Tarixdə iz buraxanlar: Rəşad Nuri Güntəkin

Müa­sir türk ədə­biy­ya­tı­nın məş­hur ya­zı­çı­sı Rə­şad Nu­ri Gün­tə­kin 1889-cu il­də İs­tan­bul­da ana­dan olub. Uşaq­lıq il­lə­ri hər­bi hə­kim olan ata­sı­nın ya­nın­da, Ana­do­lu qə­sə­bə­lə­rin­də ke­çib. Yük­sək təh­si­li­ni İs­tan­bul Da­rül­fü­nun ədə­biy­yat bö­lü­mün­də ta­mam­la­yıb, öm­rü bo­yun­ca mil­li təh­si­lin müx­tə­lif pil­lə­lə­rin­də olub - mü­əl­lim, mü­fət­tiş və mü­dir və­zi­fə­lə­rin­də ça­lı­şıb. 1939-1943-cü il­lər­də Ça­naq­qa­la­dan mil­lət və­ki­li se­çi­lib. 1947-ci il­də YU­NES­KO təm­sil­çi­si ola­raq Pa­ri­sə gön­də­ri­lib, 1954-cü il­də tə­qaü­də çı­xıb.

Rə­şad Nu­ri Gün­tə­kin ət­ra­fın­da­kı­la­rı hey­ran edə­cək də­rə­cə­də nə­cib in­san­lar­dan bi­ri olub. O, mə­də­ni, şəf­qət­li, dost­pə­rəst, sərt və qı­rı­cı mü­ba­hi­sə­lər­dən xoş­lan­ma­yan bir xü­su­siy­yə­tə sa­hib idi.

Məş­hur ya­zı­çı Rə­şad Nu­ri Gün­tə­kin çox say­da ro­man və dram əsər­lə­ri ya­zıb. Ana­do­lu­nu çox gə­zib-do­laş­dı­ğı­na gö­rə əsər­lə­rin­də bol-bol yer­li rəng, ma­te­ri­al və möv­zu­la­ra yer ve­rib. Türk in­sa­nı­nı və onun ənə­nə­lə­ri­ni, adət­lə­ri­ni əs­la kor­la­ma­yıb, ək­si­nə, çox də­yər ve­rə­rək gö­zəl­ləş­di­rib. Əsər­lə­ri­nin qəh­rə­man­la­rı türk in­sa­nı­nı ya­dır­ğa­ma­yan tip­lər - meh­ri­ban, dost­lu­ğu se­vən, ça­lış­qan adam­lar­dır. Bun­lar hə­yat­da or­ta­ya çı­xan çə­tin­lik­lər­lə mü­ba­ri­zə et­mə­yi ba­ca­ran, sa­bit bir fi­kir uğ­run­da de­yil, cə­miy­yə­tin xoş­bəxt­li­yi üçün ça­lı­şan sə­mi­mi in­san­lar­dır.

Rə­şad Nu­ri­nin ro­man və dram əsər­lə­ri ilə ya­na­şı, çox say­da tən­qi­di və yu­mo­ris­tik he­ka­yə­lə­ri də var. Bun­dan əla­və, ya­zı­çı­nın say­sız mi­zah ya­zı­la­rı da möv­cud­dur. Sə­ya­hət möv­zu­sun­da ən gö­zəl əsə­ri "Ana­do­lu not­la­rı"dır.

Ya­zı­çı­lı­ğı və maa­rif mü­fət­ti­şi və­zi­fə­si Gün­tə­ki­nə doğ­ma Ana­do­lu­su­nu qa­rış-qa­rış gəz­mək im­ka­nı ver­di­yin­dən, ədib Ana­do­lu in­sa­nı­na ya­xın­dan bə­ləd olub. Əsər­lə­rin­də Ana­do­lu­da­kı ya­şa­mı və cə­miy­yət prob­lem­lə­ri­ni ələ alıb, in­sa­nı in­san əla­qə­si için­də yan­sı­dıb. Yaz­dı­ğı, tər­cü­mə et­di­yi, jur­nal, qə­zet sə­hi­fə­lə­rin­də, te­atr re­per­tu­ar­la­rın­da olan əsər­lə­ri­nin sa­yı yü­zə ya­xın­dır.

