“Ömür qatarı”ndan düşən Adəm və Həvva...

“Qatar gedir, ömrümüzü daşıyır, təkərlər qaçır, göz yaşları isə axır, hey axır...”

İrəvan Teatrı tamaşaçıları yenə riqqətə gətirdi...

Ötən əsrin bir sıra spesifik xüsusiyyətləri ilə səciyyələnən 60-cı illəri cəmiyyətdə, mənəvi aləmdə, ictimai həyatda müəyyən dəyişikliklərin baş verdiyi mürəkkəb tarixi dövr olmuşdur. Bu illərdə sovet ədəbiyyatında “60-cı illər ədəbiyyatı” deyilən bir təmayül formalaşdı. Bu təmayülü İttifaq miqyasında Şukman, Abelov, Y.Trifonov, Ç.Aytmatov, İ.Əfəndiyev, Anar, İsa Hüseynov, Elçın, Əkrəm Əylisli, İbrahimbəyov qardaşları və başqaları təmsil edirdilər.

Ədəbiyyata gəlmiş yeni nəslin başlıca keyfiyyyətləri bunda idi ki, onlar ümumi şüarlardan, yalançı pafosdan, kolxoz-sovxoz münasibətlərindən uzaqlaşaraq konkret insan amilinə üz tutdular. İnsan, mənəviyyat, dəyərlər ön plana çəkildi. Bu müəlliflərin yaratdıqları dramaturgiya vasitəsilə ədəbiyyatdan teatr səhnələrinə yeni nəfəs, yeni baxış, yeni dəyərlər gəlməyə başladı.

Yaşadığımız informasiya cəmiyyətinə teatrın təsiri danılmazdır. Teatr artıq çağdaş dönəmin silahına, cəmiyyətə təsir alətinə çevrilib. Bu gün teatrın sosial-psixoloji təsiri insanların həyat tərzini, dünyagörüşlərini, ictimai fikrini və ən başlıcası, dünya duyumları sistemini biçimləndirir. Ədəbiyyatın sosial-ictimai əhəmiyyətini, onun bəşəri problemlərin həllinə yönəlmiş təbliğat vasitəsinə çevrilmək fəaliyyətini təlqin etmək isə teatrın başlıca vəzifəsidir. Böyük ədəbi təcrübəsi və qələmi ilə insanpərvərliyi təbliğ edən yazıçıların əsərlərinin tamaşaya qoyulması böyük humanist ideyaların təbliğinə yönələn bir addımdır. Belə yazıçılardan biri də qırğız yazıçısı Mar Bayciyevdir. Onun əsərləri, xüsusilə dramaturgiyası Azərbaycanda çox məşhurdur. “Ömür qatarı”na çevrilən “Sonuncu reys” pyesi isə ölkəmizdə ilk dəfə müraciət olunan əsərdir. Pyesi dilimizə Azərbaycanın görkəmli ziyalısı, şair-dramaturq Hidayət tərcümə edib. Bu əsəri C.Cabbarlı adına İrəvan Dövlət Azərbaycan Dram Teatrı səhnəyə qoydu. Tamaşanın quruluşçu rejissoru əməkdar artist, Prezident mükafatçısı Sərvər Əliyev, rəssamı Vahid Mürsəliyev, musiqi tərtibatçızı Çingiz Xəlilov, rejissor assistenti Tural Xəlilzadədir.

Əməkdar artist Sərvər Əliyev tamaşanın rejissor yozumunu qısa olaraq belə ifadə edir: “Tamaşa insan ömründən, insan həyatından bəhs edir. Əgər insan öz ölümü haqqında düşünürsə, o heç kimə pislik etməməlidir. Biz hamımız bu qatarın içindəyik və bu qatar çox sürətlə gedir. Haçansa bu qatar dayanacaq”. Bəli, insanın həyatı relslər üzərində şütüyən qatara bənzəyir. Ömrümüzü daşıyan bu qatarın sərnişinləri də bizik: mən, sən, o, biz, siz, onlar... Bu qatar çox sürətlə gedir, amma bizim istəyimizdən asılı olmayaraq mütləq dayanacaq. Biz bunu bilirik. Amma harada və necə dayanacağının fərqinə varmırıq.

