Azərbaycanda uşaq ədəbiyyatı və uşaq mətbuatının bugünkü durumu...

Azər­bay­can­da uşaq ədə­biy­ya­tı və uşaq mət­bu­a­tı­nın və­ziy­yə­ti haq­qın­da müx­tə­lif səp­ki­li mü­za­ki­rə­lər ge­dir. Bir qrup zi­ya­lı id­dia edir ki, uşaq ədə­biy­ya­tı və uşaq mət­bu­a­tı in­ki­şaf­dan qa­lıb, bə­zi­lə­ri isə ək­si­ni dü­şü­nür. On­lar de­yir ki, uşaq mət­bu­a­tı, uşaq ədə­biy­ya­tı da, sa­də­cə, yük­sək sə­viy­yə­də təb­liğ olun­mur.

Mü­sa­hi­bi­miz uşaq ədə­biy­ya­tı və uşaq mət­bu­a­tı­nın ma­ya­kı sa­yı­lan "Gö­yər­çin" jur­na­lı­nın baş re­dak­to­ru, ta­nın­mış uşaq ya­za­rı, pro­fes­sor Ra­fiq Yu­si­foğ­lu­dur. Möv­zu­ya R.Yu­si­foğ­lu ilə bir­lik­də ye­ni­dən qa­yıt­dıq.

- Ra­fiq mü­əl­lim, mü­a­sir uşa­ğın zöv­qü­nü ox­şa­maq, nə­zə­ri­ni cəlb et­mək o qə­dər də asan de­yil. Elə dövrdə ya­şa­yı­rıq ki, key­fiy­yət­li uşaq ədə­biy­ya­tı nü­mu­nə­lə­ri mey­da­na qoy­maq bir az çə­tin­dir. Əsas çə­tin­lik­lər nə­dən iba­rət­dir?

- Çə­tin­lik­lə­rə bi­ris­ti­qa­mət­li ya­naş­maq ol­maz, müx­tə­lif çə­tin­lik­lər var. Bi­rin­ci, döv­rün çə­tin­lik­lə­ri­ni vur­ğu­la­maq is­tə­yi­rəm. Hər şey ora­dan qay­naq­la­nır. Bu­ra­da nəşr və ya­yım­la bağ­lı prob­lem­lər var. Ya­ra­dı­cı­lıq­la əla­qə­li prob­lem ön­də­dir.

- Nə mə­na­da?

- Əv­vəl­lər uşaq­lar üçün ya­zan ya­zı­çı­lar çox idi. Da­i­mi mü­əl­lif­lə­ri­miz var­dı ki, on­lar bi­zim­lə mün­tə­zəm əla­qə sax­la­yır­dı. Bu ya­zar­la­rın sa­yı in­di ye­tə­rin­cə aza­lıb. Pro­fes­si­o­nal­lar sı­ra­dan çı­xıb. "Ya­zan­lar yox­dur" de­mi­rəm, var, an­caq on­lar bi­zim jur­na­lın tə­lə­ba­tı­na uy­ğun gəl­mir de­yə, on­la­rı bu­ra­dan qa­çaq sa­lı­ram, qoy­mu­ram bi­zə yaz­sın­lar. Yə­ni hər adam uşaq­lar üçün ya­za bil­mir. Tə­bii ki, hər mət­bu­at or­qa­nı­nın öz yö­nü, is­ti­qa­mə­ti var. Bu mə­na­da tə­lə­ba­tı­mı­za uy­ğun ol­ma­yan ya­zı­nı çap et­mi­rik. Elə şa­ir, ya­zı­çı­lar var ki, on­lar­la lap köh­nə vaxtlar­dan əmək­daş­lıq edi­rik, bu əmək­daş­lıq in­di­yə qə­dər da­vam edir.

- Əsa­sən kim­lə­ri çap edir­si­niz?

- Za­hid Xə­lil, Qə­şəm İsa­bəy­li, Aləm­zər Əli­za­də (Gən­cə), Ələs­gər Əli­oğ­lu (Go­ran­boy), Məm­məd Na­maz (Sum­qa­yıt), Mir­sa­bi­rin, yaş­lı nəs­lin nü­ma­yən­də­lə­rin­dən Fu­ad Tan­rı­ver­di­ye­vin ya­zı­la­rı­nı çap edi­rik. Yə­ni əmək­daş­lıq et­di­yi­miz qə­ləm adam­la­rı­nın sa­yı elə də az de­yil.

