Tarixdə iz buraxanlar: Şeyx Məhəmməd Xiyabani

Şeyx Məhəmməd Xiyabani 1879-cu ildə Təbriz şəhəri yaxınlığında yerləşən Xamnə qəsəbəsində anadan olub. Atası Hacı Əbdülhəmid bəy, anası Həlimə xanımdır. Məhəmməd Xamnədə məktəbi bitirdikdən sonra Mahaçqalada ticarətlə məşğul olan atası Hacı Əbdülhəmidin yanına gedib, bir müddət sonra Təbrizə qayıdıb və burada ilahiyyatla məşğul olub, Müqəddəs İslam dinini öyrənməyə başlayıb.Gənc Məhəmməd Təbrizin tanınan islamşünas alimi, ruhani Əngəcinin yanında oxuyub, onun ən sevimli tələbələrindən olub və müctəhidlik dərəcəsinə yüksəlib. Daha sonra məşhur astroloq Mirzə Əbdüləlinin yanında astronomiya və riyaziyyata dair mütaliəsini genişləndirən Xiyabani bir elm adamı kimi yetişib, tanınıb və nüfuz sahibi olub.Natiqlik məharəti ilə təbrizlilərin hörmət və məhəbbətini qazanan Xiyabani çıxışlarında insan haqlarından, azadlıqdan bəhs edərək təbrizliləri məlumatlandırır, onları milli oyanışa səsləyir və dünyagörüşlərini zənginləşdirirdi. O, çıxışlarında “Haqqı verməzlər, haqqı almaq lazımdır” - deyirdi. Qəlbən, ruhən, bütün varlığı ilə Uca Yaradana bağlı olan Şeyx Məhəmməd Xiyabani minbərdən dini moizələrlə bərabər azadlıq və demokratiyanı yaymaq üçün bir təbliğat tribunası kimi istifadə edirdi.