Tamaşanın birinci hissəsində tamaşaçıya elə gəlir ki, tamaşada əsas qəhrəman vaqon bələdçisidir (Səmayə İsmayılova). O, bütün sərnişinləri bir kupeyə yığıb. Qonşu kupeyə bileti olanlar da burdadır. Vaqon bələdçisi özünü bundan xəbərsiz kimi aparır. Vaqondakı sərnişinlər: sevgilisi ilə anasından xeyir-dua almağa gedən cütlük (Şəbnəm Cəbrayılova, Elçin Hacıyev) hara getdiyini birinci hissənin sonunda kövrək notlarla etiraf edən, zahirən aktrisaya bənzəsə də, sadə ofisiant işləyən xanım (Esmiralda Şahbazova, əməkdar artist), ehtiyat hissələri mağazasında işləyən, ancaq tapılmayan malları əldə etmək üçün ona edilən xahişlərdən cana doymuş və ona görə də işini məxfi saxlayan kişi (Tural Xəlilzadə), qanunsuzluğa qarşı mübarizə aparmaq istəyən, öz dövründəki insanları indiki cavanlarla müqayisə edib, gəldiyi nəticədən heyfslənən istefada olan polkovnik, vaqon bələdçisinin həyat yoldaşı (Nicat Mirzəzadə), savadı çatmadığına görə başqasına diplom işi yazdırmaq üçün pul qazanmaq məcburiyyətində qalaraq vaqonda satıcılıq edən tələbə (Rövşən Cəfərov) və tamaşa boyu vaqonda öz yerini tapa bilməyən, ayıq olanda özünü asmaq üçün kəndir axtaran, içəndən sonra yaşamaq eşqi ilə alovlanan qoca sərxoş (Vaqif Kərimov, əməkdar artist) müxtəif taleli, müxtəlif dünyagörüşlü, baş verən hadisələrə müxtəlif yanaşma tərzinə malik insanlardır.Tamaşanın ən maraqlı məqamı vaqon bələdçisinin bütün sərnişinlərdən imzatoplama “mərasimi”dir. Bu məqamda həm qatarda gedən sərnişinlərin iç üzü, həm də imza toplamaq üçün vaqon bələdçisinin hansı iyrənc yollara əl atması tamaşaçıda təəssüf hissi yaradır. Bu məqam səhnədən tamaşa zalına çox dərin fikirlər ötürür.Bir-birilə əlaqəsi olmayan hadisələr bələdçinin, ərinin qadağan etməsinə baxmayaraq, qoca sərxoşa içki satdığına görə onun tərəfindən döyüləndən sonra kulminasiya nöqtəsinə çataraq bir istiqamətə yönəlir. Vaqon bələdçisi ərini polisə vermək məqsədilə şikayət ərizəsi yazıb, sərnişinləri ona şahid durmaları üçün dilə tutur. Əvvəlcə yalandan etiraz edənlər “Əl-əli yuyar, əl də üzü” psixologiyası ilə yaşadıqlarından, məqsədlərinə nail olan kimi bələdçi qadını da razı salaraq onun arzusunu yerinə yetirirlər. Qadın öz imzası əvəzində qonşu kupedə rahat yerləşir, qoca sərxoş isə iki qədəh şərab içəndən sonra nəyə və niyə imza atdığının fərqinə də varmır. Leytenantın isə bələdçi qadına sadəcə yazığı gəlir. Məlum olur ki, bələdçi heç də ərini tutdurmaq istəmir, sadəcə onu qorxudur. Çünki əri qadının yarıtmaz əməllərini onun övladlarına çatdıracağı və onu balalarının yanında biabır edəcəyi ilə hədələyir. Övladlarının onun əyri yollarla pul qazandığını biləcəklərindən utanan qadının keçirdiyi psixoloji sarsıntıları Səmayə xanım İsmayılova xüsusi məharətlə ifa edir, tamaşaçıya çatdırır və bizi düşünməyə vadar edir.

Məhz bu an rejissor S.Əliyev cəmiyyətə mesaj ötürür. Əyri yollarla haram pullar qazananlar! Bu əməlinizə görə övladlarınızın sizə edəcəkləri nifrətdən qorxun! Çəkinin bu yoldan! Təmiz olun, təmiz qalın...

Ümumiyyətlə, öz dəst-xətti ilə seçilən Sərvər Əliyevin fərdi rejissor üslubu tamaşada açıqca sezilir və tamaşanı milli ruha yaxınlaşdırır. Leytenantın Azərbaycanda çox məşhur olan “Cənab leytenant” mahnısını oxuması bu işə xidmət edirdi. Bu mahnını dinləyən qadın o dərəcədə kövrəlir ki, dərdini içində gizlətdiyinə baxmayaraq, indicə tanış olduğu, hələ doğmalaşmamış adama söyləmək məcburiyyətində qalır. Sən demə görkəmcə kübar, həmişə şən görünməyə çalışan bu xanımın leytenanta olan simpatiyası hərbi əməliyyatlar zamanı həlak olmuş hərbçi sevgilisi ilə bağlıymış.

