanlı Sultanı İldırım Bəyazid və keçmiş rəqibi Cəlairi Sultan Əhmədlə yaxınlaşır və onlarla müttəfiq olur.

Qara Yusif Sultan Əhmədlə müttəfiq olduğu illərdə teymurilərlə həlledici döyüşlərdə iştirak edib. Teymurilərlə döyüşlərdə geri çəkilməli olduğu zamanlarda Misir sultanının, Osmanlı sultanının yardımlarından istifadə etmək istəyib, səkkiz-doqquz ay İldırım Bəyazidin himayəsi altında olub. Osmanlı sultanı Qara Yusifi ondan tələb edən Əmir Teymura rədd cavabı verib.

Qara Yusifin müsbət keyfiyyətlərinə görə İldırım Bəyazid ona yaxşı münasibət bəsləyirdi. Mənbələrin verdiyi məlumatlardan aydın olur ki, İldırım Bəyazidin Əmir Teymurla toqquşmasının səbəblərindən biri də Qara Yusifin Teymura təslim edilməsi tələbinin rədd edilməsi olub. İldırım Bəyazid Əmir Teymurun elçilərini yola saldıqdan sonra Qara Yusifə bildirib ki, Teymur onu təslim etməyi tələb edir. Qara Yusif isə deyib ki, onun burada olması dostunun dövləti üçün təhlükə yaradır. Bəlkə bu əraziləri tərk edib getsin. İldırım Bəyazid cavabında belə deyib: "Sən də, mən də, Əmir Teymur da türkük. Çox təəssüf ki, biz bir-birimizin üzərinə qılınc çəkirik. Mən Qara Yusif kimi əzmli və sözü bütöv bir türk oğlunun məhv edilməsinə yol verə bilmərəm. Nə qədər xətrin istəyir, mənim torpaqlarımda öz tayfanla yaşaya bilərsən".

Qara Yusif İldırım Bəyazidin məğlubiyyətindən sonra bir müddət ona sadiq Qaraqoyunlu əmirləri ilə Bağdadda yaşayıb. Teymurilərin Bağdada hücumunu eşitdikdə Şama gedib. Onun məqsədi vəziyyət düzələnə qədər Misir Sultanı Fərəcin yanında sığınacaq tapmaq idi. Hadisələrin canlı şahidi Nizaməddin Şaminin salnaməsinə istinadən, Əmir Teymur Misir Sultanı Fərəcin yanına elçi göndərərək Qara Yusifin edam edilməsini əmr edib. Salnaməçi Həsən bəy Rumlu da Əmir Teymurun Qara Yusif haqqında çıxardığı ölüm hökmü barədə belə yazıb: "Əgər Sultan bizim sevgimizə layiqdirsə, Qara Yusifi öldürsün." Misir Sultanı Fərəc Əmir Teymurun tələblərindən ehtiyat etdiyinə görə Şam naibinə Qara Yusifin həbs edilməsini tapşırıb. Nəticədə, Qara Yusif bir neçə il Şamda həbsxana həyatı yaşamalı olub.

Qara Yusif Şamda həbsxana həyatı yaşadığı illərdə Cəvairi Sultan Əhmədlə anlaşma bağlayıb. Bu anlaşmaya görə, Azərbaycanı qaraqoyunlular, İraqı isə cəlairilər idarə etməli idi. Fəqət Qaraqoyunlu dövləti yarandıqdan sonra Sultan Əhməd I İbrahimin təhrikilə Qara Yusifə xəyanət etdikdə, məğlub olaraq öldürülüb. Qara Yusif isə Şirvanşah I İbrahimi məğlub edərək onu özündən asılı edib.

