Dilimizdə 2650 yeni söz – prosesin müsbət və mənfi tərəfləri...

Azərbaycan dilinə gələn onlarla yeni söz dilimiz üçün nə dərəcədə təhlükəlidir?

img

Buludxan Xəlilov: “Təəssüflər olsun ki, bəzən dilin lüğət tərkibinə daxil olan yeni sözlərə münasibətdə az qala bir qayda, inzibati sistem yaratmaq istəyirik”

“Həm elmi ictimaiyyət, həm sadə vətəndaşlar dilimizə gələn yeni sözlərə qısqanclıqla yanaşmasınlar, onu təbii proses kimi qəbul etsinlər”

Azərbaycan dili tarix boyu inkişaf edib və dilimizin lüğət tərkibi zənginləşib. Sözsüz ki, dilimizin lüğət tərkibinin zənginləşməsində alınma sözlər də az rol oynamayıb. Son illər dünyada gedən proseslər, texnologiya, elm, siyasət sahələri ilə bağlı yaranan yeni sözlər, terminlər Azərbaycan dilinə də daxil olmaqdadır.

Nazirlər Kabineti yanında Terminologiya Komissiyasının sədr müavini, AMEA-nın Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun terminologiya şöbəsinin müdiri, professor Sayalı Sadıqovanın mətbuata verdiyi məlumata görə, Azərbaycan dilinə yeni daxil olan daha 2650 söz müəyyən edilib. “İkinci yeni sözlər lüğəti artıq hazırdır, lüğət hazırda çap olunma mərhələsindədir. Onun sentyabr-oktyabr aylarında işıq üzü görməsi nəzərdə tutulur” - deyə bildirən S.Sadıqovanın sözlərinə görə, yeni sözlər lüğətə daxil edilməmişdən əvvəl alimlər tərəfindən geniş müzakirə edilib.

Professor Sadıqova yeni sözlərin daha sonra hazırlanan orfoqrafiya lüğətinə və Azərbaycan dilinin çoxcildli izahlı lüğətinə daxil ediləcəyini də qeyd edib.

Alimin sözlərinə görə, dilçi-alimlər tərəfindən son 3 il ərzində Azərbaycan dilinə 5150 yeni sözün daxil olduğu müəyyənləşdirilib. S.Sadıqova qeyd edib ki, Azərbaycan dilinin 2015-ci ildə çap olunan ilk yeni sözlər lüğətinə 2 500 söz daxil edilib.

Dilimizə daxil olan yeni sözlərin müəyyənləşdirilməsi istiqamətində işlərin hazırda da davam etdiyini deyən S.Sadıqova bildirib ki, yeni sözlərin çoxu tibb, informatika, jurnalistika, logistika, iqtisadiyyat sahəsi üzrədir: “Biz riyaziyyat və fizika sahəsinə aid olan o qədər yeni söz tapa bilmirik. Ancaq logistika, informatika, gömrük sahələrində yeni sözlər daxil olur. Onların arasında alınma sözlər, eyni zamanda Azərbaycan dilinin daxili imkanları hesabına yaranan sözlər də var”.

Azərbaycan dilinin lüğət tərkibinə daxil edilən yeni sözlərin müsbət və təhlükəli tərəfləri nədən ibarətdir? Yeni sözlər dilimizə nə kimi təsirlər göstərəcək?

Onu da vurğulayaq ki, istər ictimaiyyət nümayəndələri, istərsə də bəzi dilçi-alimlər və ziyalılar dilimizə daxil olan yeni sözləri bir qədər əndişə ilə qarşılayırlar. Bəzi dilçilər hesab edirlər ki, yeni sözlər ana dilimizdə olan alternativ sözlərin “passiv dil fondu”na keçməsi, milli sözlərin işləkliyinin azalması ilə nəticələnə bilər. Onların fikrincə, indiki şəraitdə mümkün qədər milli sözlərimizi “ölmək”, “itib-batmaq” təhlükəsindən qorumaq lazımdır.

Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetinin filologiya fakültəsinin dekanı, Dövlət Dil Komissiyasının üzvü, professor Buludxan Xəlilov mövzunu “Bakı-Xəbər”ə şərh edərkən bildirdi ki, ziyalıların, dilçilərin və ictimaiyyətin narahatlığına əsas yoxdur. O hesab edir ki, yeni sözlər dilimizə zərər vurmayacaq, əksinə, dilimizin rəqabətə dözümlülüyünün artmasına səbəb olacaq. “Ümumiyyətlə, həm elmi ictimaiyyət, həm də geniş mənada ictimaiyyət tərəfindən dilin lüğət tərkibinə yeni sözlərin daxil olmasına birmənalı münasibət yoxdur. Elmi ictimaiyyətin özü dilin lüğət tərkibinə yeni-yeni sözlərin daxil olmasını az qala qısqanclıqla qəbul edir və bu təsirə düşən geniş ictimaiyyət də belə hesab edir ki, bu sözlər dilin lüğət tərkibinə daxil olursa, demək, dildə hansısa xoşagəlməz proses gedir. Ancaq məsələyə bu cür yanaşma düzgün deyil. Azərbaycan cəmiyyəti dünyaya inteqrasiya olunan cəmiyyətdir və bu inteqrasiya həyatın müxtəlif sahələrində gedir. Biz bunu elmdə, iqtisadiyyatda, siyasətdə, mətbuatda, mədəniyyətdə və s. müşahidə edirik. İnteqrasiya prosesi, açıq cəmiyyətin apardığı siyasət və açıq cəmiyyətdə gedən proseslər dilə də təsir göstərir, bu proses dildə də gedir. Dil ictimai hadisədir, dil düşüncə ilə, münasibətlər sistemilə bağlıdır. Təbii ki, bu münasibətlər sistemi, cəmiyyətdə və həyatın müxtəlif sahələrində gedən inteqrasiya prosesi dilə müxtəlif sözlərin gəlməsinə imkan yaradır. Ona görə də belə hesab etmək olmaz ki, dilə yeni sözlərin gəlməsi görəsən dildə nə kimi fəsadlar yaradacaq? Dilimizə yeni gələn sözlər vətəndaşlıq hüququ qazanacaqsa, işləyəcəklər, vətəndaşlıq hüququ qazanmayacaqsa, dilin lüğət tərkibində passiv fonda çevriləcək. Bu səbəbdən də dilə yeni gələn sözləri çox təbii qəbul etmək lazımdır. Bu, dilin özünün təbii rəqabət prosesinə qoşulması deməkdir. Bu rəqabət prosesində Azərbaycan dilinin özü bu prosesi tənzimləyəcək. Təəssüflər olsun ki, bəzən dilin lüğət tərkibinə daxil olan yeni sözlərə münasibətdə az qala bir qayda, inzibati sistem yaratmaq istəyirik. Bu düzgün deyil, dil təbii bir prosesdir” - deyə bildirən B.Xəlilov hesab edir ki, bu yanaşma qətiyyən doğru sayıla bilməz. B.Xəlilovun sözlərinə görə, dilin yeni sözə ehtiyacı varsa, o yeni sözləri alır. O hesab edir ki, bu gün 2650 yeni söz dilimizə gəlibsə, burada hər hansı bir təhlükədən danışmaq lazım deyil, əksinə, bunu normal qarşılamalıyıq: “Əgər bu sayda söz dilimizə gəlibsə, demək, bunu dilimizin özü tələb edib. Sabah, o biri gün o sözlərə tələbat necə olacaq, onu da dilin özü təbii şəkildə tənzimləyəcək. Ona görə də burada heç bir qorxulu məsələ yoxdur. Çox istərdik ki, dilimizə gələn yeni sözlər dilimizdə vətəndaşlıq hüququ qazansın və Azərbaycan dilinin lüğət tərkibini zənginləşdirsin. Arzu edərdim ki, həm elmi ictimaiyyət, həm sadə vətəndaşlar dilimizə gələn yeni sözlərə qısqanclıqla yanaşmasınlar, onu təbii proses kimi qəbul etsinlər. Nəzərə almalıyıq ki, biz XXI əsrdə yaşayırıq və görün dünyada nə qədər dəyişiklik baş verib. Son dövrlər dünya çapında texnoloji, siyasi-ideoloji, mədəni-mənəvi mühitdəki dəyişikliklərin hamısı Azərbaycan dilinin tələbatı ilə dilimizə yeni sözlərin gəlişinə səbəb olur. Bu o deməkdir ki, artıq Azərbaycan dilinin özü bu prosesə rəqabətlidir. Vay o gündən ki, bizim dilimizin lüğət tərkibinə yeni sözlər gəlməyəydi. Bu, dilimizin rəqabət prosesində zəifliyini göstərərdi. Rəqabət varsa, bu rəqabətin qarşılığı, ekvivalenti kimi dünyada gedən bu prosesə Azərbaycan dili də qoşulur. Ona görə də buna çox səbr və təmkinlə yanaşmaq, o sözləri zamanın ixtiyarına buraxmaq lazımdır”.

“Buludxan müəllim, bəzi alimlər, dilçilər deyirlər ki, bir vaxtlar ərəb, fars, rus və digər dillərdən gələn sözlər dilimizdə oturuşdu, vətəndaşlıq hüququ aldı, o sözlərin milli dilimizdə olan qarşılığının işləkliyi təhlükə altına düşdü. Yəni onlar hesab edirlər ki, yeni sözlər ana dilimizdə olan sözləri sıxışdıra bilər. Bu narahatlığa münasibətiniz necədir?” - deyə B.Xəlilovdan soruşduq.

O bildirdi ki, istər ərəb və fars, istər monqol, istər rus, istərsə də Avropa sözlərinin dilin lüğət tərkibində oturuşması təkcə inzibati məsələ deyil, onun elmi mahiyyətinə varmaq lazımdır: “O sözlərin dilimizin lüğət tərkibində oturuşması təbii tələbatla bağlı oldu, onlar elə-belə yaranmadı ki. Çünki bu elə bir məsələdir ki, sədd çəkməklə, qayda-qanun yaratmaqla onları nə dildə oturuşdurmaq, nə də dildən çıxarmaq mümkündür. Bu, dilin özünün yaratdığı şəraitdir və bu yeni gələn sözlər də dilin öz tələbatı ilə oturuşacaqsa, bunu çox təbii qəbul etmək lazımdır. Burada da ikitərəfli münasibət var. Elə dilçilər də, ictimaiyyət də belə başa düşürlər ki, sözün oturuşması hansısa dilçinin, cəmiyyətin, hansısa sistemin tələbatı ilə bağlıdır. Xeyr, bu, dilin öz tələbatından irəli gələn məsələdir. Bunun təbii və fəlsəfi mahiyyəti bundan ibarətdir”.

İradə SARIYEVA

Bakı xəbər.- 2018.- 25 iyul.- S.13.