Keçmiş günlərə qayıdan qadının sevgilisinin bacısından aldığı məktubun məzmununu tamaşaçıya danışarkən əməkdar aktrisa Esmiralda Şahbazova çox kövrək, duyğusal hislər yaşayır. Hec də göründüyü kimi şən olmadığını, ürəyində onu rahat yaşamağa qoymayan bir nisgilin olduğunu sızıltı ilə tamaşaçıya çatdırır.Elə bu an xanıma təsəlli verən leytenant onu qucaqlayır. Öz çirkin məqsədini həyata keçirmək üçün bu görüntüdən istifadə edən bələdçi leytenantın sevgilisinə üzünü tutaraq: “Sən yatanda onlar öz işlərini qaydasına qoydular. Kişilər belədi də”, - deyir. Bu sözlər bir gənc qızın bütün ümidlərini, sevgiyə olan inamını qırır və qız qatardan düşür. Qatar isə yoluna davam edir. Sərnişinlərini axırıncı dayanacağa aparır. İkinci hissə başlayır və məlum olur ki, təkcə qız yox, sərxoş qoca da qatardan düşüb. Onun monoloqundan məlum olur ki, bu qoca heç də içki düşgünü deyilmiş. O da həyatda hamının qarşılaşa biləcəyi problemlərlə qarşılaşıb, dost xəyanətinin qurbanı olub. Sonra da ailədaxili problemlər... Dözə bilməyən qoca baş götürüb ətrafındakı insanlardan qaçır, hara getdiyinin fərqinə varmadan ilk qatara minir... Qızın məsumluğu, əsən külək,yağan yağış sərxoş qocanı sanki yuyub təmizləyir, onu yaşamağa vadar edir. Həyat onun gözündə gözəlləşir, yaşamaq eşqi üst qata çıxır. Bu zaman başqa insanların mindiyi ömür qatarı gəlir. Onlar bu qatara da minə bilmirlər. Qatar dayanmır. O qatarın da qoca və qızın düşdüyü qatar kimi harada və nə vaxt dayanacağını heç kim bilmir.

Gənc aktrisa Şəbnəm Cəbrayılova və əməkdar artist Vaqif Kərimov cütlüyü yaratdıqları obrazların psixoloji sarsıntılarını, iztirablarını elə ustalıqla tamaşaçıya çatdırırlar ki, onların səhnədə aktyor olduqları unudulur və tamaşaçı onları yaratdıqları personajların özləri kimi qəbul edib sevir. Teatr ictimaiyyəti bu iki aktyoru bir neçə tamaşada tərəfmüqabil kimi görüb. Aralarındakı yaş və səhnə təcrübəsindəki fərqə baxmayaraq, bir-birini tamamlayır, tandem yarada bilirlər. Biz onların oyun tərzini seyr etdikcə inanırıq ki, aktyor nəsli arasındakı bu cür əlaqələr qırılmasa, teatrımızın gələcəyi var və o yaşayacaq.Bəli, ikinci hissəyə baxan tamaşaçı daha gərgin anlar yaşayır. Səhra, vaqon relsləri, qaranlıq gecə, təbiətin şıltaqlığı... Sonsuzluğa doğru şütüyən “Ömür qatarları”nın təkər səsləri... Təkərlər fırlanır, qatarlar gedir, özünü Allahın qadağan etdiyi hisslərdən qoruya bilməyən, qəlbini təmiz saxlaya bilməyən insanları aparır bu dünyadan... Güman etmək olar ki, son dayanacağa... Orada hamımızın son mənzilimiz var... Təkərlər fırlanır, qatar gedir, həyat isə davam edəcək, cünki kişi və qız bu dünyada qalırlar... Təbiət öz küləyi, yağışı, tufanı ilə intiqam almaq istəyir onlardan, bacarmır, onları saflaşdırıb, təmizləyib geri çəkilir təbiət... Sakitlik hökm sürür. Bir-birinə dayaq durmuş qadın və kişi işıqlandırılır... Onlar bir-birinə sığınıblar... Adəm və Həvva kimi... Cənnətdə yox, səhrada, cünki burada alma ağacı yoxdur... Həvva Adəmə alma yedizdirib günaha batıra bilməyəcək, istəsə belə, alma tapa bilməyəcək... Bu Adəm və Həvvadan günaha batmamış insanlar gələcək bu dünyaya... Bəlkə onda dünyamızı Yaradan onun nizamını da qoruya biləcək...

Zülfiyyə Eldarqızı,

sənətşünaslıq üzrə fəlsəfə doktoru

Bakı xəbər.- 2018.- 2 fevral.- S.13.