Dövrün tarixçiləri Qara Yusif-Əmir Teymur qarşıdurması haqqında dəyərli məlumatlar veriblər. Əmir Teymur nə qədər tədbirli və uzaqgörən olsa da, Qara Yusifi tamamilə məğlub edərək aradan götürməyə müvəffəq olmayıb. Öz igid türkmən süvariləri ilə Kiçik Asiyanın, Ərəb İraqının bu başından vurub o başından çıxan Qara Yusif daim Teymur üçün təhlükə mənbəyi olub. Hətta bir dəfə Teymurun bütün ilxısını ələ keçirərək onun ordusunu miniksiz qoyub. Hələ Dəməşqdə əsirlikdə olarkən Qara Yusif başa düşürdü ki, Cəlairilər Azərbaycanda öz hakimiyyətlərini saxlamaq iqtidarında deyil. Ona görə də onunla Sultan Əhməd arasında bir anlaşma bağlanır. Onlar əbədi dostluğa and içərək azadlığa çıxdıqdan sonra Sultan Əhmədin Bağdada, Qara Yusifin isə Təbrizə yiyələnməsinə dair razılığa gəlirlər. Əslində isə Sultan Əhməd bu vədinə əməl etmək fikrində olmayıb. Qara Yusif onu təhlükələrdən dəfələrlə xilas etsə də, o özünü bir hökmdar kimi tutur, müttəfiqinə adi bir tayfa ittifaqının başçısı kimi baxırdı. Qara Yusif isə bağladığı anlaşmaya sadiq qalaraq Bağdadın azad edilməsində Sultan Əhmədə yaxından kömək edib. Sonra onlar Təbrizə yürüş edir. Yolda Qara Yusif Sultan Əhmədin davranışından onun bağladığı müqaviləyə sadiq olmayacağını hiss edir. Qara Yusif xəyalında belə deyirdi: "Azərbaycan torpağını bir daha bu Cəlairi törəməsinin ixtiyarına buraxmaq olmaz. Onun oğlu Tahir Əlincə qalasını 14 il müddətində Teymurdan mərdliklə qoruyan əmir Altun kimi bir igid sərkərdəyə xəyanət edib, Azərbaycanın basılmazlıq rəmzi olan Əlincənin süqutuna bais olub. Məhz bunların yaramaz siyasətinin və idarəçiliyinin nəticəsidir ki, Azərbaycan torpağı yağı tapdağı altında qalıb. Daha bəsdir, bu torpağı onun əsl sahibləri özləri idarə etməlidir".

Qara Yusifin şübhələri özünü doğruldur, Sultan Əhməd, dəfələrlə olduğu kimi, bu dəfə də öz müttəfiqinə xəyanət edir və Təbriz də daxil olmaqla Azərbaycanın cənub torpaqlarının idarəsini Qara Yusifə verməkdən boyun qaçırır. Təbriz əhalisinin rəğbət bəslədiyi Qara Yusif əlverişli məqamdan faydalanaraq Sultan Əhmədin şəhərdən qovulmasına nail olur. O, yenidən Bağdada qaçır.

1406-cı ildə Təbriz yaxınlığında Şənbi-Qazan deyilən yerdə Qaraqoyunlu və Teymuri qüvvələri üz-üzə gəlir. Əmir Teymurun nəvəsi Əbubəkr bu döyüşdə öz rəqiblərini həmişəlik aradan götürəcəyinə ümid edirdi. Fəqət onun qaraqoyunlu qüvvələri üzərinə hücum cəhdi heç bir nəticə vermir. Bu zaman Qara Yusif orta əsrlərin türk cəngavərlik qanunlarına uyğun olaraq nahaq qan tökməmək üçün Əbubəkri təkbətək döyüşə çağırır. Fəqət o, bundan imtina edir. Əbubəkr üzərində qələbə Qara Yusifin şöhrətini artırmaqla yanaşı, onun sonrakı qələbələri üçün zəmin yaradır. 1408-ci ilin aprel ayında Səridrud adlı yerdə Qara Yusifin qüvvələri ilə Əbubəkrin qüvvələri arasında yeni döyüş baş verir. Bu döyüş də Qaraqoyunluların qələbəsi ilə nəticələnir. Əbubəkrin atası Miranşah öldürülür. Teymurilər Azərbaycanı tərk edir. Bununla da Azərbaycanda Teymurələrin ağalığına son qoyulur. Azərbaycanın cənub torpaqları Qaraqoyunluların hakimiyyəti altına keçir.

