Tarixdə iz buraxanlar: Əbülqazi Bahadur xan

Əbül­qa­zi Ba­ha­dur xan Xa­rəzm öz­bək xan­la­rın­dan olub. O, 1603-cü il­də rus ka­zak­la­rı­nın Ur­gən­cə hü­cum et­mə­lə­ri və bu ta­ri­xi hü­cu­mun qar­şı­sı­nın ata­sı tə­rə­fin­dən alı­nıb da­ğı­dıl­ma­sı ha­di­sə­sin­dən 40 gün son­ra ana­dan olub və qə­za sə­bə­bi­lə ona Əbül­qa­zi adı ve­ri­lib.

Türk mil­lə­ti­nin ta­rix ya­zan bir öv­la­dı da Əbül­qa­zi Ba­ha­dur xan­dır. O, xan­lıq­lar döv­rü Or­ta Asi­ya türk­lü­yü­nün şüu­run­da və türk ola­raq ya­ra­dıl­mış ol­ma­nın if­ti­xa­rı ilə ya­şa­mış bir türk bö­yü­yü­dür. Ata­sı Ərəb (Ərəb adı pey­ğəm­bə­ri­mi­zin çıx­dı­ğı qöv­mə hör­mət əla­mə­ti ola­raq uşaq­la­ra qo­yu­lur­du. Bu adət Ana­do­lu­da hə­lə də ya­şa­maq­da­dır) Mə­həm­məd xan Xa­rəzm öz­bək xa­nı Ya­di­gar xa­nın dör­dün­cü nəs­lin­dən olan nə­və­si­dir. Ərəb Mə­həm­məd xan qa­zan­dı­ğı qə­lə­bə­ni oğ­lu­na ya­şat­maq is­tə­yib və bu­na gö­rə də ona Əbül­qa­zi adı­nı qo­yub. Əbül­qa­zi Ba­ha­dur xa­nın ata­sı və ana­sı öz­bək xan­la­rın­dan olan Ya­di­gar xa­nın nə­və­lə­ri idi. Ana­sı Mihr Ba­nu xa­tun Can­qa­zi Sul­ta­nın qı­zı idi.

Əbül­qa­zi Ba­ha­dur xan Sul­tan Ba­bur şah ki­mi Tür­küs­tan­da ye­ti­şən bir şəx­siy­yət­dir; xan, şa­ir, alim və tə­bib­dir. O, türk di­li­nin bir çox şi­və və ağ­zı­nı bil­di­yi ki­mi, ərəb və fars dil­lə­ri­ni də yax­şı bi­lir­di. Ai­lə­si Şey­ba­ni­lər sü­la­lə­sin­dən olub. Xan oğ­lu ola­raq sa­ray­da təh­sil alıb. Ata­sı Ərəb Mə­həm­məd xan 1602-1623-cü il­lər­də Xi­və­də xan­lıq edib. Əbül­qa­zi al­tı ya­şın­da ikən ana­sı və­fat edib. Qar­daş­la­rı Ha­bəş və İl­bars ana­la­rı­nın tay­fa­sı nay­man­lar­la bir olub ata­la­rı­na qar­şı baş qal­dı­rıb­lar. Ərəb Mə­həm­məd xan oğul­la­rı­nı əfv edə­rək, bu­nun taxt üçün bö­yük bir mü­ba­ri­zə ol­du­ğu dü­şün­cə­si­lə on­la­ra Və­zir şə­hə­ri­ni ve­rib. 1616-cı il­də Əbül­qa­zi 13 ya­şın­da ikən taxt qov­ğa­la­rı­na qa­rı­şıb.

