Tarixdə iz buraxanlar: Şəmsəddin Eldəniz

Qüd­rət­li Ata­bəy­lər döv­lə­ti­nin qu­ru­cu­su, məş­hur sər­kər­də Şəm­səd­din El­də­ni­zin ma­raq­lı ta­le­yi olub. Ta­ri­xi mən­bə­lər onun gənc­li­yi­nin əzab-əziy­yət içə­ri­sin­də keç­di­yin­dən xə­bər ve­rir. Ta­ri­xin yad­da­şın­da qa­lan mə­lu­mat­lar­dan bi­rin­də de­yi­lir ki, qə­dim­də el adə­ti­nə gö­rə bir də­fə­yə 40 qul ala­na axı­rın­cı­nı pul­suz ve­rər­miş­lər. XII əs­rin əv­vəl­lə­rin­də Dər­bən­din qul ba­za­rın­da bir qul al­ver­çi­si 39 qul sa­tıb, so­nun­cu üçün pul al­ma­yıb. Hə­min qul El­də­niz olub.

Ta­cir qul­la­rı ara­ba­la­ra dol­du­rub Hə­mə­da­na doğ­ru yol alıb. Ha­va çox is­ti ol­du­ğu­na gö­rə ara­ba kar­va­nı ge­cə­lər yol ge­dər, gün­düz­lər din­cə­lər­miş. Qul­la­rın ən ki­çi­yi və zəi­fi olan El­də­niz yol­da bir ne­çə də­fə yu­xu­lu hal­da ara­ba­dan yı­xı­lıb, hər də­fə də onu qal­dı­rıb ara­ba­ya qo­yub­lar. Fə­qət bir də­fə də yı­xıl­dıq­da, ar­tıq ona mə­həl qoy­ma­yıb­lar, ara­ba kər­va­nı sü­rüb ge­dib. Sə­hər göz­lə­ri­ni açıb ət­ra­fın­da son­suz səh­ra­nı gö­rən El­də­ni­zi dəh­şət bü­rü­yüb. İraq Səl­cuq sul­tan­lı­ğı­nın pay­tax­tı Hə­mə­dan şə­hə­ri­nə doğ­ru uza­nan toz­lu-tor­paq­lı kar­van yo­lu ilə ya­rı­çıl­paq, arıq və çə­lim­siz olan bu gənc kar­va­nın ar­dın­ca irə­li­lə­mə­yə baş­la­yıb. Su­suz­luq və ac­lı­ğın ta­qət­dən sal­dı­ğı bu gənc bü­tün güc və ira­də­si­ni top­la­ya­raq hə­rə­kət edir­di. Baş­qa yo­lu da yox idi. Əgər ax­şa­ma ki­mi kar­va­nı haq­la­ma­sa, ya qurd-qu­şa yem ola­caq, ya da ac­lıq və su­suz­luq­dan ölə­cək­di. O: "Nə­yin ba­ha­sı­na olur­sa-ol­sun kar­va­na çat­ma­lı­yam. Vic­dan­sız ta­cir mə­nim gör­kə­mi­mə ba­xıb, bir işə ya­ra­ma­ya­ca­ğı­mı dü­şü­nüb və yu­xu­lu hal­da ara­ba­dan yı­xı­lan­da mə­ni qo­yub ge­dib. Bu rəhm­siz in­san bil­mir ki, mən əv­vəl­lər heç də in­di­ki ki­mi mis­kin qul ol­ma­mı­şam. Ad­lı-san­lı türk tay­fa baş­çı­la­rı­nın bi­ri­nin se­vim­li oğ­lu ki­mi naz-ne­mət içə­ri­sin­də bö­yü­mü­şəm. Am­ma son­ra­dan qan­lı dö­yüş­lər za­ma­nı əsir alı­nıb Dər­bən­din qul ba­za­rı­na sü­rül­mü­şəm. Hə­mə­dan bö­yük şə­hər­dir, hər hal­da mən ora­da özü­mə bir gün ağ­la­ya­ca­yam" - de­yə ürə­yin­də özü-özü ilə da­nı­şır. El­də­ni­zi dəh­şət bü­rü­müş­dü. Fə­qət tez­lik­lə özü­nü ələ alıb və ax­şa­ma ya­xın kar­va­na ça­tıb. Kar­van­da­kı­lar bu gən­cin di­ri­baş­lı­ğı­na, cə­sa­rə­ti­nə hey­ran qa­lıb­lar.