Qara Yusif dövlət idarəçiliyi sahəsində də qabiliyyətli bir hökmdar idi. Bütün Azərbaycan dövlətinə xas olan Məşvərət məclisi onun da sarayında fəaliyyət göstərirdi. Bu məclisin rəyi olmadan Qara Yusif heç bir addım atmazdı. O, bəzi hökmdarlardan fərqli olaraq qan tökməyə, zülm etməyə meylli deyildi. Qətiyyətli və təmkinli olması ilə dövrünün digər hökmdarlarından fərqlənirdi. Qara Yusifin əxlaq və din barəsində də bilikli bir şəxsiyyət olduğunu dövrün mənbələri təsdiq edir.

Azərbaycan Qaraqoyunlu dövlətinin qurucusu, ləyaqətli dövlət adamı Qara Yusif tarixdə çox mürəkkəb və ziddiyyətli bir həyat yolu keçib, zəfərlərdən ruhlanıb, məğlubiyyətdən dərs alıb. Qara Yusif dövrünün görkəmli hərbçisi idi. Onun bu keyfiyyətini hətta o zamanın döyüşkən hərbçiləri olan Teymurilər də etiraf edirdilər. Qara Yusif düşmən üzərinə hücum etməzdən əvvəl Çingiz xan və Əmir Teymur kimi onun hərbi qüvvələrinin üstün və zəif cəhətlərini diqqətlə araşdırar, ondan sonra əməliyyat planı qurardı. Döyüş zamanı xəndəklər qazdıraraq ordunun qəfil yağan ox yağışlarından qorunmasını təmin edərdi. Ordunun həm silah-sursat, həm də ərzaqla yaxşı təmin olunmasını daim diqqətdə saxlayardı. Həmişə əsgərlərlə hərbi təlim keçər, onların döyüş üsullarına mükəmməl yiyələnmələrinə çalışardı. Qara Yusif o dövrün ən güclüsü Əmir Teymura qarşı vuruşan yeganə hökmdar idi ki, Fateh belə onu məğlub edə bilməmişdi. Eyni zamanda yeni bir dövlətin əsasını qoyması, öz torpaqlarını Teymurilərdən azad etməsi Qara Yusifin böyük bir tarixi şəxsiyyət olduğunu sübut edir.

Bəli, Qara Yusif Azərbaycanın dövlətçilik tarixində öz sözünü demiş tarixi şəxsiyyətdir. Tarixi salnamələrdə "güclü və əzəmətli əmir" adlandırılan Qara Yusif görkəmcə hündürboy, sağlam, qüvvətli bir şəxs kimi təsvir edilir. Qara Yusif təbiət etibarilə mərd, geniş ürəkli, verdiyi sözə sadiq bir hökmdar kimi xatırlanır. O öz dövlətini qurduqdan sonra güclü ordu yaradıb, ölkədə quruculuq, abadlıq işləri aparıb. Tarixi mənbələrə istinadən belə qənaətə gəlmək olar ki, Qara Yusif Əmir Teymurun qorxduğu, ehtiyat etdiyi ağıllı dövlət adamı, təcrübəli sərkərdə idi. Qüdrətli hökmdar Qara Yusifin nə vaxtsa onun yaratdığı dövlətə problemlər yaradacağından qorxduğu üçün rəqibinin ölümünü istəyib. Onun Sultan Əhmədi İldırım Bəyazidin, Sultan Fərəcin yanına göndərərək Qara Yusifin edamını tələb etməsi təsadüfi deyil. O, Qara Yusifin qoçaqlığından ehtiyat etdiyi üçün türk sultanlarından onun edamını tələb edib. Ağıllı Əmir Teymur Qaraqoyunlu dövlətinin qurucusu haqqında düşüncəsində yanılmayıb. Qara Yusifi türk tarixində diqqət çəkən şəxsiyyətlərdən biri hesab edən Faruk Sümər onun uzaqgörən və təcrübəli bir hərbçi olduğunu yazıb. Müəllifin gəldiyi qənaətə görə, onun cəsarətinə, igidliyinə təkcə əsgərləri deyil, Çağatay başda olmaqla bütün düşmənləri heyran idi.