Şeyx Məhəmməd Xiyabani 1908-1909-cu illər Təbriz üsyanı zamanı bir tərəfdən əlinə silah alıb, digər tərəfdən Azərbaycan Vilayət Ərcümənindəki çıxışları ilə fəaliyyət göstərib, çoxsaylı tədbirlərin təşəbbüskarı olub. Çox ciddi mövzularda fəaliyyət göstərən Xiyabani II İran Məclisinə Azərbaycandan seçilən inqilabçılar və ziyalılar arasında yer alıb, Tehranda yaradılan Demokrat Partiyasının üzvü kimi bu partiyanı məclisdə təmsil edib.1911-ci ildə parlament buraxıldıqdan sonra Tehranda keçirilən mitinqdə hökumət əleyhinə çox ciddi mövzularda çıxış edib. Nəticədə, İran hökuməti demokratik qüvvələrə qarşı tədbirlər görməyə başladığı zaman Xiyabani İranı tərk edib, müəyyən müddət Vladiqafqaz və Peterburqda mühacirətdə yaşayıb. Bu zaman o, bir çox diyarları gəzərək həmin ölkələrin xadimlərilə görüşüb və onlarla fikir mübadiləsi aparıb. Xiyabaninin fəlsəfə, tarix, iqtisadiyyat və riyaziyyat sahəsində dərin və geniş mütaliəsi və müasir biliyi var idi. O, türk, ərəb, fars, rus və fransız dillərini və bu xalqların mədəniyyət tarixini dərindən bilirdi. Xiyabani Şərq və Qərbin ictimai elmlər sahəsindəki bir çox nailiyyətlərini orijinal şəkildə öz şəxsiyyətində birləşdirirdi.Şeyx Məhəmməd Xiyabaninin ədəbi fəaliyyətini əsasən daxili istibdad və xarici müstəmləkəçilərlə mübarizə, Azərbaycan cəmiyyətinin islahı üçün yeni yolların axtarışı, yeni elmlərə münasibətdə İslam dininin mövqeyinin müəyyənləşdirilməsi, torpaq islahatı, iqtisadi məsələlər, rabitə vasitələri, vergi sisteminin nizamlanması, mülkiyyət məsələləri və şübhəsiz ki, ilk növbədə azadlıq, hürriyyət arzusu əhatə edirdi.Xiyabaninin publisistikası şah üsul-idarəsinin milli təfəkkürün inkarına söykəndiyi bir zamanda Azərbaycan xalqını qoruyan sipər kimi idi. Xiyabani publisistikası xalqına imperializmin cazibə qüvvəsinə müqavimət göstərməkdən ötrü mənəvi güc bəxş edirdi. O, ictimai-siyasi baxışlarını fəlsəfə əsasında irəli sürür, bütün çıxışlarında hadisələri bir siyasətçi kimi deyil, bir filosof kimi təhlil edirdi. Xiyabani Güney Azərbaycan milliyyətçi hərəkatının lideri olmaqla yanaşı, həm də Azərbaycanın ən görkəmli publisistlərindən biri sayılırdı. Onun düşüncəsinin mərkəzində müasirləşmə məfhumu dayanırdı. O, hətta üsyanın həyata keçirilməsini nəzəri cəhətdən işləyib hazırladığı “Müasirləşmə” məsləki əsasında təşkil etmişdi. “Müasirləşmə” yenilikçi məsləki imperializm ağalığına, şah hakimiyyətinin zülmünə, feodal geriliyi və istibdad qalıqlarına, ictimai ədalətsizliyə qarşı üsyan edən siyasi və demokratik azadlıqlar, həqiqi xalq hakimiyyəti və s. kimi inqilabi-demokratik tələblər irəli sürən, Güney Azərbaycanın milli hüquqları uğrunda mübarizə aparan bir əqidə, siyasi-nəzəri bir cərəyan idi. Bu cərəyan siyasi mübarizədə nə sağ, nə də sol olan, Xiyabaninin dəfələrlə təkrar etdiyi “Qara xətt” götürən radikal xırda burjua platforması idi. Həmin cərəyan iri burjuaziya və torpaq əsilzadələrindən başqa bütün sinif və təbəqələri vahid bir cəbhədə birləşdirmək imkanı verən və o vaxt üçün məqbul sayılan düzgün hərəkat xətti idi.