İraq­da Səl­cuq sul­ta­nı­nın və­zi­ri Sü­mey­rə qul­la­rı alar­kən El­də­ni­zi bə­yən­mə­yib və onu al­maq­dan im­ti­na edib. Fə­qət El­də­ni­zin köv­rəl­mə­si və yal­var­ma­sı və­zi­ri yum­şal­dıb. Bir za­man son­ra və­zir is­ma­il­li­lər tə­rə­fin­dən qət­lə ye­ti­ril­dik­də onun var-döv­lə­ti ilə bir­lik­də qul­la­rı, o cüm­lə­dən El­də­niz də Sul­tan Mah­mu­dun ix­ti­ya­rı­na ke­çib. Sul­tan El­də­ni­zin qa­bi­liy­yə­ti­ni, ağıl­lı ol­du­ğu­nu gö­rüb ona hər­bi tə­lim ve­ril­mə­si­ni tap­şı­rıb. El­də­niz at min­mək­də, qı­lınc oy­nat­maq­da baş­qa­la­rı­na nü­muə olub. Sul­ta­nın əm­ri ilə ona ərəb və fars dil­lə­ri­ni, ila­hiy­ya­tı və di­gər elm­lə­ri öy­rə­dib­lər. Çox keç­mə­dən onu sul­tan mət­bə­xi­nin baş­çı­sı tə­yin edib­lər. Bu o döv­rə gö­rə çox şə­rəf­li və eti­mad­lı bir və­zi­fə he­sab olu­nur­du. Sul­tan Mah­mud ölən­də El­də­niz bu və­zi­fə­də ça­lı­şır­dı.

Sul­tan Mah­mu­du əvəz edən Sul­tan II Toğ­rul El­də­ni­zin sə­da­qət və sə­mi­miy­yə­ti­nə ina­nıb. Onu şəx­si mü­ha­fi­zə dəs­tə­si­nə da­xil edib. Öz ki­çik oğ­lu­na qəy­yum seç­mək vax­tı gə­lən­də isə II Toğ­rul çox dü­şün­mə­dən El­də­ni­zi Ars­lan şa­hın qəy­yu­mu tə­yin edib. El­də­niz həm də sul­ta­nın xa­nı­mı Mö­mi­nə xa­tu­nun də­rin rəğ­bə­ti­ni qa­za­nıb. Bu xa­nı­mın məs­lə­hə­ti ilə sa­ray çə­kiş­mə­lə­rin­dən uzaq ola­raq tez­lik­lə əmir rüt­bə­si­nə yük­sə­lib. Bir müd­dət son­ra II Toğ­rul və­fat edib. Onun ye­ri­nə qar­da­şı Mə­sud ke­çib. Sul­tan Mə­sud El­də­ni­zi II Toğ­ru­lun dul xa­nı­mı Mö­mi­nə xa­tun­la ev­lən­di­rib. Hə­min qa­dın­dan El­də­ni­zin iki oğ­lu, bir qı­zı olub. Oğ­lan­la­rı Mə­həm­məd Ca­han Pəh­lə­van və Qı­zıl Ars­lan ata tə­rə­fi­ni uca tu­tan, ata-ana­ya la­yiq öv­lad­lar ki­mi bö­yü­yüb, onun vu­ran əli, dö­yü­nən ürə­yi olub­lar.