- Ra­fiq mü­əl­lim, ad­la­rı­nı qeyd et­di­yi­niz ya­zar­lar bi­zim uşaq­lı­ğı­mı­zın ya­zar­la­rı­dır. On­lar mü­a­sir uşaq psi­xo­lo­gi­ya­sı­nı tu­ta bi­lir­mi? Bu mə­na­da ki, mü­a­sir uşa­ğın dün­ya­gö­rü­şü fərqli­dir, o, əla­və in­for­ma­si­ya­lar alır və s.

- Na­zim Hik­mə­tin gö­zəl bir sö­zü var: "Ba­lım ol­sun, arı­sı gə­lər Bağ­dad­dan". Ya­zı­çı üçün əsas la­zım olan key­fiy­yət is­te­dad­dır. Ya­zı­çı han­sı mü­hi­tə dü­şür­sə, ma­nevr edə, də­yi­şə bi­lir. An­caq mü­hi­tin için­də ya­şa­yan elə adam­lar var ki, on­lar dün­ya da­ğıl­sa da, mü­hi­ti bil­sə də, bir­cə cüm­lə də ol­sa, uşaq­lar üçün ya­za bil­məz. Bö­yük rus şa­i­ri, pe­da­qo­qu Ser­gey Mi­xal­kov de­yib ki, uşaq ya­zı­çı­sı uşaq­la oy­na­ma­ğı ba­car­mır­sa, on­dan uşaq ya­zı­çı­sı ol­maz.

Uşaq ədə­biy­ya­tı­nı di­gər sa­hə­lər­dən fərqlən­di­rən onun pe­da­qo­ji yö­nüm­lü ol­ma­sı­dır. Hər qə­ləm sa­hi­bi uşaq ya­za­rı ola bil­məz. Uşaq ya­za­rı həm də öy­rət­mə­li­dir. Uşaq ya­za­rı möv­zu­nu elə təq­dim et­mə­li­dir ki, ora­da öy­rə­də bil­sin.

Bu, ya­ra­dı­cı­lıq iş­lə­ri­dir. Tə­bii, jur­nal da ya­ra­dı­cı iş­dir. Bu­na gö­rə də, is­tər-is­tə­məz, biz ya­zı­çı­lar­dan ası­lı­yıq. De­yir­lər ba­zar iq­ti­sa­diy­ya­tın­da ya­şa­yı­rıq. Bi­ri var ba­zar­da sa­tı­cı iş­lə­yə­sən, öz məh­su­lu­nu sa­ta­san, bi­ri də var məh­sul kə­nar­dan gə­lir. Biz də kə­nar­dan yax­şı məh­sul­lar göz­lə­yi­rik, am­ma tə­əs­süf ki, o məh­sul­lar da gəl­mir. Bi­zim əmək­da­şı­mız Gü­nel Al­ma­zın çox ma­raq­lı he­ka­yə­lə­ri, ya­zı­la­rı var. Bun­lar bu­gün­kü uşaq üçün ma­raq do­ğu­rur. Di­gər gənclə­rin də ya­zı­la­rı­nı çap edi­rik. "Gö­yər­çin"in spe­si­fi­ka­sı o bi­ri jur­nal­lar­dan fərqli­dir. Uşaq mət­bu­a­tın­dan da­nı­şı­rıq. Bu an­la­yı­şın özü də çox ge­niş­dir. "Gö­yər­çin" jur­na­lı an­caq ib­ti­dai si­nif­lər üçün­dür. Ma­raq­lı şe­ir­lər, he­ka­yə­lər, ey­ni za­man­da da əy­lən­cə­lər çap edi­rik.