Əbül­qa­zi 16 ya­şı­na qə­dər Ur­gənc­də ya­şa­yıb. Ata­sı Ərəb Mə­həm­məd xan o za­ma­nın taxt şə­hə­ri olan Xi­və­yə köç­dük­də Əbül­qa­zi­ni Kat vi­la­yə­ti va­li­li­yi­nə tə­yin edib. Bu və­zi­fə­dən son­ra Ba­ha­dur xan üçün əziy­yət­li gün­lər baş­la­yıb. Onun qar­daş­la­rı İl­bars və Ha­bəş ata­la­rı­na asi olub onun dinc­li­yi­ni poz­ma­ğa baş­la­yıb­lar. Əbül­qa­zi ata­sı­nın tə­rə­fi­ni tu­tur­du. O, türk­mən­lə­rin kö­mə­yi­lə ata­sı­nı öl­dü­rən xe­yir­siz, daş ürək­li qar­daş­la­rı­na qar­şı hə­rə­kə­tə ke­çib və on­la­ra qa­lib gə­lə­rək ata­sı­nın in­ti­qa­mı­nı alıb, Xa­rəzm xa­nı olub. Fə­qət hü­zur­suz­luq­lar bit­mək bil­mir­di. Nə­ti­cə­də o, di­gər qar­da­şı İs­fən­di­yar Əbül­qa­zi­ni taxt­dan en­di­rib. Əbül­qa­zi uzun il­lər bo­yu ön­cə Sə­fə­vi­lə­rin ya­nın­da, son­ra da Tə­kə və Man­qış­laq türk­mən­lə­ri ilə bir­lik­də meh­ri­ban­lıq­la ya­şa­yıb.

1621-ci il­də ye­nə ata ilə oğul­la­rın ara­sı po­zu­lub. Ərəb Mə­həm­məd xan, bö­yük oğ­lu İs­fən­di­yar və Əbül­qa­zi bir tə­rəf­də, Ha­bəş və İl­bars sul­tan­lar di­gər tə­rəf­də ol­du­ğu hal­da sa­vaş baş­la­yıb. Ərəb Mə­həm­məd xan əsir alı­nıb və gö­zü­nə mil çə­ki­lib. Əbül­qa­zi əv­vəl Ka­fa, son­ra Bu­xa­ra­ya İmam­qu­lu xa­nın sa­ra­yı­na qa­çıb. İs­fən­di­yar isə İs­fə­han­da Şah Ab­ba­sa sı­ğı­nıb və on­dan yar­dım ala­raq 1623-cü il­də Xi­və tax­tı­nı ələ ke­çi­rib. Əbül­qa­zi apar­dı­ğı mü­ha­ri­bə­də föv­qə­la­də qəh­rə­man­lıq gös­tə­rib­sə də, ata­sı­nın ya­xa­la­na­raq göz­lə­ri­nin kor edil­mə­si­nə ən­gəl ola bil­mə­yib. Əbül­qa­zi bö­yük qar­da­şı­nın ya­nı­na ge­dib, İs­fən­di­yar da ona Ur­gən­ci ve­rib. Bu­ra­da üç il qa­lan Əbül­qa­zi Xa­rəz­mə tək­ba­şı­na ha­kim ol­maq niy­yə­tin­də ol­du­ğu­na gö­rə bö­yük qar­da­şı ilə mü­ha­ri­bə et­mə­yə baş­la­yıb. Fə­qət bu is­tə­yi­nə na­il ola bil­mə­yib və 1626-cı il­də Qa­za­xıs­ta­na ge­də­rək üç ay ora­da qa­lıb. Da­ha son­ra Daş­kənd xa­nı­nın də­və­ti­lə Daş­kən­də ge­dib və iki il də ora­da qo­naq qa­lıb. Bu­ra­dan tək­rar Bu­xa­ra hökm­da­rı İmam Ku­li xa­nın öl­kə­si­nə ge­də­rək or­du top­la­ma­ğa baş­la­yıb. Bö­yük qar­da­şı­nın sə­fər­də ol­ma­sın­dan is­ti­fa­də edə­rək Xi­və qa­la­sı­nı ələ ke­çi­rib. Fə­qət İs­fən­di­yar xan or­du­su ilə gə­lin­cə mü­qa­vi­mət gös­tə­rə bil­mə­yib və ya­xa­la­na­raq Sə­fə­vi­lə­rin əlin­də olan yur­da gön­də­ri­lib. Am­ma dörd il son­ra qar­daş­la­rın ara­sı po­zul­duq­da Əbül­qa­zi Yə­si tə­rə­fi­nə İşim xa­nın ya­nı­na qa­çıb. Son­ra Daş­kən­də və Bu­xa­ra­ya ge­dib. 1630-cu il­də İs­fən­di­yar Xi­və­ni ona ve­rib. An­caq bir ne­çə ay son­ra Əbül­qa­zi­ni üs­yan­la gü­nah­lan­dı­ra­raq ya­xa­la­dıb İra­na, Şah I Sə­fi­nin ya­nı­na sür­gü­nə gön­də­rib. Əbül­qa­zi 10 il İran­da sür­gün­də qa­lıb. Ora­dan İs­fa­ha­na ke­çən Əbül­qa­zi İran­da ikən şah tə­rə­fin­dən hüs­nü-qə­bul gör­dü­yü­nü, özü­nə di­ri­lik ola­raq ma­aş bağ­lan­dır­dı­ğı­nı və on il ora­da qal­dı­ğı­nı öz ta­ri­xin­də gös­tə­rir.