1136-cı il­də Sul­tan Mah­mud Ar­ra­nı El­də­ni­zə ba­ğış­la­ya­raq ona "Şəm­səd­din," yə­ni "Di­nin gü­nə­şi" ti­tu­lu­nu ve­rib. O, Bər­də­də yer­lə­şən iqa­mət­ga­hı­na gə­lib və tez­lik­lə öz müs­tə­qil­li­yi­nə na­il olub, möh­tə­şəm bir döv­lə­tin qu­ru­cu­su­na çev­ri­lib. Son­ra­lar bu döv­lət onun adı ilə El­də­niz­lər döv­lə­ti ad­lan­dı­rı­lıb. 1141-ci il­də El­də­niz Səl­cuq­la­rın Azər­bay­can ha­ki­mi Qa­ra Sun­qu­run və­fa­tın­dan son­ra bü­tün Azər­bay­ca­nın, o cüm­lə­dən Ar­ran, Gən­cə və Ər­də­bi­lin ida­rə­çi­li­yi­ni də ələ ke­çi­rib. Yə­ni El­də­niz Azər­bay­ca­nın şi­mal və cə­nub tor­paq­la­rı­nı ye­ni­dən bir­ləş­di­rə bi­lib. İs­fa­han­dan Şir­van və Gür­cüs­ta­na­dək uza­nan əra­zi onun ha­ki­miy­yə­ti­nə ke­çib. Bu­nun­la da El­də­niz döv­lə­ti­nin tə­şək­kül pro­se­si ba­şa ça­tıb və o, Ya­xın Şər­gin qüd­rət­li döv­lə­ti­nə çev­ri­lib. El­də­ni­zin ya­rat­dı­ğı bu döv­lə­tin əra­zi­si ge­niş­lən­dik­cə, hök­mü də güc­lə­nib. O, öz əqi­də­si­nə sa­diq qa­la­raq xal­qın də­rin hör­mət və eh­ti­ra­mı­nı qa­za­nıb. Tə­biə­tən mü­la­yim, sül­se­vər və əmin-aman­lı­ğı qo­ru­yan El­də­niz həm də cə­sa­rət­li, sö­zü­nün sa­hi­bi, cid­di və tə­ləb­kar bir döv­lət ada­mı idi.

Sul­tan Mah­mu­dun və­fa­tın­dan son­ra İraq Səl­cuq sul­tan­lı­ğı­nın da­xi­lin­də si­ya­si və­ziy­yət kəs­kin­lə­şir. Onun va­ris­lə­ri ha­ki­miy­yət uğ­run­da mü­ba­ri­zə apa­rır. Ha­ki­miy­yət Sul­tan Mə­həm­mə­din əli­nə ke­çir. O, El­də­ni­zi öz ha­ki­miy­yə­ti üçün əsas təh­lü­kə he­sab et­di­yi­nə gö­rə na­ra­zı əmir­lə­ri öz ət­ra­fın­da top­la­ya­raq güc­lü or­du ilə qəf­lə­tən Azər­bay­ca­na hü­cum edir, Araz ça­yı va­di­sin­də da­vam edən bir ne­çə gün­lük dö­yüş­də El­də­niz məğ­lub olur. O, Azər­bay­can ha­kim­li­yin­dən im­ti­na edə­rək, yal­nız Ar­ra­nın ida­rə­çi­li­yi ilə ki­fa­yət­lə­nir... Bir ne­çə il­dən son­ra ye­ni­dən bü­tün Azər­bay­can üzə­rin­də ha­ki­miy­yə­ti­ni ge­ri qay­tar­ma­ğa mü­vəf­fəq olur. Onun sə­yi ilə İraq Səl­cuq Sul­ta­nı Sul­tan Sü­ley­man II Toğ­ru­lun oğ­lu Ars­lan şa­hı Tax­ta-ta­ca qa­nu­ni va­ris elan edir.

1160-cı il­də Sul­tan Sü­ley­man sui-qəsd nə­ti­cə­sin­də öl­dü­rü­lür. Ars­lan şah tax­ta çıx­ma­lı olur. Bu ha­ki­miy­yə­ti möh­kəm­lən­dir­mək, elə­cə də İraq Səl­cuq sul­tan­lı­ğı­nın ida­rə­si­ni öz əlin­də sax­la­maq üçün El­də­niz 1160-cı ilin no­yabr ayın­da 20 min­lik or­du ilə Hə­mə­da­na gə­lir. Əyan­lar, əmir­lər və sa­də xalq onu eh­ti­ram­la qar­şı­la­yır. Tac­qoy­ma mə­ra­si­min­dən son­ra oğul­la­rı Ars­lan şa­hı sul­tan elan edir. Hə­min gün­də Şəm­səd­din El­də­niz "Bö­yük Ata­bəy" ad­lan­dı­rı­lır. Onun bö­yük oğ­lu Mə­həm­məd Ca­han Pəh­lə­van əmir­lə­rin bö­yü­yü, ki­çik oğ­lu Qı­zıl Ars­lan isə öl­kə­nin baş ko­man­da­nı tə­yin edi­lir. Ha­mı­sı əl­bir, dil­bir olur, bir-bi­ri­nə ar­xa du­rur. El­də­niz özü­nün bü­tün əmir­lə­ri­ni mü­hüm döv­lət və­zi­fə­lə­ri­nə tə­yin et­di­rir.

