Azərbaycanda müasir karikatura janrı...
Soltan
Soltanlı: "Karikatura düya ictimai fikrinə təsir üsullarından biridir"
Bayram Qasımxanlı:
"Bizdə
karikaturanın inkişafı zəifdir"
Həyatda heç də bütün işlər qaydasında getmir. Qaydasında
getsəydi, nə tənqidə,
nə satiraya, nə də dərin
mənalar, mətləblər ifadə edən karikaturalara
ehtiyac olardı. Cəmiyyətdə əyər-əskiklik varsa, bu,
birmənalı
şəkildə, insanların həyatına sirayət edir.
Satira ancaq tənqid missiyyasını yerinə yetirmir, o islah etmək, tərbiyələndirmək, yolundan
çıxanı yoluna qaytarmaq gücündə olmalıdır. Məlumdur ki, satira,
yumor, karikatura gülüş doğurduğu qədər də
kinayənin ifadəsidir. Sənət biliciləri bu üsulun -
yumşaq kinayənin
içərisindəki kəskin yumorun tərbiyəvi əhəmiyyətini
dəfələrlə
qeyd edib.
Bildirilənə görə, satiranın, yumorun hədəfi əsasən bütün dövrlərdə mövcud olmuş
neqativlərdir.
Neqativ ünsürləri, insan xarakterində kök salan xoşagəlməzlikləri tənqid hədəfinə alan
satira cəmiyyətə müsbət mənada çox şey qazandırır. Bundan
nəticə çıxaran
adamlar vicdanının səsinə qulaq
asmağı bacara bilir.
Bütün dünyada olduğu kimi, Azərbaycanda da rəssamlar satira
janrının inkişafına xüsusi önəm verib. Rəssamlıqda
satirik janrın inkişafına təkan
verən
fırça ustaları olub. Əlbəttə, satirik janrın ilk
nümunələri "Molla Nəsrəddin", "Baraban", "Zənbur", "Tuti",
"Kəlniyyət" və başqa jurnalların səhifələrində yaranıb. Rəssamların
yaratdığı karikatura nümunələri
klassik irsimizin ən
dəyərli inciləridir.
Məlumdur ki, Azərbaycanda karikatura janrının əsasını qoyan dahi rəssamlar bununla cəmiyyətə çox fikirlər çatdırıb. Azərbaycanın
satirik qrafikasının əsasını
qoyan Əzim Əzimzadənin
əsərlərinin əsas mövzusu
sosial təzadlar,
adətlər və xalqın məişəti təşkil edirdi.
Cəmiyyətin müxtəlif təbəqələrinin mənfi ünsürləri - xəsis tacirlər,
fırıldaqçı "mollalar", şarlatanlar
daim onun qələminin hədəfində
olublar. Bu gün də
o mövzular aktual olduğundan, Əzim Əzimzadənin
davamçıları öz sözlərini deyə
bilirlər.
Karikatura
tariximizdən...
Sənətşünas Təranə Əlizadə bizimlə söhbətində qeyd etdi ki, zəngin ənənələrə malik karikatura janrı, Azərbaycan təsviri sənətinin mühüm sahələrindən biri kimi, çoxcəhətli inkişaf yolu
keçib.
Karikatura janrının özəl cəhətlərindən danışan
müsahibimiz bildirdi ki, vaxtilə Bakıda Azərbaycan dilində "Bəhlul", "Zənbur", "Mirat",
"Arı", "Kəlniyyət", "Lək-lək", "Tuti", "Məzəli", "Babayi-Əmir",
"Tartan-partan", "Şeypur", "Məşəl" kimi
illüstrasiyalı jurnallarla yanaşı, bu dövrdə Azərbaycanda rus dilində də çoxsaylı satirik məcmuələr: "Cigit", "Vay-vay",
"Bakinskoye qore", "Biç", "Adskaya
poçta", "Bakinskiye streli", "Baraban" və digərləri nəşr olunurdu. Daha uzunömürlü olan "Molla Nəsrəddin"
jurnalı müəyyən fasilələrlə
1931-ci ilə qədər işıq üzü
görüb.