“Ey əziz Azərbaycan, sən bir iti gözsən ki, İran səninlə Avropa mədəniyyətinə baxır” - deyən Xiyabani Təbrizdə başlamış üsyanın bütün İrana yayılacağını və bu işdə Azərbaycanın, xüsusilə Təbrizin mühüm rol oynayacağını deyirdi. “Təbriz İrana nicat verəcək” kəlamı doğma diyarı Azərbaycanın vurğunu və fədaisi olan Xiyabaninin səmimi sözləri idi. 1911-ci il iyun ayının 23-də Xiyabani: “Bu gün Təbrizdə hökumət demokratların əlindədir. Bu demokratik hökumət Təbrizdən başlayaraq İranın ən ucqar şəhərlərinə də şamil olacaq. Biz yavaş-yavaş bu ali məqsədimizə çatacağıq. Bütün idarə və məqamlar bizim nəzarətimiz altında olacaq” - deyib. Bununla da Xiyabani gələcək demokratik quruluşda İranda hakimiyyət başında məhz azərbaycanlıları görmək əzmini ifadə edib.Xiyabani təkcə öz xalqının deyil, bütün xalqların müstəqil olmasını istəyirdi. O, çıxışlarının birində hər bir xalqın müstəqilliyinə xüsusi əhəmiyyət verərək, “Bir xalqın şərafəti üçün birinci şərt onun müstəqil olmasıdır. Müstəqil olmayan bir xalqın əzmi və fəaliyyəti olmaz!” - deyib.Şeyx Məhəmməd Xiyabaninin üzərində dayandığı xüsusi problemlərdən biri də Azərbaycanda qadınların ictimai həyatda iştirakı məsələsi idi. O, Güney Azərbaycanda, ümimiyyətlə bütün İran tarixində ilk dəfə olaraq belə aydınlığa və yüksək məqamda qadınların fəal sosial qüvvəyə çevrilməsi ideyasını irəli sürürdü. Onun bir sıra məqalələri və nitqləri məhz bu mühüm problemə toxunurdu. O deyirdi: “İctimai həyatdan ayrı yaşayan qadınlar aləmi böyük əhəmiyyətə və həyati qüvvəyə malik olan bir dünyadır. Qadınlarımızın ölkə müqəddəratında və demokratiyanın gələcəyində böyük payı vardır. Qadınlarımız öz səy və qeyrətlərini, qüvvət və qüdrətlərini Vətən və xalqın xeyrinə olan işlərə sərf etməlidirlər”. Xiyabaninin təşəbbüsü ilə üsyan dövründə Təbrizdə pulsuz qız məktəbinin açılması bu yolda atılan ilk addımlardan idi.Şeyx Məhəmməd Xiyabaninin siyasi publisistikası Azərbaycan xalqının milli suverenliyiuğrunda mübarizələri tarixində mühüm yer tutur. O, vahid İran azadlıq hərəkatının deyil, məhz Azərbaycanın istiqlal hərəkatının böyük hadisəsi oldu, özündən sonra məhz bu yöndə ciddi əhəmiyyət kəsb etdi. Təsadüfi deyil ki, sonrakı demokratik hərəkatlarda onun adı məhz azərbaycanlı bir lider kimi qaldı. Çünki onun siyasi-publisist irsinin mərkəzi məsələsi məhz Azərbaycan xalqının taleyi idi.Xiyabaninin istər “Azərbaycan və Azərbaycanın demokratik qüvvələri” publisistik məqaləsinə, istər doğru mətbuatda çıxan yazılarına, istərsə də bütün çıxışlarına nəzər yetirsək, onun bütün ədəbi fəaliyyətinin xalqın ağıl və elmin rəhbərliyi altında qabaqcıl bir cəmiyyət kimi çağdaş sivilizasiya səviyyəsinə çatmasını, millətlər ailəsinin müstəqil, bərabər hüquqlu və şərəfli bir üzvü olaraq, demokratik və dünyəvi şərtlər içində xoşbəxt bir yaşayış tərzinə yetişməsini qarşısına məqsəd qoyan, rəhbər tutduğu prinsipləri Azərbaycan xalqının ehtiyac və istəklərindən doğan bir düşüncə sistemi ilə formalaşdığını görərik. Bu düşüncə sistemi, ağlın və məntiqin işığında bu günün olduğu qədər sabahın da ehtiyaclarına cavab verən, daim yeniliyə can atan, xalqın ehtiyac və istəklərindən əlavə, onun tarixinin yarpaqlarından qaynaqlanan bir düşüncə sistemidir. Bu baxımdan o, fərdi bir düşüncə deyil, milli vicdandan qopub gələn, xalqın müştərək arzu və meyllərinin ifadəsi olan bir düşüncədir. Həyatda ən həqiqi yol göstəricisinin elm olduğunu qəbul edən Xiyabaninin düşüncə sisteminin nəzərəçarpan xüsusiyyəti ağlın və elmin işığında açıq bir sistem olmasıdır.Xiyabaninin prinsipləri çağdaşlaşma yolunu müəyyən edən, inqilaba təməl təşkil edən fikir və düşüncələrdir. Bu prinsiplər başlanğıcdan etibarən inqilabın içindən doğmuş, onun həyata keçirilməsinə istiqamət vermiş olduğundan, Xiyabaninin ideologiyasını təşkil edir.İstiqlaliyyət, xalqçılıq, dövlətçilik, inqilabçılıq, sülhsevərlik və dünyəvilik Xiyabaninin düşüncə sisteminin təməl prinsipləridir. Bu prinsiplər istər mənaları, istərsə də məqsədləri baxımından bir-biri ilə əlaqədar, bir-birini tamamlayan prinsiplərdir.

