Tarixdə iz buraxanlar: Hamdi Yazır Əlmalılı

Ham­di Ya­zır Əl­ma­lı­lı os­man­lı­la­rın son za­man­la­rın­da ye­ti­şən məş­hur din adam­la­rın­dan­dır. 1878-ci il­də An­tal­ya­nın Əl­ma­lı qə­sə­bə­sin­də ana­dan olub. Ata­sı Se­ri­ya məh­kə­mə­si­nin baş ka­ti­bi olan alim Nu­mah bəy­dir. Ana­sı Əl­ma­lı alim­lə­rin­dən olan Əsəd bə­yin qı­zı Fat­ma xa­nım­dır.

Ham­di Ya­zır Əl­ma­lı­lı oxu­ma­ğı və yaz­ma­ğı öz ata­sın­dan öy­rən­mə­yə baş­la­yıb. İlk və or­ta mək­tə­bi Əl­ma­lı­da ta­mam­la­yıb. İlk or­ta təh­si­li ilə ha­fiz­li­yi­ni də Əl­ma­lı­da ta­mam­la­yan Ham­di Ya­zır təh­si­li­nə da­vam et­mək üçün da­yı­sı Mus­ta­fa bəy­lə bir­lik­də İs­tan­bu­la ge­dib və ki­çik Aya­sof­ya Məd­rə­sə­si­nə yer­lə­şib. Ərəb di­li­ni öy­rə­nə­rək Qu­ra­ni-Kə­ri­mi əz­bər­lə­yib. Da­ha son­ra Mü­qəd­dəs ki­ta­bı­mı­zı türkcə­yə tər­cü­mə edib. Bə­ya­zid ca­mi­sin­də ta­nı­nan ila­hiy­yat­çı Mah­mud Ham­di bə­yin dərslə­ri­nə da­vam edə­rək dip­lom alıb. Mü­əl­li­mi ilə ey­ni adı da­şı­dıq­la­rı­na gö­rə, on­la­rı ayır­maq üçün mü­əl­li­mi­nə Bö­yük Ham­di, ona isə Ki­çik Ham­di adı ve­ri­lib. Ya­zı­la­rın­da da bu im­za­dan is­ti­fa­də edib. So­yad qa­nu­nu çıx­dıq­da ata­sı­nın kən­di­nin adı­nı - Ya­zır so­ya­dı­nı gö­tü­rüb­sə də, da­ha çox do­ğul­du­ğu ye­rə gö­rə Əl­ma­lı­lı de­yə məş­hur olub.

Təh­sil al­dı­ğı za­man baq­qal Arif bəy­lə Sa­mi bə­yin ic­ti­mai dərslə­ri­nə da­vam et­mək üçün on­lar­dan ica­zə alıb və Mək­təb-i-Nüv­vab­da da­vam et­dir­di­yi təh­si­li­ni bi­rin­ci­lik­lə bi­ti­rib. Di­gər tə­rəf­dən də öz ar­zu­su ilə ədə­biy­yat, fəl­sə­fə və mu­si­qi­ni öy­rə­nib.

Əl­ma­lı­lı Ham­di Ya­zır 1904-cü il­də alim adı­na la­yiq gö­rü­lüb. Be­lə­cə, Bə­ya­zid ca­mi­si mü­əl­li­mi ola­raq dərs ver­mə­yə baş­la­yıb. Bir tə­rəf­dən də Mək­tə­bi Nüv­vab (ha­kim ye­tiş­di­rən təh­sil oca­ğı) mək­tə­bin­də təh­si­li­ni da­vam et­di­rə­rək bu­ra­nı da bi­ti­rib və hü­quq­şü­nas olub. Ri­ya­ziy­yat, fəl­sə­fə, ədə­biy­yat sa­hə­lə­rin­də də el­mi araş­dır­ma­lar apa­rıb. Bu ara­da farsca­nı da öy­rə­nib. Di­gər tə­rəf­dən döv­rün xət­tat­la­rın­dan Sa­mi və Akif bəy­lər­dən hüs­nü-xətt dərslə­ri ala­raq gö­zəl yaz­ma­ğı öy­rə­nib. Döv­rü­nün alim­lə­rin­dən Kay­se­ri­li Mah­mud Ham­di bəy­lə el­mi araş­dır­ma­la­rı­na da­vam edib. İs­tan­bu­lun di­gər ta­nı­nan mü­əl­lim­lə­ri­nin dərslə­rin­də də iş­ti­rak edə­rək el­mi­ni in­ki­şaf et­di­rən Ham­di bəy 1906-cı il­də "Bə­ya­zid us­ta­dı" dip­lo­mu­na la­yiq gö­rü­lüb.