Ya­zı­çı­lı­ğa Bi­rin­ci Dün­ya mü­ha­ri­bə­si­nin son­la­rın­da baş­la­yan ədib ilk əsə­ri olan "Əs­ki Ah­bar" po­ves­ti­ni 1917-ci il­də nəşr et­di­rib. Hə­min dövr­dən baş­la­ya­raq, te­atr tən­qi­di və araş­dır­ma­la­rı ilə ya­na­şı, da­vam­lı ola­raq he­ka­yə ya­ra­dı­cı­lı­ğı ilə məş­ğul olan ya­zı­çı əsər­lə­ri­ni "Şa­ir", "Nə­dim", "Bö­yük məc­muə" ki­mi jur­nal­lar­da çap et­di­rib.

Rə­şad Nu­ri Gün­tə­ki­nin he­ka­yə­lə­rin­də Ana­do­lu hə­ya­tı­nın həm cid­di rea­lis­tik, həm də sa­ti­rik-yu­mo­ris­tik tə­rəf­lə­ri diq­qət çək­mək­də­dir. Ya­zı­çı­nın əsər­lə­rin­də in­sa­nın da­xi­li dün­ya­sı­nın ən giz­li qat­la­rı­na baş vu­ru­lur, onun hiss və hə­ya­can­la­rı re­al inan­dı­rı­cı ciz­gi­lər­lə təq­dim olu­nur. O, öz qəh­rə­man­la­rı­nı mən­sub ol­du­ğu xal­qın içə­ri­sin­dən seç­di­yi­nə gö­rə ge­niş küt­lə­lə­rin diq­qət və ma­ra­ğı­nı cəlb et­mək­də­dir. Ya­zı­çı­nın əsər­lə­rin­də Ana­do­lu in­sa­nı­nın yox­sul­lu­ğu, ca­hil­li­yi ilə ya­na­şı, av­ro­pa­laş­ma­nın onun tə­fək­kü­rün­də bu­rax­dı­ğı si­lin­məz iz­lə­rin tə­cəs­sü­mü də yer alır. Əsər­lə­rin­də əsas konf­likt ki­mi se­çil­miş fərd və cə­miy­yət

qar­şı­dur­ma­sı onun ya­rat­dı­ğı qəh­rə­man­la­rın ta­le­yi­ni mü­əy­yən­ləş­di­rən ən mü­hüm amil­lər­dən bi­ri­dir.

Rə­şad Nu­ri Gün­tə­kin ro­man­la­rın­da coğ­ra­fi əra­zi­dən baş­qa in­san mü­hi­ti­ni əsas gö­tü­rüb, və­tən, mil­lət və in­san sev­gi­si­lə ya­şa­nan bir hə­yat nü­mu­nə­si gös­tə­rib. Taş­ra qə­sə­bə­lə­ri­nin adət­lə­ri­ni so­si­al dərd­lə­ri ilə ya­şa­dıb, çox acı nöq­tə­lə­rə to­xu­nub, am­ma məm­lə­kə­ti­ni sə­fil və ba­taq­lıq ha­lın­da gös­tər­mək­dən çə­ki­nib. Ai­lə hə­ya­tın­da ya­ra­nan hər bir sı­xın­tı­nın təs­ki­ne­di­ci tə­rə­fi­ni gös­tər­mək­lə, əsl xoş­bəxt­li­yin sev­gi və mə­həb­bət­də ol­du­ğu­nu qey­ri-adi ifa­də­lər­lə or­ta­ya qo­yub. Bu əsər­lər­də sev­gi ma­cə­ra­la­rı bir-bi­ri­nə bən­zə­mir, on­la­rın hər bi­ri­nin öz ta­rix­çə­si olur. Ən əsa­sı, in­san ül­vi hiss­lər­lə ya­şa­yır.