Ta­ri­xə bö­yük ma­ra­ğı olan Əbül­qa­zi get­di­yi yer­lə­rin ta­ri­xi­ni təd­qiq et­di­yi ki­mi İs­fa­han­da ikən də tür­kün ta­ri­xi­nə aid ya­zı­lan fars mən­bə­lə­ri­ni təd­qiq et­mək im­ka­nı­nı əl­də et­miş­di. Ta­le Əbül­qa­zi­yə be­lə hə­rə­kət­li və fır­tı­na­lı bir alın ya­zı­sı yaz­mış­dı. O, da­ha son­ra kal­mık­lar­la bir­lik­də ya­şa­ma­ğa baş­la­yıb. Bu­ra­da mon­qol di­li­ni öy­rə­nib. Gənc yaş­la­rın­da öy­rən­di­yi ərəb və fars dil­lə­ri­nə mon­qol di­li­ni də əla­və edə­rək in­cə­lə­mə­lər və təd­qi­qat iş­lə­ri apa­rıb, eşit­di­yi hər şe­yi qeyd edib, rast gəl­di­yi hər ki­tab­la bil­gi­si­ni ar­tı­rıb.

Əbül­qa­zi İs­fa­han­dan ay­rı­la­raq əv­vəl Er­sa­ri türk­mən­lə­rin, son­ra Bal­kan­lar­da­kı Te­ke türk­mən­lə­ri­nin ya­nı­na ge­dib. 1642-ci il­də bö­yük qar­da­şı İs­fən­di­yar xa­nın ölü­mü ilə bo­şa­lan xan­lı­ğa 1643-cü il­də çı­xıb Xi­və şə­hə­ri­ni mər­kəz elan edib.

21 il bo­yun­ca xan­lıq edən Əbül­qa­zi ən çox türk­mən­lər­lə mü­ca­di­lə edib. Bun­dan əla­və, qon­şu­la­rı Bu­xa­ra öz­bək xan­la­rı­nın yurd­la­rı­na da bir ne­çə də­fə yü­rüş edə­rək ora­la­rı da qa­rət edib.

1644-cü il­də Əbul­qa­zi bü­tün düş­mən­lə­ri­ni məğ­lub edə­rək Xa­rəzm tax­tı­nı ələ ke­çi­rib. Əbül­qa­zi­nin 1646-1664-cü il­lər ara­sın­da­kı xan­lıq döv­rü qon­şu döv­lət­lər­lə sa­va­şa­raq ke­çib. 1664-cü il­də ağır bir xəs­tə­li­yə ya­xa­la­na­raq 60 ya­şın­da və­fat edib.