1906-cı il­də Mü­şi­hat (Di­ya­nət İş­lə­ri Da­i­rə­si) ida­rə­sin­də iş­lə­mə­yə baş­la­yıb. 1909-cu il­də Sul­tan II Əb­dül­hə­mid xa­nın taxtdan en­di­ril­mə­si üçün ya­zı­lan fit­va­nın qa­ra­la­ma­sı­nı ha­zır­la­yıb. Məş­ru­tiy­yə­tin ela­nı ilə An­tal­ya­dan mil­lət və­ki­li se­çi­lə­rək Məc­li­sə gi­rib. Bu ara­da dərs ver­mə­yə də da­vam edib. Mül­ki­ye­yi Nüv­vab­da Dü­rer, An­ka­mı Ev­kaf və Sü­ley­ma­niy­yə məd­rə­sə­sin­də mən­tiq dərslə­ri­ni ve­rib. 1909-cu il­də Mül­ki­yə mək­tə­bin­də "Vəqf və əra­zi­lə­rə da­ir eh­kam­lar" fən­nin­dən dərs de­mə­yə da­vam edib və hə­min il­lər­də Qa­zi­lər mək­tə­bin­də Fiqh möv­zu­sun­da dərs de­mə­yə baş­la­yıb. Da­ha son­ra "Dar əl-Hik­mə əl-İs­la­mi­yə"yə üzv, bir müd­dət son­ra da hə­min təş­ki­la­ta sədr se­çi­lib.

Bə­ya­zid məd­rə­sə­sin­də iki il da­vam edən mü­əl­lim­lik­dən son­ra II Konsti­tu­si­ya­nın ilk məc­li­si­nə An­tal­ya­dan de­pu­tat ola­raq gi­rib, II Əb­dül­hə­mi­din taxtdan en­di­ril­mə­si­nə ra­zı ol­ma­yan Nu­ri bə­yi ra­zı sa­lıb, fət­va qa­ra­la­ma­sı­nı ya­za­raq bu möv­zu­da tə­sir­li bir rol oy­na­yıb. Da­ha son­ra Şey­xü­lis­lam­lıq­da bir və­zi­fə sa­hi­bi olub, Mək­tə­bi Nüv­vab və Mək­təb-i Ku­dat­da fiqh, Sü­ley­ma­niy­yə məd­rə­sə­sin­də mən­tiq, Mül­ki­yə mək­tə­bin­də vəqf hü­qu­qu dərslə­ri­ni ve­rib. 1915-1917-ci il­lər­də hü­zur dərslə­ri­nə mu­ha­tab ola­raq qa­tı­lıb.

Ham­di Ya­zır Əl­ma­lı­lı ərəb və fars dil­lə­ri­ni şe­ir ya­za­caq qə­dər üst sə­viy­yə­də bi­lir­di. Am­ma ya­zı­la­rın­da sa­də bir türkcə­dən is­ti­fa­də edib. Bun­lar­la ya­na­şı o, fran­sız­ca­nı da öy­rə­nib. Hət­ta "əl-Mə­ta­lib vəl-Mə­za­hib" adın­da ki­ta­bı fran­sız­ca­dan tər­cü­mə et­di­yi fəl­sə­fə ta­ri­xin­dən bəhs edən bir ki­ta­bı var.

