100 il öncə azərbaycanlıların ermənilər tərəfindən qəddar soyqırımı belə başladı…

Qafqaza köçrülməyə başlandıqdan sonra ermənilərin burada ötən tarix boyu həyata keçirdiyi siyasətin məğzində duran başlıca faktorlardan biri yerli azərbaycanlı əhaliyə qarşı soyqrımı həyata keçirmək olub. Tarixə nəzər salanda aydın olur ki, bu soyqırım siyasəti məqsədli, düşünülmüş xarakter daşıyıb, Azərbaycan əhalisinin birbaşa məhvinə yönəlib.Ermənilərin geosiyasi, geoiqtisadi məqsədlər üçün istifadə olunması fonunda aldıqlaır dəstək də bu soyqırımların həyata keçrilməsinə əlavə zəmin, şərait yaradıb. Qeyd olunan fonda xatırlatmaq lazım gəlir ki, bu proses XVII əsrin sonundan etibarən özünü daha qabarıq formada göstərməyə başalyıb. Həmin vaxt Şərqdə təsir dairəsini genişləndirmək, regionun zəngin təbii sərvətləri üzərində nəzarəti ələ keçirmək istəyən çar Rusiyası məhz XVII əsrin sonu, XVIII əsrin əvvəllərindən Türkiyə və İrana qarşı müharibə apararkən “erməni kartı”ndan siyasi alət kimi yararlanmağa xüsusi diqqət yettirməyə başlayıb. Rusiya çarlığının himayəsini üzərində hiss edən ermənilər isə regiona köçürüldükdən sonra təkcə burada məskunlaşma ilə kifayətlənməyərək, yerli Azərbaycan əhalisinə sözün əsl mənasında qənim kəsildilər. Qeyd olunan hal ötən əsrin əvvəllərində özünü daha qabarıq surətdə büruzə verdi. Hələ əsrin əvvəlində, konkret olaraq 1905-1907-ci illərdə Rusiyadakı inqilabi proseslərdən və mərkəzin əyalətlərə nəzarətinin zəifləməsindən istifadə edən ermənilər Bakı, Zəngəzur, İrəvan, Naxçıvan, Ordubad, Eçmiədzin, Cavanşir və Qazaxda azərbaycanlılara qarşı kütləvi qırğınlar, talanlar törətdilər, onları yurdlarından didərgin saldılar. Ümumiyyətlə, ermənilərin havadarlarının hərtərəfli, o cümlədən maddi və hərbi-siyasi dəstəyi ilə azərbaycanlılara qarşı soyqırımlarının ilk mütəşşəkil forması məhz 1905-1907-ci illərə aid olunur. Elə tədqiqatçılar da bildirir ki, tarixə ilk olaraq “erməni-müsəlman qırğınları” kimi düşən bu qanlı faciələri hüquqi-siyasi baxımdan azərbaycanlılara qarşı soyqırım adlandırmaq onun mahiyyətinə tam uyğun gəlir. Ən azından ona görə ki, 1905-1906-cı illər qırğınları planlı şəkildə, azərbaycanlıların milli və dini mənsubiyyətinə görə, etnik təmizləmə məqsədilə həyata keçirildiyi üçün soyqırım mahiyyəti daşıyır. Bu dövrdə, yuxarda qeyd olunduğu kimi, Bakıda, İrəvanda, Naxçıvanda, Gəncədə, Qarabağda, Zəngəzurda, Qazaxda və Tiflisdə dinc azərbaycanlılara qarşı qırğınlar törədən ermənilər burada xaotik durum yaratmaq, nəticə etibarı ilə də adları çəkilən yerlərdə erməniləri məskunlaşdırmaqla gələcək Ermənistan dövlətinin əsasını qoymaq istəyirdilər. Özü də bu məsələdə erməniləri hər zaman bir alət kimi istifadə etməyə öyrəşən Rusiya çarlığının ideoloqlarının rolu az deyildi. Ermənilərin xüsusi vəhşiliyi ilə törədilən kütləvi qırğınlar eyni zamanda Gəncə və Qazax quberniyalarında 200, Şuşa, Cəbrayıl və Zərgəzur quberniyalarında isə 75 kəndin viran qoyulması ilə nəticləndi. Xatırladaq ki, bütün bunlarla bağlı tarixi mənbələrdə çox az sənəd qalıb. Əsas səbəb də odur ki, həmin sənədlər vaxtilə Azərbaycan arxivlərində kök salmış qeyri-azərbaycanlılar, o cümlədən də ermənilər tərəfindən məhv edilib. Ancaq bu hadisələr sənədli şəkildə, həmin dövrün mətbuat materiallarına, ziyan çəkmiş şəxslərin və şahidlərin hekayətləri əsasında yazılmış Məmməd