Bir də baş­qa mə­sə­lə var. Dün­ya gör-gö­tür dün­ya­sı­dır. Dün­ya­nın gör­kəm­li uşaq ya­zı­çı­la­rı­nın əsər­lə­ri­ni tər­cü­mə edib çap edi­rik. Bu gün bü­tün dün­ya­da folklo­ra bö­yük qa­yı­dış var, biz­də də həm­çi­nin. "Gö­yər­çin"in ki­tab­xa­na­sı se­ri­ya­sın­dan dün­ya xalqla­rı­nın na­ğıl­la­rın­dan iba­rət 10-15 ki­ta­bı­mız çap olu­nub. Bu na­ğıl­la­rı ye­ni təq­di­mat­la ba­la­ca oxu­cu­la­ra təq­dim edi­rik. Bi­lir­si­niz ki, "Gö­yər­çin" ənə­nə­si olan bir jur­nal­dır, 1958-ci il­dən çap olu­nur. Az qa­la 60 il­dir möv­cud­dur. Al­lah Hik­mət Zi­ya­ya rəh­mət elə­sin! O, "Gö­yər­çin" jur­na­lı­nın mə­sul ka­ti­bi iş­lə­yir­di. Onun çox gö­zəl bir sö­zü var­dı: "Gö­yər­çin" qar­tal­lar ye­tiş­di­rir". Bu söz­də çox bö­yük hə­qi­qət var. Tu­taq ki, o dövr uşaq­la­rı ara­sın­da "Gö­yər­çin"i oxu­ma­yan yox idi. 60 ilə ya­xın bir dövrdə "Gö­yər­çin" zən­gin bir ki­tab­xa­na ya­ra­dıb. Dün­ya folklo­ru, dün­ya ədə­biy­ya­tı nü­mu­nə­lə­ri ilə ya­na­şı, öz ya­zar­la­rı­mı­zın da əsər­lə­ri jur­nal­da çap olu­nub. O əsər­lə­rin bir ço­xu bu gün "ya­ra­mır".

- Yə­qin bol­şe­vizm ide­o­lo­gi­ya­sı­nı tə­rən­nüm et­di­yi­nə gö­rə. Yox­sa baş­qa sə­bəb var?

- Yox, elə so­si­a­liz­min təb­li­ği ilə, Le­nin­lə bağ­lı­dır. Uşaq ədə­biy­ya­tı­nın di­gər sa­hə­lər­dən fərqli cə­hə­ti odur ki, uşaq ya­zı­çı­la­rı hə­mi­şə na­ğıl­va­ri ya­zı­lar ya­zıb, uşaq xa­rak­ter­lə­ri ya­ra­dıb­lar. Bü­tün dövrlər­də uşaq elə uşaq­dır. Al­lah To­fiq Mah­mu­da rəh­mət elə­sin! Vax­ti­lə onun qı­zı Sü­sə­nə yaz­dı­ğı na­ğıl­lar bu gün mə­nim nə­vəm üçün də ma­raq­lı­dır. Sü­sən ar­tıq nə­nə ol­ma­ğa ha­zır­la­şır.

On­lar bi­tib-tü­kən­mə­yən, öl­mə­yən ya­zı­lar­dır tə­bii... Uşaq ya­zar­la­rı­nın xoş­bəxtli­yi hə­mi­şə on­da olur ki, on­lar si­ya­si möv­zu­lar­dan uzaq olur­lar. Si­ya­si möv­zu­lar­dan uzaq ol­duq­la­rı üçün də və­tə­ni, tor­pa­ğı, tə­bi­ə­ti sev­di­rə bi­lib­lər. Uşaq ədə­biy­ya­tı­nı fərqlən­di­rən həm də onun id­rak mə­sə­lə­si­ni önə çək­mə­si­dir. Bu da uşaq­la­rın dün­ya­nı dərk et­mə­si­nə kö­mək edir.

- "Gö­yər­çin"in ça­pı­na döv­lət qay­ğı­sı var­mı?