1918-ci il­də Şey­xü­lis­lam­lıq qu­ru­lu­şun­da qu­ru­lan Da­rul-Hik­met-ül-İs­la­miy­yə azad­lı­ğı­na üzv olub, bir müd­dət son­ra isə bu mü­əs­si­sə­nin rəh­bər­li­yi­nə tə­yin edi­lib. İs­rar­lı tək­lif­lər üzə­ri­nə Fə­rid pa­şa­nın bi­rin­ci və ikin­ci hö­ku­mət­lə­rin­də Ev­kaf na­zi­ri ola­raq fə­a­liy­yə­tə baş­la­yıb. Bu mə­sul və­zi­fə­də ikən ikin­ci rüt­bə­dən Os­man­lı ni­şa­nı ilə təl­tif edi­lib. 15 sentyabr 1919-cu il­də ta­nın­mış­la­rın he­yə­ti­nə üzv se­çi­lib, el­mi rüt­bə­si ilə Sü­ley­ma­niy­yə Məd­rə­sə­si mü­dir­li­yi­nə yük­səl­di­lib.

Bi­rin­ci Dün­ya mü­ha­ri­bə­sin­dən son­ra Vəqflər Na­zir­li­yin­də iş­lə­mə­yə baş­la­yıb və bu ərə­fə­də Əyan­lar Məc­li­si­nin üz­vü olub.

Əl­ma­lı­lı Ham­di Ya­zır 1922-ci il­də Tür­ki­yə Bö­yük Mil­lət Məc­li­si­nin açıl­ma­sı ilə İs­tan­bul­dan An­ka­ra­ya kö­çüb. An­ka­ra­da fə­a­liy­yə­tə ke­çən Se­riy­ye və Ev­kaf Nə­zir­li­yin­də iş­lə­mə­yə baş­la­yıb.

Hə­min il­ki seç­ki­lər­də An­tal­ya­dan mil­lət və­ki­li se­çi­lib və II Konsti­tu­si­ya­nın bi­rin­ci məc­li­sin­də "Qa­nun-i Əsa­si"nin də­yiş­di­ril­mə­sin­də mü­hüm rol oy­na­yıb. Öl­kə­ni mü­a­sir elm və mə­də­niy­yət sə­viy­yə­si­nə çat­dı­ra­ca­ğı ümi­di­lə məş­ru­tiy­yət ida­rə­si­ni mü­da­fiə et­mə­yə baş­la­yıb və bu fik­ri təm­sil edən İt­ti­hat və Tə­rəq­qi Cə­miy­yə­ti­nin elm şö­bə­si­nə üzv olub. Av­ro­pa tər­zin­də bir konsti­tu­si­ya ye­ri­nə şə­ri­ə­tə uy­ğun bir konsti­tu­si­ya mo­de­li gə­tir­mək üçün cid­di ça­lış­ma­lar edib.

