1918-1920-ci illərdə Azərbaycan
xalqına qarşı soyqırımda hay-daşnak
quldurlarının kəşfiyyat mənbələri...
Azərbaycan dövlətçiliyini
bütün ictimai-siyasi və hərbi vasitələrdən
istifadə edərək hədəfə alan hay kilsəsinin və
daşnak quldurlarının məqsədi müxtəlif məqsədlərə
istiqamətlənir. Bu sırada dövlətçiliyin
sarsıldılması, parçalanmış sərhədlər hüdudunda (Azərbaycanın qədim
və əzəli torpaqlarında) qondarma dövlər
qurumunun yaradılması, qətliama
məruz qalmış yerli xalqların əvəzinə
köçürülmüş dindaşlarının məskunlaşdırılması əsas diqqət çəkən
və davamlı məqamlardır.
Hay kilsəsi-hay
quldurlarının və icma birliklərinin birgə təcavüzünə
xalqımızın güclü müqavimətinə
baxmayaraq, onların himayədarları tərəfindən
gücləndirilmiş silahlı birləşmələrin
törətdiyi qanlı qətliamlar və soyqırımlar
getdikcə geniş miqyas alıb.
Bu hal XVI- XVII əsrlərdə, xüsusilə
XIX əsrin sonları-XX əsrın əvvəllərində
daha da güclənib. Nəticədə, bir əsr ərzində
(1905-1907-ci illərində, 1915-1920-ci illərdə və
1988-1993-cü illərdə) qanlı faciələr məhz
qeyd edilən qırğın “üçbucaqları”nın
mütəşəkkil cinayətlərinin nəticəsi kimi
tarixin səhifəsinə yazılıb. Geniş
ərazilər və inzibati sərhədlər hüdudunu əhatə
etməklə törədilən bu soyqırım cinayətlərinin
silahlı quldurlar - peşəkar zabit heyəti tərəfindən
idarə olunan nizami döyüşçü dəstələri
və hərbi ordu qüvvələri tərəfindən
aparılması, təbii ki, əvvəlcədən
casus-kəşfiyyat xidmətinin məlumatları ilə təmin
edilib. Yaşayış məntəqələrinin
coğrafi yerləşməsi, yerli əhalinin məskunlaşma
mövqeyi, strateji əhəmiyyətli ictimai-sosial təyinatlı
obyektlərin məkanı, nəqliyyat şəbəkəsinin və infrastruktur hissələrinin
yeri, hücum üçün əlverişli coğrafi
mövqe, qonşu yaşayış məntəqələrinə
çıxış yolu, varlı şəxslərin
mülkü, həyətyanı sahələrdə quyu, anbar
yerlərinin paylanması, hərbi qüvvələrin və
silah-sursatın yerləşdirilməsi imkanları əvvəlcədən
kəşfiyyat materialları və məlumatları əsasında
dəqiqləşdirilən amillər olub.
Ümumilikdə 1900-1920-ci illərdə
Azərbaycan xalqına qarşı
yürüdülmüş soyqırımın görünən
icraçıları hay silahlı qulıdurları, onları
maddi və mənəvi baxımdan dəstəkləyən
siyasi və ictimai qüvvələrin
döyüşçü dəstələri olsa da, əslində
bu milli faciəmizin müəlliflərinin
siyahısı xeyli dərəcədə geniş və zəngindir.
Bu sırada S.Şaumyan 1917-ci il noyabr ayında Qafqaz üzrə
fövqəladə komissar kimi quldur fəaliyyətinə
başladıqdan sonra Azərbaycanla bağlı məlumatların
toplanması və emal edilməsi sürətlə həyata
keçirilib. Məlumatların toplanması və əlaqələndirilməsi
hay kilsəsi tərəfindən təşkil edilərək əlaqələndirilib.
Bu sırada 1887-ci ildə, 1909-1910-cu illərdə
Bakı şəhərində fəaliyyətə başlayan
hay kilsələrini, 1869-cu və 1913-cü illərdə
tikilmiş Gəncə şəhərinin hay kilsələrini,
eyni zamanda Naxçıvanın, Qazax, Daşkəsən,
Şabran rayonlarının hay kilsə (quldur) ocaqlarını
göstərmək olar.
Hay keşişləri quldur dəstə üzvlərindən,
terrorçu qrupların təbliğatını aparan
yaşlılardan ibarət olmaqla yerlərdə ilkin məlumat
bazası və mənbəyi rolunu oynayıb. Çünki
onların sadə müsəlman-türk icmaları ilə sıx əlaqə
yaratmaq imkanları geniş olub. Bu baxımdan artıq
1905-1907-ci, 1914-1920-ci illərdə Azərbaycan miqyasında
hay kilsəsinin əldə etdiyi kəşfiyyat xarakterli məlumatlar
S.Şaumyan-A.Mikoyan
cütlüyünün
siyasi-silahlı məqsədlərinin həyata
keçirilməsinə əsas olub. Soyqırım faciəsinin
başlanğıc nöqtəsi kimi Bakı şəhəri
və ətraf kəndlərinin seçilməsi tarixi təsadüf
deyildi. Bu məkan hay kilsəsi və
ictimai-siyasi-hərbi qüvvələrinin
daha çox məxfi məlumata malik olan ərazisi kimi nəzərə
alınıb və “zəif nöqtədən hücuma
keçmək” və yaxud “nüvədən kənarlara
doğru” taktikası kimi düşmənlərimiz tərəfindən
qəbul edilib.