Rə­şad Nu­ri ro­man­la­rı­nın möv­zu­su­nu za­ma­nın­dan alıb və döv­rü­nün mə­sə­lə­lə­ri­nə to­xu­nub. Bu məş­hur ya­zı­çı hər şey­dən əv­vəl üs­lu­bu ilə se­vi­lib. Əsər­lə­rin­də mü­əl­lim ti­pi üzə­rin­də çox du­ran ya­zı­çı mək­təb uşaq­la­rın­dan zi­ya­lı­la­ra qə­dər hər kə­sin bö­yük hə­yə­can­la diq­qə­ti­ni çə­kən üs­lu­bu ilə özü­nü küt­lə­lə­rə sev­di­rib. Onun ro­man­la­rın­da is­ti­fa­də et­di­yi türk di­li hər cə­hə­ti­lə xal­qın gün­lük da­nı­şıq di­li­dir. Üs­lu­bun­da­kı tə­bii­lik və sə­mi­miy­yət su­yun axı­şı ki­mi rə­van­dır. Di­li cəl­be­di­ci­dir. O, rea­list gö­rün­mək qor­xu­su ilə şi­və təq­dir­lə­ri­nə qaç­mır, üs­lu­bu­na çir­kin söz qat­mır. Bü­tün ro­man və pyes­lə­rin­də cə­miy­yə­ti, nə­sil­lər ara­sın­da­kı fər­qi və so­si­al qu­ru­lu­şu ələ alır. Öm­rü bo­yun­ca türk te­at­rı­nın in­ki­şa­fı üçün ça­lı­şıb, hə­ya­tı­nın çox his­sə­si­ni bu­na həsr edib. Ya­zı­çı­nın əsər­lə­ri­nin ço­xun­da ba­riz bir şə­kil­də sev­gi və şəf­qət təl­qin­lə­ri mü­şa­hi­də edi­lir. Ya­lan, ri­ya ki­mi cə­miy­yət qü­sur­la­rı­nı is­rar­la qə­lə­mə alıb, bu ki­mi dav­ra­nış­la­rın türk mil­lə­tin­dən uzaq ol­du­ğu­nu açıq bir şə­kil­də qeyd edib.

Rə­şad Nu­ri Gün­tə­kin 30-dan ar­tıq əsə­ri ilə müa­sir türk ədə­biy­ya­tı­nın ön­də ge­dən­lə­rin­dən bi­ri­dir. Tür­ki­yə­də ki­tab oxu­cu­la­rın­dan de­mək olar ki, hər bi­ri Rə­şad Nu­ri Gün­tə­ki­nin əsər­lə­rin­dən bi­ri­ni oxu­yub, oxu­ma­yan­lar da fil­mə çə­ki­lən əsər­lə­rin­dən bi­ri­ni müt­ləq iz­lə­yib. Məş­hur "Ça­lı­qu­şu" ilə bə­ra­bər, "Do­daq­dan qəl­bə," "Aç­maq," "Ax­şam gü­nə­şi," "Ka­vak yel­lə­ri" və "Yar­paq tö­kü­mü"ndə­ki qəh­rə­man­la­rın se­vinc­lə­ri­lə se­vi­nən, kə­dər­lə­ri­lə qəm­lə­nən, hət­ta "Atəş ge­cə­si" ilə in­sa­nın da­xi­li dün­ya­sı­na yol­çu­lu­ğa çı­xan­lar az de­yil. Yə­ni Rə­şad Nu­ri əsər­lə­rin­də ya­şa­dı­ğı cə­miy­yət­dən qop­ma­ya­raq xal­qın xa­rak­ter­lə­ri­nə yer ver­di­yi­nə gö­rə oxu­cu küt­lə­si­nin bol­lu­ğu­na sə­bəb olub.