Cum­hu­riy­yə­tin elan olun­ma­sı ilə təş­ki­lat­lar ləğv edi­lin­cə açıq­da qa­lıb. Mil­li Mü­ca­di­lə za­ma­nı İs­tan­bul hö­ku­mə­tin­də və­zi­fə da­şı­dı­ğı­na gö­rə İs­tiq­lal məh­kə­mə­si tə­rə­fin­dən eda­ma məh­kum edi­lən Ham­di bəy Fa­tih­də­ki evin­dən alı­na­raq An­ka­ra­ya apa­rı­lıb və qırx gün həbsdə qa­lıb. So­nun­da, İt­ti­had və Tə­rəq­qi Cə­miy­yə­ti­nə üzv ol­du­ğu­na gö­rə gü­nah­sız sa­yı­la­raq sər­bəst bu­ra­xı­lıb və İs­tan­bu­la dö­nüb. Bun­dan son­ra ca­mi­yə get­mək­dən baş­qa heç bir za­man evin­dən çıx­ma­yıb. Bir gə­li­ri ol­ma­dı­ğı­na gö­rə mad­di sı­xın­tı­lar çək­di­yi bu dövrdə ya­rım­çıq qa­lan əsər­lə­ri­ni ta­mam­la­yıb. O za­man­lar Tür­ki­yə Bö­yük Mil­lət Məc­li­sin­də türkcə bir təf­sir ha­zır­la­dıl­ma­sı qə­ra­rı alın­dıq­da Di­ya­nət İş­lə­ri Baş­qan­lı­ğı bu işi Əl­ma­lı­lı­ya tək­lif edib. O isə bu tək­li­fi qə­bul edə­rək təf­si­ri yaz­ma­ğa baş­la­yıb: "Haqq di­ni Qu­ran di­li" adı­nı ver­di­yi bu əsə­ri­ni və­fa­tın­dan əv­vəl bi­tir­mə­yə mü­vəf­fəq olub. 27 may 1942-ci il­də uzun sü­rən ürək xəs­tə­li­yin­dən Eren kən­din­də kü­rə­kə­ni­nin evin­də və­fat edib və Səh­ra­yi­ce­did qə­bi­ris­tan­lı­ğın­da dəfn edi­lib.

Ham­di Ya­zır Əl­ma­lı­lı İs­lam üm­mə­ti­nin ic­ti­mai vic­da­nı­nı itir­mə­si­nin bö­yük fə­la­kət­lə­rə sə­bəb ola­ca­ğı­nı, mü­səl­man­la­rı av­ro­pa­lı­laş­dır­ma­nın bir xə­ta ol­du­ğu­nu və qur­tu­lu­şun Av­ro­pa­nı içi­miz­də əri­dib öz də­yər­lə­ri­mi­zi qo­ru­maq­la müm­kün ola bi­lə­cə­yi­ni ya­zı­la­rın­da is­rar­la bil­di­rib. Qeyd edib ki, ona gö­rə də Qər­bin də­yər­lə­rin­dən de­yil, el­min­dən fay­da­lan­maq la­zım­dır. Çün­ki in­san­lar an­caq İs­la­mi əsas­la­ra bağ­lı qal­maq­la xoş­bəxt ola bi­lər. "Əs­lin­də, in­san­lıq özü­nü da­vam et­di­rə bil­mək üçün bir gün müt­ləq mü­qəd­dəs İs­la­mı mə­nim­sə­yə­cək və gə­lə­cək­də İs­lam di­ni da­ha yax­şı an­la­şı­lıb uy­ğu­la­na­caq"-de­yə o ya­zıb.

Ham­di Ya­zır Əl­ma­lı­lı, mü­qəd­dəs İs­lam­da­kı də­rin el­mi bil­gi­lər­lə ya­na­şı, fəl­sə­fi dü­şün­cə və müs­bət elmlər sa­hə­lə­rin­də də sağ­lam an­la­yı­şa sa­hib olub. Be­lə ki, di­ni ən­di­şə­lər­lə müs­bət elmlə­rin qar­şı­sı­na ən­gəl qo­yul­ma­ma­sı­nı mü­da­fiə edib. Mü­qəd­dəs di­ni öz ar­zu­la­rı ilə yax­şı­lıq edə­cək və ka­ma­la qo­vu­şa­caq in­san­lar ye­tiş­di­rən bir təh­sil mü­əs­si­sə­si və ya in­san­la­rı öz is­tək­lə­ri­lə tə­bi­ət­də göz­lə­nən çə­tin­lik və təz­yiq­lə­rin üs­tü­nə yük­səl­də­cək olan bir hür­riy­yət yo­lu ola­raq gö­rüb.