Səid Ordubadinin “Qanlı illər”, Mir Möhsün Nəvvabın “1905-1906-cı illərdə erməni-müsəlman davası” kitablarında öz əksini tapıb.Bütün bu məqamlar öz növbəsində ermənilərin 100 il azərbaycanlılara qarşı törətdiyi daha bir soyqırıma gedən yolun əsasını qoyurdu. Çünki 1905-1906-cı illər qırğınları ilə bağlı ermənilərə qarşı zəruri tədbirlər görülmədiyindən, onlar heç nədən çəkinmədən yeni soyqırıma, belə demək olarsa, daha geniş miqyasda hazırlıq görürdülər. Çox təəssüf ki, ermənilər bu dəfə də məkrli, çirkin niyyətlərinə nail oldular. Belə ki, 1918-ci ilin martında daşnak-bolşevik birləşmələri Azərbaycanın müxtəlif bölgələrində amansız qətliamlar törətdilər. Bu qırğınların da əsas məqsədi azərbaycanlıları milli etnos kimi yer üzündən silmək, onların tarixi torpaqlarına yiyələnmək idi. Tarixi mənbələrdən belə bəlli olur ki, 1917-ci ilin dekabrında Osmanlı dövləti ilə bolşeviklərin Zaqafqaziya Komissarlığı arasında bağlanmış Ərzincan barışığına uyğun olaraq Qafqaz cəbhəsindən çıxarılan rus ordusunu əvəz edən erməni hərbi birləşmələri faktiki başıpozuqluq şəraitindən istifadə edərək yerli müsəlman əhalisinə qarşı soyqırımı siyasətinə başladılar. Xatırladaq ki, Rusiyada 1917-ci ildə bolşevik hakimiyyətinin qələbəsi ilə ölkənin Birinci Dünya müharibəsindən çıxması nəticəsində rus əsgərləri döyüş bölgələrini tərk etməli oldular. Amma maraqlıdır ki, məhz bu dövrdə Qafqaz cəbhəsindəki Rusiyanın hərbi hissələrinin tərkibində olan və əsasən erməni zabit və əsgərlərinin silahlarını təhvil verməyərək Azərbaycana, xüsusilə Bakıya göndərilməsi kifayət qədər kritik bir vəziyyətin yaranmasına rəvac verdi. Situasiyanın ağırlmaşmasına gətirib çıxaran daha bir məqam bundan ibarət idi ki, bolşevik libasına bürünən və Vladimir İliç Lenin tərəfindən Zaqafqaziya komissarı vəzifəsinə təyin edilən daşnak Stepan Şaumyan bu vəzifəsi ilə 1918-ci ilin mart qırğınlarını törətmək üçün də, belə demək olarsa, həm mandat, həm də müvafiq post əldə etmişdi. O dövrdə Bakıda, demək olar ki, bütün hakimiyyəti öz əlinə keçirən Şaumyan var gücünü azərbaycanlılara qarşı mübarizəyə sərf edir. Özü də tək Bakıda yox, Azərbaycanın bir çox bölgələrində. Əsas məqsəd yenə, əsrin əvvəlrində olduğu kimi, azərbaycanılları öz doğma yurd-yuvalarından didərgin salmaq, köçürülüb gətirilən erməniləri Azərbaycan torpaqlarında yerləşdirməklə bu yerləri ələ keçirmək idi. Qeyd olunan bu məsələlər öz əksini geniş şəkildə Azərbaycan Cumhuriyyəti hökumətinin yaratdığı Fövqəladə təhqiqat komissiyasının hazırladığı məruzələrdə və digər rəsmi sənədlərdə tapıb.1918-ci ilin mart qırğınıların törətmək üçün erməni tərəfinin bəhanələri də burada xüsusi qeyd olunmalıdır. Tarixi materiallardan belə bəlli olur ki, hələ 1918-ci ilin yanvarında, başda general M.K.Talışinski olmaqla, yaradılmaqda olan müsəlman korpusunun qərargahı Bakıya gəlir. Qərargahın rus zabitləri sırasında əvvəllər jandarmeriyada xidmət etmiş şəxslər olduğu bəhanəsilə müsəlman korpusunun qərargah üzvlərinin əksəriyyəti erməni əsgərlərindən ibarət bolşeviklər tərəfindən həbs edilir. Müsəlman korpusu qərargahının həbs edilməsindən istifadə edən ermənilər azərbaycanlıları bolşeviklərə, həm də ermənilərə qarşı silahlı üsyana təhrik edirdilər. Burada da məqsəd özləri tərəfindən hazırlanan hadisələrin günahını azərbaycanlıların üzərinə atmaq idi. Lakin azərbaycanlılar