Ata­bəy El­də­niz fak­ti­ki ola­raq İraq Səl­cuq sul­tan­la­rı­nın ha­ki­mi­nə çev­ri­lir. İraq sul­tan­lı­ğı­na da­xil olan öl­kə­lə­rin və vi­la­yət­lə­rin ha­kim­lə­ri ona sə­da­qət an­dı içir. Əs­lin­də Sul­tan Ars­lan şah El­də­ni­zin məs­lə­hə­ti ilə hə­rə­kət edir, onun fi­kir­lə­ri­ni hə­ya­ta ke­çi­rir­di. El­də­niz isə ağıl­lı, müd­rik si­ya­sət ye­ri­dir, ta­be ol­maq is­tə­mə­yən bü­tün vi­la­yət ha­kim­lə­ri­ni itaə­tə gə­ti­rir­di.

Şəm­səd­din El­də­niz ən par­laq qə­lə­bə­ni Hə­mə­dan, Rey və Qəz­vin dö­yüş­lə­rin­də qa­za­nır. Bu qə­lə­bə­lər­dən qor­xu­ya dü­şən əmir­lə­rin ço­xu El­də­niz­dən vas­sal ası­lı­lı­ğı­nı qə­bul et­mə­li olur. El­də­niz "ni­gah dip­lo­ma­ti­ya­sı"na da əl atır, ba­rış­maz mü­xa­li­fət­çi Rey ha­ki­mi İnan­cın qı­zı Qü­tey­bə xa­tu­nu oğ­lu Mə­həm­məd Ca­han Pəh­lə­va­na alır.

Ata­bəy Şəm­səd­din El­də­niz Cə­nu­bi Qaf­qaz­dan İran kör­fə­zi­nə­dək uza­nan ge­niş tor­paq­la­ra sa­hib olur, qüd­rət­li bir döv­lət ya­ra­dır. Onun ida­rə­si al­tın­da olan tor­paq­lar Tif­lis­dən Mək­ra­na qə­dər olan əra­zi­lə­ri əha­tə edir­di. Azər­bay­can, Ar­ran, Cə­bəl, Hə­mə­dan, Gi­lan, Ma­zan­da­ran, İs­fa­han və Rey də ona ta­be idi. Mo­sul, Kir­man, Fars ata­bəy­lə­ri, Şir­van, Xu­zis­tan, Hi­lat və Xnus ha­kim­lə­ri vas­sal ki­mi onun adı­na pul kəs­di­rir­di­lər. El­də­ni­zin ya­rat­dı­ğı qüd­rət­li Azər­bay­can türk döv­lə­ti - El­də­niz­lər döv­lə­ti şə­rəf­li ta­ri­xi­miz­də özü­nə­məx­sus yer tu­tur. Ta­lan­lar­dan, aram­sız mü­ha­ri­bə­lər­dən ca­na doy­muş xalq ra­hat nə­fəs alır, qu­rub-ya­rat­maq­la məş­ğul olur. Öl­kə çi­çək­lə­nir, əkin­çi­lik, ti­ca­rət və sə­nət­kar­lıq in­ki­şaf edir. Ata­bəy El­də­niz elm və sə­nət adam­la­rı­na qay­ğı gös­tə­rir, mə­də­niy­yə­tin in­ki­şa­fı­na şə­ra­it ya­ra­dır.