O qeyd edir
ki, bu jurnallarda karikatura janrına böyük yer
verilib. Sənətşünasın
sözlərinə görə, bu janrın Qəzənfər
Xalıqov, İsmayıl Axundov, Hüseyn Əliyev və digər nümayəndələri olub. Müsahibimizin
bildirdiyinə
görə, bu
karikaturaçı rəssamlar
cəmiyyətin səsinə səs verə
bilib. "Milli karikatura sənətimizin inkişafında Tiflis
Rəssamlıq
Akademiyasının məzunu
Xəlil Musayevin
də rolu olub.
Jurnal Tiflisdə
nəşr
olunduğu illərdə onun burada xeyli
karikaturası çap edilib. Fəaliyyəti əsasən "Zənbur"
jurnalı ilə
bağlı olan, Odessa Rəssamlıq
Akademiyasının məzunu
Benedikt Telinqatorun (Beno) yaradıcılığı
Azərbaycanda
karikatura sənətinin
inkişafında əhəmiyyətli rol oynayıb.
Karikatura sənətimizin
inkişafında 1952-ci ildən
nəşr
olunmağa başlayan "Kirpi" jurnalının
xüsusi rolu olub. Nəcəfqulu İsmayılov, Hüseyn Əliyev, Vsevolod
Ternavski, Ziya Kərimbəyli, Pyotr Şandin, Sadıq Şərifzadə, Ələkbər Zeynalov, Arif Ələsgərov, Adil Quliyev kimi rəssamlar bu jurnalın səhifələrində milli karikatura sənətimizin yeni nümunələrini çap etdirdilər. "Kirpi"
jurnalı sovet hakimiyyəti
illərində öz cürətli
çıxışları ilə
cəmiyyətdəki nöqsan və problemləri əsasən karikaturalar
vasitəsilə əks etdirirdi.
Rəssamlar İttifaqında
karikatura bölməsinin yaradılması...
2006-cı ildən nəşr olunan Azərbaycan Karikaturaçılar Birliyinin orqanı
olan "Biz və karikatura" jurnalı karikaturaçı rəssamların öz sənətlərini ifadə etmək üçün geniş
imkanlar açıb. "Biz və
karikatura" Azərbaycanda
peşəkar rəssamlar
üçün nəzərdə tutulmuş və sırf sənətlə
bağlı olan yeganə
topludur. Bu jurnal ötən illərdə, "Molla Nəsrəddin"in 100 illik
yubileyi münasibətilə yaradılıb.
Jurnalda birləşən rəssamlar artıq
mühüm beynəlxalq
müsabiqələrdə iştirak ediblər. Ölkəmizdə karikatura sənətinə
ayrı-ayrı vaxtlarda biganə
münasibət
göstərilsə də, o özünün zəruri sənət nümunəsi
olduğunu yenidən
təsdiq edə bildi. 100 illik yubileyi ərəfəsində
Azərbaycan
karikatura sənətində daha bir önəmli addım
atıldı. Özündə bu dəyərli sənətlə məşğul olan 60-a yaxın rəssamı birləşdirən Azərbaycan
Karikaturaçı Rəssamlar
İctimai Birliyi yaradıldı. Birlik
Dünya Karikatura Təşkilatları
Federasiyasının (FECO) üzvü olaraq, ölkəmizi dünya
karikatura ailəsində layiqincə təmsil edir. Bu yaxınlarda Azərbaycan Rəssamlar İttifaqında
karikatura bölməsinin yaradılması da sevindirici haldır"
-deyə sənətşünas bu sahə ilə bağlı məlumat verdi.
Sənətşünas qeyd etdi ki, bu
gün Azərbaycanda satira janrının inkişafına
maraq göstərən rəssamlar var. Sadəcə satirik ruhlu mətbu orqanların az olması
onların işinin təbliğinə mənfi təsir edir. O, bununla belə, vurğuladı ki, bu gün
karikatura janrına böyük rəssamlar ordusu təkan verir: "Karikatura
janrının inkişafında rəssamlarımız
maraqlıdır. Bu sahədə
xeyli işlər
görülüb. Deyərdim ki, cəmiyyətimizdə, ictimai-sosial sahədə yaşanan əyər-əksikliklər rəssamlarımızın
əsərlərində geniş yer tutur.