bu təxribata getmədilər. Belə vəziyyətdə məqsədlərinə nail olmaq üçün erməni əsgərləri azərbaycanlılar üzərində zor işlətməyə, müdafiəsiz qocaları, qadınları və uşaqları qarət edib öldürməyə başladılar. Amma maraqlıdır ki, ermənilərin bütün təhriklərinə baxmayaraq, azərbaycanlılar dözür, qırğına getmək istəmirdilər. Bakının məscidlərində keçirilmiş mitinq və yığıncaqlarda iştirak edən Bakıdakı xristian xadimlərinin sözlərinə görə bütün müsəlman xadimləri azərbaycanlı əhalini sakitliyə, sıxıntı və zorakılığa dözməyə çağırırdılar.Azərbaycan Cumhuriyyəti hökumətinin yaratdığı Fövqəladə təhqiqat komissiyasının hazırladığı məruzələrdə o da göstərilir ki, azərbaycanlılar bütün vasitələrdən istifadə edərək barışığa çalışırdılar. Amma ermənilər, barışıqdan daha çox, törədilən qırğınların miqyasını genişləndirmək üzərində planlar qururdular. Prosesin növbəti mərhələsi 1918-ci il martın 17-də Bakıdan Lənkərana yola düşmək istəyən və içində müsəlman divizionunun böyük bir dəstəsinin olduğu paroxodun ermənpilər tərəfindən tüfəng və pulemyotlardan atəşə tutulması oldu. Amma bütün bunlara görə bolşevik hakimiyyəti erməniləri hansısa formada cəzalandırmaqdan imtina etdyindən, onlar daha da azğınlaşırdı. Yenə də Fövqəladə təhqiqat komissiyasının hazırladığı məruzədən belə bəlli olur ki, 1918-ci il martın 17-də ermənilər azərbaycanlılara qarşı soyqırım siyasətinin miqyasını genişləndirmək üçün daha bir hiyləyə əl atıblar. Belə ki, həmin gün Müsəlman Xeyriyyə Cəmiyyətinin binası “İsmailiyyə”də azərbaycanlıların yığıncağı keçirilir. Bununla bağlı “1905.az” portalında yer alan məlumatda qeyd olunur: “Yığıncağa gələn keçmiş Bakı şəhər rəisi Qaik Ter-Mikaelyants iclasa gələrək erməni Milli Şurası və ”Daşnaksutyun ” partiyası adından bildirir ki, azərbaycanlılar bolşeviklərə qarşı çıxış etsələr, ermənilər də onlara qoşulacaq və bolşevikləri Bakıdan qovmağa kömək edəcəklər. Ertəsi gün, martın 19-da səhər tezdən azərbaycanlılar hələ yuxuda olduqları bir vaxtda ermənilərin yalan vədlərinə arxayınlaşmış şəhərin azərbaycanlı hissəsinə hücum başlanır. Hücumda yalnız erməni əsgərləri iştirak edir və azərbaycanlılar əvvəlcə şəhərdə nə baş verdiyini müəyyən edə bilmirlər. Xəzərdəki hərbi gəmilər ermənilərin provokasiyası ilə şəhərin azərbaycanlılar yaşayan hissəsini top atəşinə tutur. Ermənilər rus matroslarını inandırmışdılar ki, şəhərdə müsəlmanlar rus əhalisini qırır. Matroslar əmin olduqda ki, azərbaycanlılar şəhərdəki rus əhalisinə toxunmur, top atəşini dayandırırlar. Hücum ərəfəsində şəhərdəki bütün ermənilər şəhərin azərbaycanlı hissəsindən erməni hissəsinə keçmişdi.Yaxşı silahlanmış və təlim görmüş erməni əsgərləri pulemyotların atəşi altında əhalisi tamamilə azərbaycanlılardan ibarət “Məhəmmədli məhəlləsi” və “Zibilli dərə” deyilən yerlərdə azərbaycanlıların evlərinə soxulur, sakinləri xəncər və süngü ilə doğrayır, uşaqları yanan evlərin içinə atır, üç-dörd günlük körpələri süngülərin ucuna keçirirdilər. Qaçmış valideynlərin bütün südəmər körpələri vəhşiliklə öldürülürdü. Valideynlərin özlərini isə küçələrdə qovub qətlə yetirdilər. Şəhərin bu hissəsində çox az adama qaçıb öz canını qurtarmaq nəsib olmuşdur ”. Amma təəssüf ki, ermənilərin bu vəhşilikləri təkcə Bakı ilə məhdudlaşmayaraq, ölkənin digər bölgələrinə də yayıldı.

Tahir TAĞIYEV

Bakı xəbər.- 2018.- 10-12 mart.- S.6