- Bə­li. "Gö­yər­çin"in ça­pı döv­lət tə­rə­fin­dən ma­liy­yə­ləş­di­ri­lir. Jur­nal Azər­bay­can Gənclər İt­ti­fa­qı­nın or­qa­nı­dır, döv­lət ma­liy­yə­ləş­di­rir. Bu jur­nal bir­ba­şa döv­lə­tin si­ya­sə­ti­ni hə­ya­ta ke­çi­rir. Çox şü­kür­lər ol­sun ki, Azər­bay­can döv­lə­ti­nin uşaq mət­bu­a­tı­na gös­tər­di­yi qay­ğı nə­ti­cə­sin­də bi­zim uşaq mət­bu­a­tı­mız, uşaq ədə­biy­ya­tı­mız ya­şa­yır. Düz­dür, bu döv­rü o dövrlə mü­qa­yi­sə et­mək çə­tin­dir. Bir müd­dət əv­vəl Mil­li Elmlər Aka­de­mi­ya­sın­da uşaq ədə­biy­ya­tı ilə bağ­lı təd­bir ke­çi­ri­lir­di. De­yir­di­lər ki, uşaq ədə­biy­ya­tı yox­dur. Mən ora­da de­dim ki, Azər­bay­can­da gö­zəl uşaq ədə­biy­ya­tı var, sa­də­cə, onun təb­li­ği yox­dur. Təb­li­ğat yox­dur­sa, kə­nar adam nə bi­lə­cək ki, uşaq ədə­biy­ya­tı var?! Biz­də gö­zəl uşaq əsər­lə­ri var. Res­pub­li­ka­mız­da 4500 mək­təb var, hər mək­təb bir ədəd "Gö­yər­çin" jur­na­lı­na abu­nə ol­sa, bu, 4500 ti­raj de­mək­dir. Çox tə­əs­süf ki, bu gün va­li­deynlə­rin də uşaq mət­bu­a­tı­na mü­na­si­bə­ti də­yi­şib. Bir də, kim­dən­sə so­ru­şur­san ki, ni­yə al­mır­sı­nız? De­yir­lər ki, bə­yəm bu jur­nal çı­xır?

- Köşklə­rə ve­rir­si­niz?

- Ve­ri­rik. An­caq ne­cə ve­ri­rik­sə, ək­sə­rən üs­tü­mü­zə qa­yı­dır. Bu da onun­la bağ­lı­dır ki, köşklər­də jur­na­lı üzə qoy­mur­lar. Bi­lir­si­niz, elə mə­sə­lə­lər var ki, onu biz­ne­sə çe­vir­mək ol­mur. Bu da uşaq mət­bu­a­tı­dır. Baş­qa sa­hə­dən pul qa­zan­maq olar, an­caq uşaq mət­bu­a­tı və uşaq ədə­biy­ya­tı ilə pul qa­zan­maq ol­maz. Bu elə bir sa­hə­dir ki, ora pul qoy­ma­lı­yıq. Bu­ra­dan pul gö­tür­mək tə­mən­na­sın­da ol­ma­lı de­yi­lik. Çün­ki biz gə­lə­cə­yin in­san­la­rı­nı ye­tiş­di­ri­rik. Uşaq­la­rı­mı­zı öz folklo­ru­muz, ədə­biy­ya­tı­mız ru­hun­da bö­yüt­mə­sək, on­la­rı in­ter­net ümi­di­nə bu­rax­saq, biz Azər­bay­can üçün de­yil, dün­ya üçün uşaq ye­ti­rə­rik.

- Siz ta­ma­mi­lə həs­sas mə­sə­lə­lə­rə to­xu­nur­su­nuz. An­caq bu gün kom­mer­si­ya məq­sə­di­lə jur­nal­lar, qə­zet­lər çı­xır. Bu nəşrlə­ri çap edən­lər de­yir ki, uşaq mət­bu­a­tı­na, uşaq ədə­biy­ya­tı­na xid­mət edi­rik. Əs­lin­də isə, bu­ra­da sırf mad­di ma­raq­lar­dan söh­bət ge­dir. Bu­nun­la bağ­lı fik­ri­niz nə­dir?