Satira kəskin
janrdır və
neqativ əməllər ondan kənarda qalmır.
Bu gün də
karikatura aktualdır. Tənqid olunası
hadisələrə fırça ustaları öz
münasibətini
bildirir. Diqqətçəkən məsələlərdən biri odur ki,
müasir karikaturaçı rəssamlar
ənənələrə sadiqdir. Bu gün cəmiyyətdə elə neqativ hallar
baş verir ki, ona karikaturaçılar birmənalı şəkildə reaksiya verir.
Son illər
karikaturaçı rəssamların
sərgiləri
açılır, onların kataloqları nəşr edilir, beynəlxalq sərgilərdə iştirak edirlər. Karikaturaçı rəssamlarımızın
əsərləri xarici ölkələrdə
maraqla qarşılanır. Problem
ondadır ki, onların əsərləri təbliğ olunmur.
İnsanları ağrıdan, narahat edən bir məsələyə karikaturaçı rəssam operativ münasibət bildirir, ancaq onun əsərini çox az
adam görür. Əvvəl belə idi ki, satirik jurnallar
çıxırdı, onların karikaturaları
çap olunurdu. Cəmiyyət
görürdü ki, həpəndlər, antipodlar,
bürokratlar, süründürməçilər, öz mənafeyini xalqın
mənafeyindən uca tutanlar necə sərt tənqid
edilir. Bu gün də o mövzular aktuallığını qoruyur və rəssamlar da bu sahədə iş görür. Bayram Qasımxanlı, Bayram Hacızadə, Hafiz Nəsiroğlu və digər rəssamlar karikatura
janrında maraqlı silsilələr yaradır. Bizim karikaturaçı rəssamlarımızın əsərləri
təbliğ
olunmalıdır ki, onun cəmiyyətdə əks-sədası
duyulsun".
Bizdə də karikatura evləri olsa...
Sənətşünasın qeyd etdiyinə görə, satira-yumor, karikatura
janrının inkişafında cəmiyyət özü maraqlı
olmalıdır. "Çünki bu, cəmiyyətə hava-su kimi
lazımdır" - deyə
bildirən T.Əlizadə vurğuladı
ki, Azərbaycanda
Karikaturaçılar Birliyi fəaliyyət göstərir və bu qurum ətrafına kifayət qədər istedadlı insanları
toplayır.
O qeyd
etdi ki, dünyanın hər yerində karikatura evləri var və turistlərin çox maraq göstərdiyi ünvanlardan biri
karikatura evləridir: "Respublikamızda da karikatura evlərinin fəaliyyət göstərməsi yaxşı hal
olardı. Çünki ölkəyə gələn turistlər qeyri-adi, maraqlı yerlərlə tanış
olmaq istəyir. Belə yerlərdən biri də karikatura evi ola bilərdi".
"Karikatura
düşüncə tələb edir"
Rəssam Soltan Soltanlı
bizimlə söhbətində qeyd etdi ki, karikatura rəssamlığın ən çətin janrıdır və hər adam əlinə fırça alıb
ayağı-başı bilinməyən tablolar yarada bilər, ancaq hər kəs karikatura yarada bilməz: "Karikatura
düşüncə tələb edir. Mən
uzun illər qəzetlərə karikatura çəkmişəm. Onlardan yaxşı qonorar almışam. Bu, 1995-ci ildən
2005-ci ilə qədər davam edib. İnsanlar
karikaturanı vəzifəli insanın tənqidi kimi başa
düşür. Bu, karikaturada mövzu ola bilər. Ancaq karikatura özü janr kimi
insanların düşündüyü dar çərçivələrdə
deyil. Karikatura sənətinin çox böyük
tarixi ənənəsi olsa da, biz onu yaşada bilmədik".
"...bir
çağlar karikatura..."