Bu avantürist uçbucaqın məqsədi hay-daşnakların mənfur məqsədinin
pərdələnmiş təbliğatını
ucuz işçi qüvvələri
(onları əsasən Qarabağın dağlıq hissəsindən
və Cənubi Azərbaycandan xüsusi məqsəd
üçün gətirirdilər) tərəfindən sadə müsəlman-türk icma üzvlərinin
beyninə yeritmək, haylara
qarşı inam və etibar hissinin yaradılması, guya
səmimi dostluq, “canıyananlıq” hissinin
formalaşdırılması,
iqtisadi cəhətdən ağır duruma
düşmüş (1900-1903-cü illərdə ağır
iqtisadi böhran olmuşdur)
yoxsul əhali kütləsinin inam yerinə çevrilməsini
təmin etməkdən ibarət idi. Bu işlər hay kilsələri
tərəfindən uzun dövr ərzində
(yarandığı tarixdən) həyata keçirilib. Hərbi-quldur qüvvələri kimi bu dövrdə
ilk illərdə erməni əsilli Bakı neft maqnatlarının
mühafizə dəstələrindən (onların, demək
olar ki, hamısı Tiflisdən gətirilən hay əsillilər
idi və onlar muzdlu silahlı dəstə kimi xüsusi
sifarişlər yerinə yetirirdi) istifadə olunurdu.
Soyqırım faciəsinin 2-ci mərhələsində
(1918-1920-ci illərdə) hərbi-silahlı məqsədlər
kimi ingilis hərbi qüvvələrinin A.İ.Denikinə
təhvil verilmiş Xəzər hərbi-dəniz donanması,
“Cənubi Qafqaz hərbi cəbhəsi”nin canlı qüvvəsi
(zabit və rəhbər heyətin əksəriyyəti hay
quldurları idi) və silah cəbbəxanasından, eləcə
də qondarma “Xəzəryanı hökumətin” silahlı
qüvvələrindən istifadə olunub. Bu silah-sursat
Azərbaycan ərazisində hay kilsəsi bazasında
saxlanırdı və bütün ərazini əhatə edəcək
miqyasda paylanmışdı. Bu qüvvələrə hər
ehtimala qarşı Don, Kuban və Stavropol kazak dəstələrinin
qoşulması da nəzərdə tutulmuşdu. Təsadüfi
deyil ki, inqilabçı S.K.Orconikidze (1886-1937) Rusiya Xalq
Komissarları Sovetinə, Hərbi-İnqilab Komitəsinə
1919-cu ilin iyun ayında
ünvanladığı məruzədə hayların Denikinlə
məxfi hərbi-siyasi müqavilə
bağladığını bildirib. Denikinin nümayəndəsi
polkovnik Lazarev həmin ildə Azərbaycan hökumətinin
başçısı N.Usubbəyova bildirmişdi ki, “Azərbaycan
Rusiyanın tərkib hissəsidir”. Həmin
dövrdə Azərbaycanın cənubunda silahlı qüvvələrin
fəallaşması, dəniz vasitəsilə hayların Lənkəran
qəzasına daxil olması, qəzanın ayrı-ayrı kəndlərində
qanlı faciələr törətməsi (“Gərmətük
qırğını”) məhz
bu qüvvələrin hesabına baş
tutub. Əslində bu hərbi qüvvələrin bu dövrdə
cənubdan hərəkətə keçməsi Azərbaycanın
cənubundan köməyə gələcək qüvvələrin
(Ş.M.Xiyabani (1880-1920) hərəkatı)
qarşısının alınması və Azərbaycan
Cumhuriyyətinin təcrid edilməsi məqsədini də güdürdü. Ona görə
də qəzanın Göytəpə yaşayış məntəqəsində hay-bolşevik hərbi qərargahının
yaradılması cənub sərhəd
zolağının nəzarətdə saxlanmasına xidmət
edib.
Azərbaycanda siyasi-hərbi
hakimiyyəti bərqərar etmək və genişləndirmək
üçün (bu həm də məxfi kəşfiyyat
materiallarının toplanmasına xidmət edib) hay kilsəsinin nəzarətindəki iqtisadi-təsərrüfat sisteminin
formalaşması da XX əsrin əvvəllərində
güclənib.