İstiqlaliyyət Xiyabaninin ən öndə gələn prinsipidir. Fəqət Milli mübarizə adını verdiyimiz böyük hadisə, hər şeydən əvvəl bu prinsipin gerçəkləşməsi üçün həyata keçirilib, müvəqqəti olsa da müvəffəqiyyət qazanıb. Çünki əsas olan istiqlaliyyətinə qəsd edilən Azərbaycan xalqının heysiyyətli və şərəfli bir millət kimi yaşaması idi. Bu əsas da ancaq xalqın azadlıq və istiqlaliyyətə sahib olması ilə təmin edilə bilərdi. Xalqı öz müqəddəratına hakim etmək Xiyabaninin istiqlaliyyət prinsipi ilə ayrılmaz vəhdət təşkil edən ikinci böyük prinsipdir. Bu prinsipə görə, xalqın müqəddəratı qeyd-şərtsiz onun özünə məxsus olmalıdır. Xiyabani anlayışına görə, xalqın iradə və əməlinə tabe olmayanlar məhv olmağa məhkumdur.

Xiyabani öz publisistikasında çağdaş sivilizasiyaya çatmağı xalqın qarşısında bir məqsəd kimi qoymuşdu. O çağdaşlaşmanı haqlı olaraq xalqın ictimai həyatında “Həyat mübarizəsi”, “Var olma mübarizəsi” kimi qiymətləndirirdi. Onun publisistikasında xüsusi bir nizam-intizam, qeyri-adi ahəng və harmoniya var.

Şeyx Məhəmməd Xiyabani Azərbaycan fəlsəfi fikrinin inkişaf tarixində yeni bir dövraçıb. Onun qaldırdığı fikir bayrağı üzərində azadlıq, bərabərlik və ictimai ədalət şüarı yazılıb, reform fəlsəfi məktəbində Azərbaycanın böyük bir inqilabi nəsli yetişib.Xiyabaninin fəlsəfi məktəbində hər şey yeni əsasla qurulub, hər şeyin həllində millətin, zəhmət adamlarının şəhər və kəndlərdə alın tərilə çörək qazananların mənafeyi əsəs götürülür. Köhnə siyasi məfhumlar alt-üst edilir. Xiyabani reform fəlsəfəsinin nəzəri və elmi əsaslarını hazırlayarkən başqa qonşu xalqların təcrübələrindən geniş istifadə edib. Bu əsasda xalqın azadlıq və istiqlaliyyət əldə etməsindən elmi və əməli planlarını hazırlayaraq həyata keçirməyə başlayıb. Xiyabaniyə görə, təşəkkül tapacaq hökumətin forması cümhuriyyət olmalıdır. Azərbaycan demokratiyası öz müqəddəratını öz əlində saxlamalı, həmişə sayıq və ayıq olmalıdır. “Biz gərək aşağı sinifləri öz ictimai hüquqlarıyla tanış edək, onları elm və bilik silahlarıyla silahlandıraq ki, öz azadlıqlarını müdafiə etmək üçün dayansınlar. Elə çıraq yandırmaq lazımdır ki, ixtiyarı öz əlimizdə olsun!”– deyib bu tarixi şəxsiyyət.Şeyx Məhəmməd Xiyabani 14 sentyabr 1920-ci ildə İran irticai və imperializmin əlbir qəsdi nəticəsində Təbriz şəhərində dünyasını dəyişib. Bəşəriyyətin xoşbəxtliyi haqqında böyük fikirlər irəli sürən bu tarixi şəxsiyyətin ürək arzuları dünya qədər geniş idi.

Qaraoğlu Fazil

Bakı xəbər.- 2018.- 11 aprel.- S.15.