Məş­hur təf­sir ali­mi Ham­di Ya­zır Əl­ma­lı­lı de­yir: "Elm in­san­la­rın is­la­hı üçün ka­fi de­yil. Nəf­si əm­ma­rə­nin elə pis duy­ğu­la­rı var ki, in­san­la­rı bil­dik­lə­ri­nin ək­si­nə açıq-açıq pis­lik­lə­rə sövq edir. Ona gö­rə in­san­la­rın əx­la­qı­nı dü­zəltmə işin­də, elmdən baş­qa, duy­ğu­la­rın is­la­hı üçün əmə­li bir tər­bi­yə də əhə­miy­yət­li­dir. Duy­ğu­la­rı­mı­zı is­lah edə­cək əmə­li tər­bi­yə­yə əhə­miy­yət ver­mək məc­bu­riy­yə­tin­də­yik. Əv­vəl özü­mü­zə və ai­lə­mi­zə İs­la­mi tər­bi­yə­ni ve­rə bil­mə­sək, cə­miy­yə­tə yol gös­tər­mək çox çə­tin olar. Ruh tər­bi­yə­si­nə la­qeyd ya­na­şan in­san­lar hər za­man nəf­si­nə və şey­ta­na ta­be ola bi­lər. He­sab şü­u­ru­na sa­hib ol­ma­yan fərdlər mən­fə­ət­lə­ri­ni və ar­zu­la­rı­nı hə­mi­şə ön pla­na çə­kə bi­lər. Bü­tün bun­lar isə in­san hə­ya­tı­nın İs­lam­dan uzaq­laş­ma­sı­na sə­bəb olar. Bil­dik­lə­ri­miz, öy­rən­dik­lə­ri­miz, baş­qa­la­rı üçün ol­du­ğu qə­dər, özü­müz üçün də ol­ma­lı­dır. Yə­ni özü­mü­zü ta­nı­ma­lı, əsl və­zi­fə­mi­zi unut­ma­ma­lı­yıq. Hə­mi­şə baş­qa­la­rı­nı ir­şad et­mək və ya ta­nı­maq üçün oxu­du­ğu­muz İs­la­mi hökmlə­ri özü­mü­zü ta­nı­maq üçün də oxu­ma­lı­yıq. Uca Ya­ra­da­nın Ki­ta­bın­da bə­yan edi­lən xü­su­siy­yət­lə­ri, tə­rif­lən­miş xü­su­siy­yət­lə­ri qa­za­na bil­mək üçün səy gös­tər­mə­li­yik, qı­nan­mış, tən­qid edil­miş şey­lər­dən də müm­kün qə­dər uzaq­laş­ma­lı­yıq. Heç qa­rış­qa­lar bir-bi­ri­nə sa­hib çı­xıb, gə­lə bi­lə­cək təh­lü­kə­lə­rə qar­şı bir-bi­ri­ni xə­bər­dar edər­kən, zə­rər­ve­ri­ci­lər­dən qo­ru­ma­ğa ça­lı­şar­kən, ya­ra­dıl­mış­la­rın ən şə­rəf­li­si olan in­sa­nın in­san­la­ra zə­rər­li ol­ma­sı, bir-bi­ri­nə kö­mək­çi ol­ma­ma­sı, şər­li­lər­dən qo­ru­ma­ma­sı və yax­şı­lıq­la­ra sövq et­mə­mə­si dü­şü­nü­lə bi­lər­mi?"

Bu da bir hə­qi­qət­dir ki, Əl­ma­lı­lı­nın yaz­dı­ğı təf­sir gü­nü­müz­də də İs­lam alim­lə­ri tə­rə­fin­dən gü­və­ni­lən bir təf­sir ola­raq qə­bul edi­lir.