S.Soltanlı bildirdi ki, karikatura rəssamlığın
dünyada ən yayğın və ən çətin janrıdır. Onun sözlərinə görə, rəssamlığın
başqa sahələrinə baxanda bu sənətlə az adam məşğul olur: "Bunun
da başlıca nədəni janrın xüsusiyyətlərindən doğan çətinlikdir. Karikaturada
başlıca tələb fikrin
düzgün, məntiqli,
aydın ifadəsidir.
Bunun üçün insandan dərin
düşünmək,
deyərdim ki,
filosofluq tələb olunur. Bu gün dünyada karikatura üzrə çoxlu beynəlxalq
yarışmalar təşkil
edilir. Bəli,
karikatura dünya rəssamlığında
hazırda öz öncüllüyünü, layiqli
yerini qorumaqdadır. Karikatura
dünya ictimai fikrinə
təsir
üsullarından biridir. Azərbaycanın
böyük karikatura ənənəsi var. Bu da 1906-cı ildə "Molla Nəsrəddin" satirik
jurnalının nəşri
ilə
başlayır. Adıçəkilən jurnaldan sonra Azərbaycanda
çoxlu satirik dərgilər
çıxdı, onlardan elə
ən
uzunömürlüsü "Molla Nəsrəddin"
oldu.
Düzdür, bir çağlar karikatura,
ümumiyyətlə sənət insanları pisliklərdən, nöqsanlardan
arındırırdı. Sanki o zaman nöqsanlar
sənətdən qorxurdu.
İndisə eybəcərlik sənətə gülür"
"Biz əsasən xaricdə keçirilən müsabiqə-sərgilərdə iştirak edirik"
Tanınmış
rəssam
Bayram Qasımxanlının fikrincə isə, Azərbaycanda karikatura
üçün elə də geniş meydan yoxdur: "Bu janr bizdə dar çərçivədədir. Rəssamlar
İttifaqının nəzdində fəaliyyət
göstərən Azərbaycan
Karikaturaçılar Birliyinin fəaliyyəti maliyyə çətinliyi
üzündən zəifləyib. Mən bir
karikaturaçı rəssam
kimi bu sahənin
inkişafında maraqlıyam. Biz əsasən xaricdə keçirilən müsabiqə-sərgilərdə iştirak edirik.
Satira və
yumor acı da olsa, hər
yerdə
aktualdır. Şərq ölkələrində daha çox
Türkiyə və İranda
inkişaf edir və
etməkdədir. Təbrizdə karikatura muzeyi
fəaliyyət göstərir. Türkiyədə hər il
İstanbulda, Bursada, Ankarada, İzmirdə və başqa şəhərlərdə mövzulu və sərbəst müsabiqə-sərgi keçirilir. Bu müsabiqələrə külli miqdarda sərmayə qoyulur, qaliblərə böyük mükafatlar,
diplomlar verilir. Ən yüksək yer tutmuş əsər daimi olaraq o şəhərin muzeylərinin
ekspozisiyasını bəzəyir. Biz də isə
karikaturanın inkişafı zəifdir.
Hələ də çoxları fikirləşir ki,
karikatura tənqid
yox, təhqirdir.
Tənqid
edilən bunu təhqir kimi
qarşılayır. Bu da
maarifçiliyin zəif
olmasından irəli
gəlir. Bəzən tənqid edirsən və problemi göstərirsən, nəticə çıxarmaq əvəzinə
daha da pis işlər
görürlər.
Rəssamlar
çox vaxt sərt karikaturalar
çəkməkdən ehtiyat edir. Cəmiyyətdə sağlam tənqid mütləq lazımdır,
bu olmayanda, insanlar öz səhvlərini görməyə bilər.
Sağlam tənqid
cəmiyyətin
güzgüsüdür. Səhvini göstərən güzgünü
sındırmaqla, öz çirkin əməlini və eybəcərliyini ört-basdır etmək mümkün
deyil".
Rəssam qeyd etdi ki, karikatura janrının daha da
inkişaf etdirilməsi və təbliği üçün yerli və beynəlxalq miqyaslı
müsabiqələr, sərgilər keçirmək lazımdır.
İradə SARIYEVA
Bakı xəbər.- 2017.- 23 fevral.- S.11