Salnaməçi Həsən bəy Rumlu Qara Yusifin şəxsiyyətinə ehtiramla yanaşıb, onun hökmdarlıq fəaliyyətinə yüksək qiymət verib. O, Qara Yusif haqqında belə yazıb: "Qara Yusif müharibə meydanında qan içən bir aslan, əyləncə məclisində isə cövhər saçan bir bulud idi. Ədalətli, mərhəmətli olması ilə tanınıb, əxlaqı ilə seçilib. Zalımların düşməni olub, məsumların rifahına çalışıb. Ölkəsində sabitliyi, əmin-amanlığı qoruyub..."

Azərbaycanın Ağqoyunlular və Səfəvilər dövründə yüksək tərəqqiyə çatması məhz Qara Yusifin qurduğu Qaraqoyunlu dövləti zamanında təşəkkül tapıb.

Qara Yusif qısa müddətdə olduqca qüdrətli bir Azərbaycan dövləti yaradıb. İmperatorluğa çevrilən bu dövləti qorumaq üçün bütün səy və bacarığını əsirgəməyib. Uzun illərin gərgin və həyacanlı günləri, şiddətli çatışmalar onun səhhətini zəiflədib. Hərbi səfərlərin birində ağır xəstələnən Azərbaycan hökmdarını xilas etmək mümkün olmayıb. Qara Yusif 1420-ci il noyabr ayının 13-də Səidabad kəndi yaxınlığında vəfat edib.

Allah rəhmət eləsin.

Fazil QARAOĞLU

professorTarixdə iz buraxanlar: Qara Yusif

Siyasət 21 Apr. 01:20

img

Qaraqoyunlu dövlətinin qurucusu Qara Yusif 1355-ci ildə anadan olub. O, Qaraqoyunlu tayfa ittifaqının banisi Bayram Xocanın nəvəsi, Qara Məhəmmədin oğludur. Atası Qara Məhəmməd 1389-cu ildə döyüşlərin birində xəyanət nəticəsində öldürüldükdən sonra tayfa ittifaqına rəhbərlik Qara Yusifə keçib.

O vaxtlar Azərbaycanın siyasi vəziyyəti çox mürəkkəb olub. Azərbaycanın cənub torpaqları Cəlairilər dövlətinin tərkibinə daxil olsa da, ölkədə davam edən feodal çəkişmələri, Əmir Teymurun və Toxtamış xanın yürüşləri Cəlairilərə bu torpaqlar üzərində tam hökmranlıq etməyə imkan vermirdi. Öz siyasi niyyətlərini gizlətməyən Qaraqoyunluların Kiçik Asiya hakimlərini tabe etməyə və Azərbaycanda hakimiyyətə yiyələnməyə cəhd göstərməsi onları Əmir Teymur və Ağqoyunlu hakimi Qara Osman Yuluqla toqquşdurdu. Qara Yusif çox ağıllı bir şəxsiyyət idi. O başa düşürdü ki, əlində kifayət qədər canlı qüvvə, dövrünə görə mükəmməl hərbi texnika olan Əmir Teymurla təkbaşına döyüşməklə qələbə qazanmaq mümkün deyil. Bu mübarizədə Qara Yusif Osmanlı Sultanı İldırım Bəyazid və keçmiş rəqibi Cəlairi Sultan Əhmədlə yaxınlaşır və onlarla müttəfiq olur.

Qara Yusif Sultan Əhmədlə müttəfiq olduğu illərdə teymurilərlə həlledici döyüşlərdə iştirak edib. Teymurilərlə döyüşlərdə geri çəkilməli olduğu zamanlarda Misir sultanının, Osmanlı sultanının yardımlarından istifadə etmək istəyib, səkkiz-doqquz ay İldırım Bəyazidin himayəsi altında olub. Osmanlı sultanı Qara Yusifi ondan tələb edən Əmir Teymura rədd cavabı verib.

Qara Yusifin müsbət keyfiyyətlərinə görə İldırım Bəyazid ona yaxşı münasibət bəsləyirdi. Mənbələrin verdiyi məlumatlardan aydın olur ki, İldırım Bəyazidin Əmir Teymurla toqquşmasının səbəblərindən biri də Qara Yusifin Teymura təslim edilməsi tələbinin rədd edilməsi olub. İldırım Bəyazid Əmir Teymurun elçilərini yola saldıqdan sonra Qara Yusifə bildirib ki, Teymur onu təslim etməyi tələb edir. Qara Yusif isə deyib ki, onun burada olması dostunun dövləti üçün təhlükə yaradır. Bəlkə bu əraziləri tərk edib getsin. İldırım Bəyazid cavabında belə deyib: "Sən də, mən də, Əmir Teymur da türkük. Çox təəssüf ki, biz bir-birimizin üzərinə qılınc çəkirik. Mən Qara Yusif kimi əzmli və sözü bütöv bir türk oğlunun məhv edilməsinə yol verə bilmərəm. Nə qədər xətrin istəyir, mənim torpaqlarımda öz tayfanla yaşaya bilərsən".