Tür­ki­yə­də Cum­hu­riy­yət elan edil­di­yi za­man Ham­di Ya­zır Əl­ma­lı­lı "Mü­tə­xəs­sis­lər" məd­rə­sə­sin­də mən­tiq mü­əl­li­mi iş­lə­yir­di. Məd­rə­sə­lər ləğv edil­dik­dən son­ra evin­də in­zi­va­ya çə­ki­lib, el­mi təd­qi­qat və araş­dır­ma­la­rı­na da­vam edib. İyir­mi ilə qə­dər da­vam edən bu in­zi­va döv­rü "Haqq di­ni Qu­ran di­li" ad­lı ki­ta­bı­nın türk di­lin­də təf­si­ri­ni yaz­ma­sı­na im­kan ve­rib.

Ham­di Ya­zır Əl­ma­lı­lı za­ma­nı­nın in­cə­sə­nət nü­mu­nə­lə­rin­dən olan xət­tat­lıq və mu­si­qi ilə də ma­raq­la­nıb. Xü­su­si­lə "nəsx" və "sü­lüs" ya­zı növ­lə­rin­də xət­tat olub. Ey­ni za­man­da Qu­ran ha­fi­zi ol­du­ğu üçün ala­tur­ka mu­si­qi­si­nin müx­tə­lif mə­qam­la­rı ilə cid­di bir şə­kil­də məş­ğul olub.

Üç-dörd il fəl­sə­fə ilə də məş­ğul olan Ham­di Ya­zır Əl­ma­lı­lı bə­zi Qərb ya­zar­la­rı­nın mən­tiq və fəl­sə­fə ki­tab­la­rı­nı tər­cü­mə et­mək, po­zi­tiv və tə­ka­mül nə­zə­riy­yə­si baş­da ol­maq­la müx­tə­lif fəl­sə­fi sis­tem­lə­ri tən­qid et­mək­lə fəl­sə­fə­də də söz sa­hi­bi bir elm xa­di­mi ol­du­ğu­nu gös­tə­rib. Elmlər ara­sın­da­kı əla­qə­lə­ri dü­zən­lə­yə­rək sin­tez et­mə­yi önəm­li gö­rən Əl­ma­lı­lı di­gər mü­tə­fək­kir və alim­lər­dən ba­ğım­sız ola­raq dü­şü­nə bil­mə­si və on­la­rı tən­qid edə­rək fərqli fi­kir­lər irə­li sür­mə­si ba­xı­mın­dan mü­səl­man­la­rın tə­fək­kür hə­ya­tı­nın can­lan­ma­sı­na tə­sir edib.

Bən­zə­ri­nə az rast gə­li­nən mü­tə­fək­kir bir din ali­mi olan Ham­di Ya­zır Əl­ma­lı­lı, türkcə, ərəb­cə və farsca şe­ir­lər yaz­ma­sı­na bax­ma­ya­raq, ədə­bi yö­nü ilə də çox ta­nı­nıb. Əsər­lə­rin­də is­ti­fa­də et­di­yi dil üzə­rin­də apa­rı­lan in­cə­lə­mə­lər­dən ay­dın olur ki, Əl­ma­lı­lı ya­zı­la­rın­da, ümu­miy­yət­lə, sa­də türkcə kəl­mə­lə­rə üs­tün­lük ve­rib. El­mi və di­ni möv­zu­lar­da yaz­dıq­la­rın­da isə ol­duq­ca ağır bir üs­lub­dan is­ti­fa­də edib, müx­tə­lif­li­yi ilə se­çi­lən cüm­lə­lər qu­rub.

Ham­di Ya­zır Əl­ma­lı­lı­nın "Haqq di­ni Qu­ran di­li", "əl-Mə­ta­lib vəl-Mə­za­hib", "İr­şad əl-Ah­laf fi əh­kam əl-Əh­qaf" ad­lı ki­tab­la­rı İs­lam ta­ri­xin­də xü­su­si yer tu­tur.

Biz bu ta­ri­xi şəx­siy­yə­ti­mi­zin xid­mət­lə­ri­ni hə­mi­şə yad et­mə­yə borclu­yuq.

Al­lah rəh­mət elə­sin.

Fazil QARAOLU professor

Bakı xəbər.- 2017.- 14 fevral.- S.12