Əbül­qa­zi­nin 16 ya­şın­da döv­lət ida­rə­si iş­lə­ri­nə baş­la­ya­na qə­dər Ur­gənc­də ke­çir­di­yi gənc­li­yin­də və İran­da­kı hə­ya­tın­da cid­di su­rət­də elm­lə məş­ğul ol­du­ğu, gö­zəl ərəb­cə və fars­ca bil­di­yi bu dil­lər­dən et­di­yi tər­cü­mə­lər­dən ay­dın olur. O, özün­dən son­ra iki mü­hüm əsər qo­yub. Bun­lar­dan bi­ri 1659-cu il­də yaz­dı­ğı "Şə­cə­re­yi-tə­ra­ki­mə," di­gə­ri 1664-cü il­də və­fat et­mə­si ilə ya­rım­çıq qa­lan və və­siy­yə­ti ilə oğ­lu Enq­şə tə­rə­fin­dən bi­ti­ri­lən "Şə­cə­re­yi-türk"dür. İlk əsə­ri­ni Rə­şi­dəd­di­nin ta­ri­xin­dən al­dı­ğı "Oğuz­na­mə"ni, türk­mən­lər ara­sın­da ələ ke­çir­di­yi di­gər 20-yə qə­dər "Oğuz­na­mə" rə­va­yət­lə­ri ilə qar­şı­laş­dı­ra­raq də­yər­lən­di­rib. Əsər rus şərq­şü­na­sı Tu­mans­ki tə­rə­fin­dən 1892-ci il­də Aş­qa­bad­da rus di­lin­də və 1937-ci il­də Türk Dil Qu­ru­mu tə­rə­fin­dən ça­ğa­tay­ca nəşr edi­lib. "Şə­cə­re­yi-türk" isə XV əs­rin ikin­ci ya­rı­sın­dan baş­la­yıb Xa­rəzm­də hö­ku­mə­ti ida­rə edən Ya­di­ga­roğ­lu Şı­ban öz­bək xan­la­rı­nın ta­ri­xi­ni və so­yu­nu təs­bit məq­sə­di­lə qə­lə­mə alı­nıb və bu sü­la­lə­nin 1663-cü ilə qə­dər­ki ta­ri­xi üçün əsas mən­bə olub. Bu əsər türk və mon­qol ta­ri­xi­nə aid bi­li­nən ilk mən­bə ol­du­ğu­na gö­rə tək öz­bək xan­la­rı­nın ta­ri­xi üçün de­yil, ey­ni za­man­da mon­qol və türk ta­ri­xi üçün də baş­lı­ca mən­bə ola­raq qə­bul edi­li,. Əsə­ri ilk də­fə Qər­bə ta­nı­dan Pol­ta­va mü­ha­ri­bə­sin­dən son­ra rus­lar tə­rə­fin­dən Si­bi­rə sür­gün edi­lən is­veç­li za­bit Ta­bert­dir. Əsər mon­qol xa­nə­da­nı və qə­bi­lə­lə­rin ta­ri­xi­ni mü­əy­yən edən ən mü­kəm­məl mən­bə­lər­dən bi­ri ola­raq ta­nı­nır. Kont Es­tra­len­burq tə­rə­fin­dən al­man­ca­ya tər­cü­mə olu­nu,, fran­sız­ca tər­cü­mə­si isə 1726-cı il­də Lei­dent­də nəşr edi­lib.

Əbül­qa­zi Ba­ha­dur xan qorx­maz­lı­ğı və ge­niş mə­də­niy­yə­ti ilə bö­yük bir döv­lət ada­mı idi. Bü­tün türk xalq­la­rı onu hər şey­dən əv­vəl bir xü­su­siy­yə­ti­nə gö­rə ya­da sa­lır ki, bu da onun ta­rix­şü­nas­lı­ğı­dır. Əbül­qa­zi­nin türk dün­ya­sı­na bəxş et­di­yi iki əsər hə­lə də ma­raq­la in­cə­lən­mək­də­dir.

Əbül­qa­zi Ba­ha­dur xa­nın di­gər bir xü­su­siy­yə­ti də onun bö­yük bir sev­gi ilə türk di­li­ni sev­mə­si və rus­la­rın türk dün­ya­sı üçün nə qə­dər bö­yük bir təh­lü­kə ol­du­ğu­nu təs­bit edə­rək o gün­lər­dən təd­bir al­ma­ğa ça­lış­ma­sı­dır.

"Bi­lin ki, biz­dən ön­cə türk­cə ta­rix ya­zan­lar öz­lə­ri­nin hü­nər və us­ta­lıq­la­rı­nı xal­qa mə­lum et­mək üçün ərəb­cə lü­ğət­lə­ri qat­mış­lar fars­ca­ya, türk­cə­ni seç­miş­lər.

Biz bun­la­rın heç bi­ri­ni et­mə­dik, çün­ki bu ki­ta­bı oxu­yan və din­lə­yən, əl­bət­tə, türk ola­caq. Tə­bii ki, türk­lə­rin hər bi­ri­nin an­la­ma­sı üçün on­la­ra tür­ka­nə söy­lə­mək la­zım­dır.

Bi­zim söy­lə­di­yi­miz söz­lə­ri bil­mə­sə­lər nə fay­da­sı? Əgər on­la­rın içə­ri­sin­dən bi­ri və ya iki­si ağıl­lı olar­sa və söz­lə­ri­mi­zi an­la­yar­sa, bil­mə­yən çox­lu­ğa söy­lə­yib an­la­dar­lar. Be­lə ol­duq­da elə yaz­maq və söy­lə­mək la­zım­dır ki, ha­mı­sı an­la­sın və kö­nül­lə­ri ka­fi ol­sun.