Qara Yusif İldırım Bəyazidin məğlubiyyətindən sonra bir müddət ona sadiq Qaraqoyunlu əmirləri ilə Bağdadda yaşayıb. Teymurilərin Bağdada hücumunu eşitdikdə Şama gedib. Onun məqsədi vəziyyət düzələnə qədər Misir Sultanı Fərəcin yanında sığınacaq tapmaq idi. Hadisələrin canlı şahidi Nizaməddin Şaminin salnaməsinə istinadən, Əmir Teymur Misir Sultanı Fərəcin yanına elçi göndərərək Qara Yusifin edam edilməsini əmr edib. Salnaməçi Həsən bəy Rumlu da Əmir Teymurun Qara Yusif haqqında çıxardığı ölüm hökmü barədə belə yazıb: "Əgər Sultan bizim sevgimizə layiqdirsə, Qara Yusifi öldürsün." Misir Sultanı Fərəc Əmir Teymurun tələblərindən ehtiyat etdiyinə görə Şam naibinə Qara Yusifin həbs edilməsini tapşırıb. Nəticədə, Qara Yusif bir neçə il Şamda həbsxana həyatı yaşamalı olub.

Qara Yusif Şamda həbsxana həyatı yaşadığı illərdə Cəvairi Sultan Əhmədlə anlaşma bağlayıb. Bu anlaşmaya görə, Azərbaycanı qaraqoyunlular, İraqı isə cəlairilər idarə etməli idi. Fəqət Qaraqoyunlu dövləti yarandıqdan sonra Sultan Əhməd I İbrahimin təhrikilə Qara Yusifə xəyanət etdikdə, məğlub olaraq öldürülüb. Qara Yusif isə Şirvanşah I İbrahimi məğlub edərək onu özündən asılı edib.

Dövrün tarixçiləri Qara Yusif-Əmir Teymur qarşıdurması haqqında dəyərli məlumatlar veriblər. Əmir Teymur nə qədər tədbirli və uzaqgörən olsa da, Qara Yusifi tamamilə məğlub edərək aradan götürməyə müvəffəq olmayıb. Öz igid türkmən süvariləri ilə Kiçik Asiyanın, Ərəb İraqının bu başından vurub o başından çıxan Qara Yusif daim Teymur üçün təhlükə mənbəyi olub. Hətta bir dəfə Teymurun bütün ilxısını ələ keçirərək onun ordusunu miniksiz qoyub. Hələ Dəməşqdə əsirlikdə olarkən Qara Yusif başa düşürdü ki, Cəlairilər Azərbaycanda öz hakimiyyətlərini saxlamaq iqtidarında deyil. Ona görə də onunla Sultan Əhməd arasında bir anlaşma bağlanır. Onlar əbədi dostluğa and içərək azadlığa çıxdıqdan sonra Sultan Əhmədin Bağdada, Qara Yusifin isə Təbrizə yiyələnməsinə dair razılığa gəlirlər. Əslində isə Sultan Əhməd bu vədinə əməl etmək fikrində olmayıb. Qara Yusif onu təhlükələrdən dəfələrlə xilas etsə də, o özünü bir hökmdar kimi tutur, müttəfiqinə adi bir tayfa ittifaqının başçısı kimi baxırdı. Qara Yusif isə bağladığı anlaşmaya sadiq qalaraq Bağdadın azad edilməsində Sultan Əhmədə yaxından kömək edib. Sonra onlar Təbrizə yürüş edir. Yolda Qara Yusif Sultan Əhmədin davranışından onun bağladığı müqaviləyə sadiq olmayacağını hiss edir. Qara Yusif xəyalında belə deyirdi: "Azərbaycan torpağını bir daha bu Cəlairi törəməsinin ixtiyarına buraxmaq olmaz. Onun oğlu Tahir Əlincə qalasını 14 il müddətində Teymurdan mərdliklə qoruyan əmir Altun kimi bir igid sərkərdəyə xəyanət edib, Azərbaycanın basılmazlıq rəmzi olan Əlincənin süqutuna bais olub. Məhz bunların yaramaz siyasətinin və idarəçiliyinin nəticəsidir ki, Azərbaycan torpağı yağı tapdağı altında qalıb. Daha bəsdir, bu torpağı onun əsl sahibləri özləri idarə etməlidir".