Döv­rün­dən, mə­ka­nın­dan ası­lı ol­ma­ya­raq, in­san və onun iç dün­ya­sı­nı ol­du­ğu ki­mi, heç bir ideo­lo­ji, mil­li, di­ni çər­çi­və­lə­rə sal­ma­dan təs­vir edən əsər­lər heç vaxt tə­sir­siz qal­mır. Rə­şad Nu­ri Gün­tə­ki­nin "Ça­lı­qu­şu" ro­ma­nı da be­lə əsər­lər­dən­dir. O, "Ça­lı­qu­şu" ro­ma­nın­da özü­nə­məx­sus ciz­gi­lər­lə təq­dim et­di­yi baş qəh­rə­ma­nı Fə­ri­də­nin tim­sa­lın­da ilk də­fə ola­raq ro­man­tik və idea­list türk qa­dı­nı­nın ob­ra­zı­nı ya­ra­dıb. Mü­sa­hi­bə­lə­rin bi­rin­də söy­lə­di­yi­nə gö­rə, onun "Ça­lı­qu­şu" ro­ma­nı­nı yaz­maq­da əsəs məq­sə­di o dövr­də xal­qın gö­zün­də oxu­muş, təh­sil­li, sər­bəst dü­şün­cə­li İs­tan­bul qız­la­rı­na sim­pa­ti­ya oyat­maq olub. Ro­ma­nın Ana­do­lu­nun is­tər ay­dın­la­rı, is­tər­sə də cid­di təh­sil gör­mə­yən aşa­ğı tə­bə­qə­si tə­rə­fin­dən diq­qət­lə qar­şı­lan­ma­sı­nın sə­bə­bi ya­zı­çı­nın ya­rat­dı­ğı qey­ri-adi xa­rak­te­rə ma­lik Fə­ri­də ob­ra­zı

ilə Ana­do­lu hə­ya­tı­nın can­lı mən­zə­rə­si­nin len­tə çə­kil­mə­si, bu­ra­da ya­şa­yan in­san­la­rın so­si­al-mə­nə­vi və mə­də­ni prob­lem­lə­ri­nin əks olun­ma­sı ilə bağ­lı­dır. Bu əha­tə­li­lik onun əsər­lə­ri­ni nə­in­ki döv­rü­nün, hət­ta gə­lə­cək dövr­lə­rin film­lə­ri üçün sse­na­ri möv­zu­su­na çe­vi­rir.

Ro­man­da əsə­rin qəh­rə­ma­nı Fə­ri­də­nin si­ma­sın­da, çə­tin və mə­şəq­qət­li hə­yat tər­zi­nə bax­ma­ya­raq, öz mə­həb­bə­ti­nə sə­da­qət his­si­ni qo­ru­yub sax­la­yan əsl türk qı­zı­nın ob­ra­zı bə­dii us­ta­lıq­la qə­lə­mə alı­nıb. Bə­li, Rə­şad Nu­ri­nin xal­qa ya­xın möv­zu­lar­da yaz­ma­sı onu oxu­cu­ya çox sev­di­rir­di. Bəl­kə də di­li­nin axı­cı ol­ma­sı onun qə­lə­mi­nin de­mək olar ki, bü­tün məh­sul­la­rı­nı oxu­cu küt­lə­si üçün ma­raq­lı edib.

Rə­şad Nu­ri Gün­tə­kin, mü­əl­lim­lik­lə ya­na­şı, si­ya­sət­lə də məş­ğul olub. O, 1939-cu il­də Ça­naq­qa­la­dan Tür­ki­yə Bö­yük Mil­lət Məc­li­si­nə mil­lət və­ki­li se­çi­lir və 1946-cı ilə qə­dər mil­lət və­ki­li olur. 1947-ci il­də Cum­hu­riy­yət Xalq Par­ti­ya­sı­nın An­ka­ra­da çap olu­nan "Ulus" qə­ze­ti­nin İs­tan­bul qo­lu olan "Məm­lə­kət" qə­ze­ti­ni nəşr et­di­rir. Son­ra ye­ni­dən mü­fət­tiş ki­mi ça­lı­şır və 1950-ci il­də YU­NES­KO-nun Tür­ki­yə təm­sil­çi­si ola­raq Pa­ri­sə ge­dir. 4 il son­ra yaş­lı ol­du­ğu­na gö­rə is­te­fa ve­rir. Bun­dan son­ra bir müd­dət İs­tan­bul şə­hər te­atr­la­rı­nın ədə­bi şu­ra­sın­da fəa­liy­yət gös­tə­rir.