Şəm­səd­din El­də­niz öl­kə­mi­zin qərb sər­həd­lə­ri üçün təh­lü­kə tö­rə­dən gür­cü ça­rı ilə də haqq-he­sab çü­rüt­mə­li olur. Gür­cü­lə­rin 1161-ci il­də Ani, Də­bil və Gən­cə şə­hər­lə­ri­nə da­ğı­dı­cı hü­cum­la­rı­na ca­vab ola­raq El­də­niz 1163-cü il­də güc­lü qo­şun­la Gür­cüs­tan üzə­ri­nə yü­rüş edir. O, əv­vəl­cə gür­cü­lə­ri Də­bil­dən qo­vub çı­xa­rır, gür­cü ça­rı III Ge­or­gi­ni ağır məğ­lu­biy­yə­tə uğ­ra­dır. Hə­min yü­rü­şün iş­ti­rak­çı­sı olan Azər­bay­can ta­rix­çi-sal­na­mə­çi­si be­lə ya­zır­dı: "Gür­cü­lər bia­bır­ca­sı­na məğ­lub ol­du­lar. On­lar­dan o qə­dər qə­ni­mət ələ ke­çi­ril­di ki, sa­yı-he­sa­bı yox idi. Axur­la­rı gü­müş­dən dü­zəl­dil­miş çar töv­lə­si ələ ke­çi­ril­miş­di. Ça­rın gü­müş­dən tö­kül­müş iri çən­lər­dən iba­rət olan ça­xır an­ba­rı da tu­tul­du. Bu çən­lə­rin gön­də­ril­mə­sin­dən öt­rü xü­su­si ara­ba­lar da la­zım gə­lir­di. Bun­lar­dan bi­ri­ni sul­ta­na gön­dər­di­lər. Sul­ta­na bu­nun­la bir­lik­də o vaxt tə­da­vül­də olan 2000 di­nar pul da gön­dər­di­lər. O, qı­zıl və gü­müş­dən dü­zəl­dil­miş çən­lə­ri Hə­mə­da­na yol­la­dı ki, adam­lar on­dan su iç­sin.

Bir ne­çə dö­yüş­də dal­ba­dal sar­sı­dı­cı məğ­lu­biy­yə­tə uğ­ra­yan gür­cü­lər sa­kit­ləş­di­lər. 1175-ci il­də öl­kə­mi­zin qərb sər­həd­lə­rin­də və­ziy­yət sa­bir­ləş­di, öl­kə­mi­zin əra­zi bü­töv­lü­yü bər­pa edil­di.

Şərq sər­həd­lə­rin­də də və­ziy­yət sa­bit de­yil­di. Ni­şa­pur və Rey ha­kim­lə­ri El­də­niz­lə­rin itaə­tin­dən çı­xa­raq Xa­rəzm­şah­la­rın tə­rə­fi­nə keç­miş­di­lər. Bu xə­bə­ri eşi­dən El­də­niz güc­lü qo­şun­la Re­yə yü­rüş et­di. Xa­rəzm­şah­lar­la Əmir İnan­cın bir­ləş­miş qüv­və­lə­ri məğ­lub edil­di. Əmir İnanc Rey qa­la­sın­da giz­lə­nə­rək öz və­zi­ri­ni El­də­niz­lə da­nı­şıq­lar apar­ma­ğa gön­dər­di. El­də­niz Rey ha­ki­mi­nin də­fə­lər­lə nan­kor­lu­ğu­nun şa­hi­di ol­muş­du. İn­di dar ayaq­da ye­nə hiy­lə iş­lət­di­yi­ni yax­şı ba­şa dü­şür­dü. O, de­yir­di: "Əmir İnan­cın bi­zə et­di­yi pis­lik­lə­ri mən də­fə­lər­lə ba­ğış­la­dım. Hət­ta ara­mız­da qo­hum­luq mü­na­si­bət­lə­ri də ya­rat­dım. An­caq bu qu­dur­muş əmir mə­nim et­dik­lə­ri­mə əvəz ola­raq hə­mi­şə ita­ət­dən çıx­ma­ğa cəhd edib, düş­mən­lə­rim­lə bir­lə­şib. Bu də­fə ona aman yox­dur." El­də­ni­zin qə­tiy­yə­ti bu­ra­da da özü­nü gös­tər­di. O, Əmir İnanc­la da­nı­şıq­lar­dan im­ti­na edə­rək və­zi­rə de­di: "Sən he­sab edir­sən ki, İnanc mə­nim­lə sülh bağ­la­ya­caq və sən də onun­la Rey­də qa­la­caq­san. Bu heç bir za­man ol­ma­ya­caq! Sən iki yol­dan bi­ri­ni se­çə bi­lər­sən. Ya öz ağ­lın­la öl­kən­də qal­ma­lı­san, bu hal­da hər iki­niz sağ qa­la bi­lər­si­niz. An­caq be­lə ol­sa, sən öm­rü­nü mər­hu­miy­yət için­də ke­çi­rər­sən. Ya da mə­nim tə­rə­fi­mə ke­çib, onun məhv edil­mə­si üçün əlin­dən gə­lə­ni əsir­gə­mə­mə­li­sən. Rey, İs­fa­han və Azər­bay­can ha­ki­mi olan oğ­lum Ca­han Pəh­lə­va­nın ya­nın­da qa­lar­san. Əgər bu yo­lu seç­sən, mən öz vəd­lə­ri­mi hə­ya­ta ke­çir­mə­yə and içib söz ve­ri­rəm." Və­ziy­yə­ti be­lə gö­rən və­zir El­də­ni­zin tə­rə­fi­nə keç­di və İnan­cı ara­dan gö­tür­dü. Be­lə­lik­lə, El­də­niz dip­lo­ma­ti­ya­sı "Rey prob­le­mi"ni də mü­vəf­fə­qiy­yət­lə həll et­di.