Qara Yusifin şübhələri özünü doğruldur, Sultan Əhməd, dəfələrlə olduğu kimi, bu dəfə də öz müttəfiqinə xəyanət edir və Təbriz də daxil olmaqla Azərbaycanın cənub torpaqlarının idarəsini Qara Yusifə verməkdən boyun qaçırır. Təbriz əhalisinin rəğbət bəslədiyi Qara Yusif əlverişli məqamdan faydalanaraq Sultan Əhmədin şəhərdən qovulmasına nail olur. O, yenidən Bağdada qaçır.

1406-cı ildə Təbriz yaxınlığında Şənbi-Qazan deyilən yerdə Qaraqoyunlu və Teymuri qüvvələri üz-üzə gəlir. Əmir Teymurun nəvəsi Əbubəkr bu döyüşdə öz rəqiblərini həmişəlik aradan götürəcəyinə ümid edirdi. Fəqət onun qaraqoyunlu qüvvələri üzərinə hücum cəhdi heç bir nəticə vermir. Bu zaman Qara Yusif orta əsrlərin türk cəngavərlik qanunlarına uyğun olaraq nahaq qan tökməmək üçün Əbubəkri təkbətək döyüşə çağırır. Fəqət o, bundan imtina edir. Əbubəkr üzərində qələbə Qara Yusifin şöhrətini artırmaqla yanaşı, onun sonrakı qələbələri üçün zəmin yaradır. 1408-ci ilin aprel ayında Səridrud adlı yerdə Qara Yusifin qüvvələri ilə Əbubəkrin qüvvələri arasında yeni döyüş baş verir. Bu döyüş də Qaraqoyunluların qələbəsi ilə nəticələnir. Əbubəkrin atası Miranşah öldürülür. Teymurilər Azərbaycanı tərk edir. Bununla da Azərbaycanda Teymurələrin ağalığına son qoyulur. Azərbaycanın cənub torpaqları Qaraqoyunluların hakimiyyəti altına keçir.

Qara Yusif dövlət idarəçiliyi sahəsində də qabiliyyətli bir hökmdar idi. Bütün Azərbaycan dövlətinə xas olan Məşvərət məclisi onun da sarayında fəaliyyət göstərirdi. Bu məclisin rəyi olmadan Qara Yusif heç bir addım atmazdı. O, bəzi hökmdarlardan fərqli olaraq qan tökməyə, zülm etməyə meylli deyildi. Qətiyyətli və təmkinli olması ilə dövrünün digər hökmdarlarından fərqlənirdi. Qara Yusifin əxlaq və din barəsində də bilikli bir şəxsiyyət olduğunu dövrün mənbələri təsdiq edir.

Azərbaycan Qaraqoyunlu dövlətinin qurucusu, ləyaqətli dövlət adamı Qara Yusif tarixdə çox mürəkkəb və ziddiyyətli bir həyat yolu keçib, zəfərlərdən ruhlanıb, məğlubiyyətdən dərs alıb. Qara Yusif dövrünün görkəmli hərbçisi idi. Onun bu keyfiyyətini hətta o zamanın döyüşkən hərbçiləri olan Teymurilər də etiraf edirdilər. Qara Yusif düşmən üzərinə hücum etməzdən əvvəl Çingiz xan və Əmir Teymur kimi onun hərbi qüvvələrinin üstün və zəif cəhətlərini diqqətlə araşdırar, ondan sonra əməliyyat planı qurardı. Döyüş zamanı xəndəklər qazdıraraq ordunun qəfil yağan ox yağışlarından qorunmasını təmin edərdi. Ordunun həm silah-sursat, həm də ərzaqla yaxşı təmin olunmasını daim diqqətdə saxlayardı. Həmişə əsgərlərlə hərbi təlim keçər, onların döyüş üsullarına mükəmməl yiyələnmələrinə çalışardı. Qara Yusif o dövrün ən güclüsü Əmir Teymura qarşı vuruşan yeganə hökmdar idi ki, Fateh belə onu məğlub edə bilməmişdi. Eyni zamanda yeni bir dövlətin əsasını qoyması, öz torpaqlarını Teymurilərdən azad etməsi Qara Yusifin böyük bir tarixi şəxsiyyət olduğunu sübut edir.