- Bu mə­nim ya­ra­lı ye­rim­dir. Elə jur­nal­lar var ki, ba­xır­san, bər-bə­zə­yi bi­zim­kin­dən də yax­şı­dır. Am­ma içi­ni açıb gö­rür­sən ki, Azər­bay­can di­lin­də cüm­lə qu­ra bil­mə­yən adam­lar bu­ra­da uşaq ya­zı­çı­lı­ğı ilə məş­ğul­dur. Be­lə mə­sə­lə­lər var. Tür­ki­yə­li qar­daş­la­rı­mız de­miş­kən, nə ya­zıq­lar ki, uşaq da or­ta­da olan və­sa­it­lər əsa­sın­da tər­bi­yə olu­nur. Be­lə hal­lar hər za­man olub, hət­ta Mir­zə Cə­li­lin döv­rün­də də. Bir nə­fər Mir­zə Cə­li­lin ya­nı­na gə­lib de­yir ki, "Mir­zə, mən uşaq­lar üçün ki­tab yaz­maq is­tə­yi­rəm". Mir­zə Cə­lil gü­lür. De­yir ki, an­la­ya bil­mi­rəm, bə­yəm uşaq­lar üçün uşaq­lar ya­zır... Bi­zim gör­kəm­li uşaq ya­zı­çı­la­rı­mı­zın ək­sə­riy­yə­ti mü­əl­lim olub. Mü­əl­lim bi­lir uşaq­la ne­cə rəf­tar et­mə­li­dir. Uşaq üçün qu­raş­dır­ma şey­lər yaz­maq ol­maz. Bi­ri bir na­ğıl uy­dur­du, bir şe­ir cız­ma-qa­ra et­di, axı bu şe­ir de­yil. Bu­nun üçün mü­şa­hi­də, ax­ta­rış, uşaq psi­xo­lo­gi­ya­sı­nı bil­mək, ya­ra­dı­cı in­san ol­maq, uşa­ğı öy­rən­mək la­zım­dır. Mü­a­sir uşa­ğın dün­ya­gö­rü­şü­nü öy­rən­mək tə­ləb olu­nur. Mü­a­sir uşa­ğı nə ilə­sə tə­əc­cüb­lən­dir­mək çə­tin­dir. Çün­ki on­la­rın al­ter­na­tiv mə­lu­mat al­maq im­kan­la­rı ge­niş­dir. Uşaq mət­bu­a­tı­nı in­ki­şaf et­dir­mək tək­cə R.Yu­si­foğ­lu­nun, ya­xud di­gər­lə­ri­nin işi de­yil. Cə­miy­yət ola­raq bu iş üçün ça­lış­ma­lı­yıq.

Çox şü­kür ki, döv­lə­tin dəs­tə­yi nə­ti­cə­sin­də uşaq ədə­biy­ya­tı ya­şa­yır, "Gö­yər­çin" jur­na­lı çap olu­nur, dərslik­lə­ri­miz çı­xır. Dün­ya­nın han­sı öl­kə­sin­də dərslik şa­girdlə­rə pul­suz  ve­ri­lir? An­caq Azər­bay­can­da dərslik­lər pul­suz­dur. Tər­bi­yə işi ilə məş­ğul olan adam ki­mi bun­dan qü­rur du­yu­ram. Döv­lə­ti­miz uşaq­la­rı dü­şü­nür. Bu çox va­cib mə­sə­lə­lər­dir.

- Uşaq mət­bu­a­tı­na gənc ya­zar-jur­na­listlər gə­lir­mi?