Rə­şad Nu­ri Gün­tə­kin Ana­do­lu in­sa­nı­na ya­xın­dan bə­ləd idi. Bu­nu onun əsər­lə­rin­də də ay­dın gör­mək müm­kün­dür. Ana­do­lu in­sa­nı­nı ta­nı­ma­sı­na şə­ra­it ya­ra­dan isə onun ya­zı­çı ol­ma­sı­nın ver­di­yi im­kan idi. O, Ana­do­lu­nu qa­rış-qa­rış gə­zib və şa­hi­di ol­du­ğu mü­hi­ti öz əsər­lə­rin­də əks et­di­rib. 1936-cı il­də qə­lə­mə al­dı­ğı "Ana­do­lu not­la­rı" ad­lı sə­ya­hət­na­mə əsə­ri hə­min sə­fər­lə­rin nə­ti­cə­si ki­mi or­ta­ya çı­xıb.

Rə­şad Nu­ri Gün­tə­ki­nin ya­ra­dı­cı­lı­ğın­da "Ça­lı­qu­şu" ro­ma­nı xü­su­si yer tu­tur. İlk də­fə te­atr əsə­ri ki­mi iş­lə­nən bu ro­man İs­tiq­lal hər­bi dö­nə­min­də ge­niş oxu­cu küt­lə­si­nin diq­qət və ma­ra­ğı­na sə­bəb olub. Ya­zı­çı Qur­tu­luş sa­va­şı Ana­do­lu­su­nu çox say­da in­san­lar və böl­gə­lə­ri­lə can­lan­dır­ma­ğa ça­lı­şıb. Ro­man Fə­ri­də ilə Kam­ra­nın sev­gi­si üzə­rin­də qu­rul­sa da, mü­əl­lif bu sev­gi fo­nun­da Ana­do­lu in­sa­nı­nın da­xi­li-mə­nə­vi dün­ya­sı­nın mü­rək­kəb­lik­lə­ri­ni açıb nü­ma­yiş et­di­rə bi­lib. Rə­şad Nu­ri Gün­tə­kin bu əsə­ri ilə türk ədə­biy­ya­tın­da ro­ma­na xü­su­si ma­raq oyan­dı­ra bi­lib.

Ya­zı­çı­nın he­ka­yə­lə­rin­də Ana­do­lu hə­ya­tı­nın həm cid­di rea­lis­tik, həm də sa­ti­rik-yu­mo­ris­tik tə­rəf­lə­ri diq­qə­ti çək­mək­də­dir. Türk dün­ya­sın­da bə­dii ədə­biy­ya­ta dam­ğa­sı­nı vu­ran Rə­şad Nu­ri Gün­tə­kin 15-ə ya­xın ro­man, dörd cild he­ka­yə, iyir­mi­dən ar­tıq pyes ya­zıb.

Rə­şad Nu­ri Gün­tə­kin uzun müd­dət kök­sün­də­ki ağ­rı­lar­dan əziy­yət çə­kib. Hə­ki­mə mü­ra­ci­ət et­dik­də ona ağ ci­yər xər­çən­gi di­aq­no­zu qo­yu­lub. Müa­li­cə olun­maq üçün Lon­do­na get­sə də, 1956-cı il de­kabr ayı­nın 7-də elə ora­da­ca və­fat edib. Türk ədə­biy­ya­tı­na, te­atr və ki­no sə­nə­ti­nə bu qə­dər qat­qı­la­rı olan ya­zı­çı de­kabr ayı­nın 13-də Qa­ra­ca­ma­at qəb­ris­tan­lı­ğın­da dəfn edi­lib.

Al­lah rəh­mət elə­sin.

Fazil QARAOĞLU

Bakı xəbər.- 2017.- 28 mart.- S.13.