Bəli, Qara Yusif Azərbaycanın dövlətçilik tarixində öz sözünü demiş tarixi şəxsiyyətdir. Tarixi salnamələrdə "güclü və əzəmətli əmir" adlandırılan Qara Yusif görkəmcə hündürboy, sağlam, qüvvətli bir şəxs kimi təsvir edilir. Qara Yusif təbiət etibarilə mərd, geniş ürəkli, verdiyi sözə sadiq bir hökmdar kimi xatırlanır. O öz dövlətini qurduqdan sonra güclü ordu yaradıb, ölkədə quruculuq, abadlıq işləri aparıb. Tarixi mənbələrə istinadən belə qənaətə gəlmək olar ki, Qara Yusif Əmir Teymurun qorxduğu, ehtiyat etdiyi ağıllı dövlət adamı, təcrübəli sərkərdə idi. Qüdrətli hökmdar Qara Yusifin nə vaxtsa onun yaratdığı dövlətə problemlər yaradacağından qorxduğu üçün rəqibinin ölümünü istəyib. Onun Sultan Əhmədi İldırım Bəyazidin, Sultan Fərəcin yanına göndərərək Qara Yusifin edamını tələb etməsi təsadüfi deyil. O, Qara Yusifin qoçaqlığından ehtiyat etdiyi üçün türk sultanlarından onun edamını tələb edib. Ağıllı Əmir Teymur Qaraqoyunlu dövlətinin qurucusu haqqında düşüncəsində yanılmayıb. Qara Yusifi türk tarixində diqqət çəkən şəxsiyyətlərdən biri hesab edən Faruk Sümər onun uzaqgörən və təcrübəli bir hərbçi olduğunu yazıb. Müəllifin gəldiyi qənaətə görə, onun cəsarətinə, igidliyinə təkcə əsgərləri deyil, Çağatay başda olmaqla bütün düşmənləri heyran idi.

Salnaməçi Həsən bəy Rumlu Qara Yusifin şəxsiyyətinə ehtiramla yanaşıb, onun hökmdarlıq fəaliyyətinə yüksək qiymət verib. O, Qara Yusif haqqında belə yazıb: "Qara Yusif müharibə meydanında qan içən bir aslan, əyləncə məclisində isə cövhər saçan bir bulud idi. Ədalətli, mərhəmətli olması ilə tanınıb, əxlaqı ilə seçilib. Zalımların düşməni olub, məsumların rifahına çalışıb. Ölkəsində sabitliyi, əmin-amanlığı qoruyub..."

Azərbaycanın Ağqoyunlular və Səfəvilər dövründə yüksək tərəqqiyə çatması məhz Qara Yusifin qurduğu Qaraqoyunlu dövləti zamanında təşəkkül tapıb.

Qara Yusif qısa müddətdə olduqca qüdrətli bir Azərbaycan dövləti yaradıb. İmperatorluğa çevrilən bu dövləti qorumaq üçün bütün səy və bacarığını əsirgəməyib. Uzun illərin gərgin və həyacanlı günləri, şiddətli çatışmalar onun səhhətini zəiflədib. Hərbi səfərlərin birində ağır xəstələnən Azərbaycan hökmdarını xilas etmək mümkün olmayıb. Qara Yusif 1420-ci il noyabr ayının 13-də Səidabad kəndi yaxınlığında vəfat edib.

Allah rəhmət eləsin.

Fazil QARAOĞLU

professor

Bakiı xəbər.- 2017.- 22 aprel.- S.15