- Uşaq mət­bu­a­tı­nın qay­ğı­la­rı da, prob­lem­lə­ri də var. Uşaq ədə­biy­ya­tı­na, uşaq mət­bu­a­tı­na ye­ni nə­sil gəl­mə­li­dir və s.  Bu gün dün­ya­nın çox ye­rin­də uşaq­lar üçün ma­raq­lı ki­tab­lar çap edir­lər. Biz­də isə edə bil­mi­rik. Bi­lir­si­niz bu­nun sə­bəb­lə­ri nə­dir? Gə­rək bu ki­tab­la­rı mü­əl­lif öz və­sa­i­ti he­sa­bı­na çap et­sin. Mü­əl­lif mü­a­sir uşa­ğın tə­lə­ba­tı­nı ödə­mək üçün gə­rək ev-eşi­yi­ni sat­sın ki, ma­raq­lı ki­tab çap et­sin. De­yək ki, fə­da­kar­lıq edib bu ad­dı­mı da at­dı. An­caq bu ki­ta­bı alan ola­caq­mı, o özü­nə oxu­cu ta­pa bi­lə­cək­mi? Prob­lem bu­dur. Çox ar­zu edər­dim ki, döv­lət dəs­tə­yi ilə bir nəş­riy­yat ya­ra­dıl­sın və bu nəş­riy­ya­ta is­te­dad­lı adam­lar top­laş­sın. Bu­ra­da sırf uşaq ədə­biy­ya­tı çap olun­sun. Yə­ni nəş­riy­yat mü­sa­bi­qə elan edəy­di, bu mü­sa­bi­qə nə­ti­cə­sin­də yax­şı uşaq əsər­lə­ri mey­da­na gə­ləy­di, həm də bu əsər­lər nəşr olu­nay­dı. Bu pro­ses ar­tıq öl­kə­miz­də baş­la­yıb. Ke­çən il Azər­bay­can Res­pub­li­ka­sı­nın Təh­sil Na­zir­li­yi ən gö­zəl dərslik­lər üçün ya­ra­yan uşaq ədə­biy­ya­tı üz­rə mü­sa­bi­qə elan et­miş­di. Mən özüm də o mü­sa­bi­qə­nin iş­ti­rak­çı­sı ol­mu­şam və po­e­zi­ya no­mi­na­si­ya­sı üz­rə bi­rin­ci ye­ri qa­zan­mı­şam. Ne­çə il­lər­dir Mə­də­niy­yət və Tu­rizm Na­zir­li­yi "Qı­zıl kəl­mə" mü­ka­fa­tı tə­sis edib. Bu­ra­da bir no­mi­na­si­ya da uşaq ədə­biy­ya­tı ilə bağ­lı­dır. Bu iş­lər gö­rü­lür tə­bii. Bü­töv­lük­də, uşaq ədə­biy­ya­tı­nı, uşaq mət­bu­a­tı­nı yük­səltmək, təb­liğ et­mək üçün ha­mı­mız bir ol­ma­lı­yıq.

Mə­nim şe­i­rim var, iki uşa­ğın di­a­lo­qu­dur:

- Ya­şıl­lı­ğı se­vir­sən?

- Bəs ne­cə.

- Ne­çə ağac ək­mi­sən?

- Heç ne­çə.

Bü­tün va­li­deynlər de­yir ki, bi­zə uşaq ədə­biy­ya­tı la­zım­dır. Uşa­ğa ba­ha­lı oyun­caq­la­rı, ba­ha­lı te­le­fon­la­rı, plan­şet­lə­ri alı­rıq və on­la­rı in­ter­net cən­gəl­li­yi­nin içi­nə bu­ra­xı­rıq. Uşa­ğı baş­lı-ba­şı­na bu­rax­maq ol­maz. Uşaq­la­rı bi­zə la­zım olan is­ti­qa­mət­lə­rə yö­nəltmə­li­yik. Bu da bir ada­mın işi de­yil, ha­mı­mız bu­nun­la ma­raq­lan­ma­lı­yıq.

- "Gö­yər­çin"in ya­yı­mı han­sı yol­la hə­ya­ta ke­çi­ri­lir?

- Abu­nə­miz var, am­ma az­dır. Jur­na­lı özü­müz dost-ta­nış­lıq yo­lu ilə ya­yı­rıq. Köşklə­rə ve­ri­rik, alan­lar olur, am­ma küt­lə­vi de­yil. Jur­na­lın qiy­mə­ti 1 ma­nat­dır. "Gö­yər­çin" mün­tə­zəm ola­raq çı­xan ay­lıq jur­nal­dır.

Hə­mi­şə de­yi­rik ki, uşaq­lar bi­zim gə­lə­cə­yi­miz­dir. Gə­lə­cə­yi­miz­lə bu gün məş­ğul ol­ma­lı­yıq. Be­lə bir söz var: nə əkər­sən, onu bi­çər­sən. Bu gün uşaq­la­rı­mı­zı öz ədə­biy­ya­tı­mız, öz mə­də­niy­yə­ti­miz, öz di­li­miz ru­hun­da tər­bi­yə edə bil­sək, gə­lə­cək doğ­ru­dan da bi­zim xal­qa məx­sus­dur. Yox, edə bil­mə­sək, biz öz­gə xalq üçün in­san­lar ye­tiş­dir­miş olu­ruq. Uşaq­lar­da döv­lə­tə, tor­pa­ğa, mil­li döv­lət at­ri­but­la­rı­mı­za, in­san­la­ra mə­həb­bət oyat­ma­lı­yıq.

İra­də SA­RI­YE­VA

Bakı xəbər.- 2017.- 14 fevral.- S.9