İn­di Adəm­dən ta bu za­ma­na ki­mi min yet­miş bir­dir, türk­mən­lə­rin və son Türk­mən adı­nı da­şı­yıb türk­mə­nə qa­tı­lan il­lə­rin bil­di­yi­miz qə­də­ri­ni bir-bir söy­lə­yək. Bil­mə­di­yi­mi­zə nə ça­rə?.." - de­yib Əbül­qa­zi Ba­ha­dur xan "Şə­ca­re­yi-tə­ra­ki­mə" ad­lı əsə­rin­də.

Be­lə­lik­lə, Əbül­qa­zi ata­mız ey­nən Ba­bur şah ki­mi çox hə­rə­kət­li bir hə­yat, fır­tı­na­lı gün­lər ya­şa­ma­sı­na bax­ma­ya­raq, qə­lə­mi­ni heç əlin­dən bu­rax­ma­yıb. Onun bu yaz­ma və araş­dır­ma sev­gi­si nə­ti­cə­sin­də türk mə­də­niy­yə­ti iki əhə­miy­yət­li əsə­rə sa­hib olub.

Əbül­qa­zi Ba­ha­dur xa­nın "Şə­cə­rə­yi-tə­ra­ki­mə" və Şə­cə­rə­yi-türk" əsər­lə­rin­də bir sı­ra türk xalq­la­rı­nın ta­ri­xi haq­qın­da qiy­mət­li mə­lu­mat­lar, həm­çi­nin xalq əf­sa­nə­lə­ri, rə­va­yət­lər, ata­lar sö­zü və s. ve­ri­lib. Bu əsər­lə­rin bi­rin­ci­si türk­mən­lə­rin mən­şə­yi ilə bağ­lı­dır. Bun­da türk­mən­lə­rin ta­ri­xi ən qə­dim dövr­lər­dən Oğuz xan və onun soy­la­rı­nın döv­rü­nə qə­dər gə­ti­ri­lir. İkin­ci əsə­ri­ni Türk boy­la­rı­nın ta­ri­xi­nə, əsa­sən Or­ta Asi­ya­nın, da­ha kök­lü bir ifa­də ilə Xi­və xan­lı­ğı­nın son dövr­lə­ri­nə, özü­nün hökm­dar­lıq və­zi­fə­si­nə baş­la­dı­ğı çağ­la­ra (1643) həsr edir. Əbül­qa­zi­nin bu əsə­ri XVIII yü­zil­də Av­ro­pa dil­lə­ri­nin dör­dü­nə tər­cü­mə edi­lib. Bu əsər is­ti­fa­də olu­nan dil ba­xı­mın­dan çox bö­yük önəm da­şı­yır.

Türk di­li­ni xal­qın an­la­ya­ca­ğı sa­də­lik­də is­ti­fa­də edən Ba­ha­dur xan bu əsə­rin­də Də­də Qor­qud he­ka­yə­lə­ri­nin qəh­rə­man­la­rı­na da yer ve­rir.

Əbül­qa­zi Ba­ha­dur xan xan­lıq döv­rün­də Xa­rəzm­də elm və mə­də­niy­yə­tin irə­li­lə­mə­si üçün çox xid­mət­lər edib. Özü də şe­ir­lər, ta­rix ki­tab­la­rı, tibb ki­tab­la­rı ya­zıb. Bu gün onun üç əsə­ri bü­tün dün­ya­ya mə­lum­dur. Bu əsər­lər yüz il­lər­dir araş­dı­rı­lıb, bir çox dil­lə­rə tər­cü­mə edi­lib. Tibb­lə bağ­lı "Mə­na­fi­ül-in­san" ad­lı əsə­ri 105 bö­lüm­dən iba­rət­dir; xəs­tə­lik­lə­rin müa­li­cə yol­la­rı, əlac­la­rı ha­zır­la­ma, fay­da­lan­ma yön­dəm­lə­ri gös­tə­ri­lir.

Bir əlin­də qə­ləm, bir əlin­də qı­lınc tu­tan bu bö­yük ata­mı­zı qü­rur­la xa­tır­la­yı­rıq.

Ru­hu şad ol­sun!

Fazil QARAOĞLU professor

Bakı xəbər.- 2017.- 21 iyun.- S.15.