Bu əmi­na­man­lı­ğın hökm sür­mə­sin­də El­də­ni­zin hə­yat yol­da­şı Mö­mi­nə xa­tu­nun da bö­yük xid­mət­lə­ri olub. "Səl­cuq­lu­lar ta­ri­xi" əsə­ri­nin mü­əl­li­fi Səd­rəd­din əl-Hü­sey­ni­nin yaz­dı­ğı­na gö­rə, Sul­tan Ars­lan öz ata­lı­ğı Şəm­səd­din El­də­niz­dən şi­ka­yət­lən­dik­də ana­sı Mö­mi­nə xa­tun be­lə ca­vab ve­rib: "Fi­kir ver­mə! Bu adam öz hə­ya­tı­nı təh­lü­kə al­tı­na ata­raq çox­lu aman­sız dö­yüş­lə­rə baş­la­yıb. Bun­dan baş­qa, o sə­ni sul­tan tax­tı­na otur­da­na qə­dər öz var-yo­xu­nu xərc­lə­yibş, öz qu­lam­la­rı­nı və tə­rəf­dar­la­rı­nı ölü­mə gön­də­rib, iki oğ­lu ilə sə­nin qul­lu­ğun­da du­ra­raq düş­mən­lə­ri xar edib. Onun bü­tün et­dik­lə­ri sə­nin ha­ki­miy­yə­ti­ni, sə­nin qüd­rət­li döv­lə­ti­ni möh­kəm­lən­dir­mək xa­ti­ri­nə edi­lir­di!.."

El­də­niz öz ömür-gün yol­da­şı, müd­rik qa­dın Mö­mi­nə xa­tu­na hə­mi­şə sa­diq olub, onu özü­nə sir­daş, ar­xa, da­yaq he­sab edib. Bu uzaq­gö­rən və təd­bir­li xa­tun 1175-ci ilin ok­tyabr ayın­da və­fat edib. Ül­vi bir mə­həb­bət­lə sev­di­yi bir in­sa­nın və­fa­tı El­də­ni­zi bərk kə­dər­lən­di­rib. O, Nax­çı­van­da Mö­mi­nə xa­tu­na əbə­di bir abi­də ucalt­ma­ğa qə­rar ve­rib. Fə­qət Mö­mi­nə xa­tu­nun və­fa­tın­dan iki ay son­ra - 1176-cı il­də El­də­niz də və­fat edib. Onun ye­ri­nə ke­çən oğ­lu Mə­həm­məd Ca­han Pəh­lə­van ata­sı­nın bu ar­zu­su­nu ye­ri­nə ye­ti­rib. Gör­kəm­li Azər­bay­can me­ma­rı Əcə­mi Əbu­bə­kir oğ­lu Nax­çı­va­ni Mö­mi­nə ana üçün müa­sir bir tür­bə in­şa et­di­rib. Öz gö­zəl­li­yi və bən­zər­siz­li­yi ilə bu gün də Azər­bay­can me­mar­lı­ğı ta­ri­xin­də şə­rəf­li yer tu­tan Mö­mi­nə xa­tun tür­bə­si Şəm­səd­din El­də­ni­zə və Mö­mi­nə xa­tu­na əbə­di mə­həb­bət abi­də­si­dir.

Fazil QARAOĞLU professor

Bakı xəbər.- 2017.- 4 may.- S.15