Tarixçi-tədqiqatçı Asif Rüstəmlinin
“Zabrat və zabratlılar” kitabında (Bakı, 2007) qeyd olunur
ki, 1898-ci ildə Bakı şəhəri ətraf iri neft-sənaye zonasında
(Balaxanı-Sabunçu ərazisi daxilində) 402 fiziki və
hüquqi şəxs sənaye məqsədilə torpaq sahəsi
alıb. Onlardan hayların nəzarətində
olan aşağıdakı iri neft istehsalı, emalı və
ixracı ilə məşğul olan qurumları göstərmək
olar ki, bunlarda çalışan fəhlələrin əksəriyyəti
Qarabağdan, Yaxın Şərq ölkələrindən və
Cənubi Azərbaycandan gələn haylar idi, onlar əsas məlumat
mənbəyi rolunu oynayırdı: “Bakı yoldaşlıq
Rus neft şirkəti”, Montaşovun ərazisi, “Kaspi neft
şirkəti, “Poqosov və K-sı”, “Rus neft şirkəti”,
K.P.Lalayevin, İ.Markaryanın, A.Poqosovanın, K.Beqleryanın,
K.Vartanovun neft mədənləri...
Hay-daşnak ictimai-siyasi
qurumlarının kəşfiyyat xarakterli məlumatları
müxtəlif mənbələrdən toplansa da, vahid mərkəzdə
- hay kilsəsi şəbəkəsində (bu şəbəkə
Bakı quberniyasında, Yelizavetpol, Qazax, Naxçıvan,
Şamaxı, Lənkəran, Quba qəzalarında mövcud
olub) emal edilərək nəticələrinə
uyğun strateji plana daxil edilib, şəraitə uyğun
taktiki gedişlərini müəyyən edərək
silahlı quldur dəstələrə istiqamət verilib. Nəzərə almaq
lazımdır ki, 1909-1910-cu illərdə Alban kilsəsinin (qədim
türkdilli xalqların dini-inanc mənbələri) arxivi Eçmiədzin kilsəsi tərəfindən
məhv edilərək bir hissəsi erməniləşdirilib. Məlumatlar altqurumlar (geniş kütlə
miqyasında) və üstqurumlar (hakimiyyət, idarəetmə,
hüquq-mühafizə orqanları səviyyəsində)
halında bir neçə etibarlı mənbədən
keçirilərək nəzərə alınırdı. Nəticədə
bu cür məlumatların mənbəyini aşağıdakı kimi
qruplaşdırmaq olar:
- siyasi-partiya strukturlarına-idarəetmə
sisteminə aid olan məlumatlar formasında (Rusiya Sosial-Demokrat
Fəhlə Partiyasının regional və yerli özəklərindən
tutmuş bolşeviklərin Hərbi-İnqilab və Sovetlərin İcraiyyə
Komitələrinədək, eləcə də hayların
terror qruplaşmalarına kimi geniş spekterə aid, bu işdə
xüsusilə S.Şaumyan, A.Mikoyan, B.Avakyan
(Bakı şəhərinin komendantı) fərqlənib);
-ictimai-iqtisadi və sosial-təsərrüfat
sisteminə malik məlumat bazasının toplanması
(Bakı şəhəri və Abşeron yarımadası neft
mədənlərindən, Mərkəzi Xəstəxanadan,
maliyyə-bank qurumlarından, xarici müəssisələrdən
əldə olunanlar);
-hərbi-mühafizə-quldur dəstələrinin
özəl kəşfiyyat-məlumat toplusundan (bu sırada I
Dünya müharibəsinin
Qafqaz cəbhəsindən geri dönmüş hay zabit
heyətinin əlundə olan məxfi xəritə və arxiv
materiallarından da istifadə olunub, 2-ci erməni diviziyası
ehtiyat qüvvə kimi
saxlanıb).
Bir cəhəti xüsusilə vurğulamaq
yerinə düşər ki, altquruma aid kəşfiyyat
xarakterli məlumatların əldə edilməsi daha asan olub və düşmən üçün zəngin
bilgilər verib. Bu işdə daha çox azərbaycanlıların
haylarla “kirvə münasibəti” böyük rol oynayıb.
Çünki milli müntalitetimizdə “evin sirri kirvədən
gizlədilməz” yanaşması, “Allahdan keçmək olar,
kirvədən keçmək olmaz” nadanlığı sonda
haylara istədikləri məqama çatmaq üçün
“yaşıl işıq” yandırıb.
Fikrimizi faktlarla dəqiqləşdirmək yerinə
düşər:
- 1918-1919-cu illərdə Şuşa qəzasının
Quşçular kəndində hay quldurları
qırğın etdikdə yerli dinc sakinlər ətraf yerlərə
sığınıb. Kənd sakini Abuhəyat Fərəc
qızı (1889-1987) evlərinə qayıtdıqda
mal-mülkünün qarət olunduğunu görür. Aradan
bir xeyli keçəndən sonra haylar yaşayan qonşu
Dağdağan kəndinə kirvələrigilə yolu
düşür. Nə görsə yaxşıdır? Evinin
qarət edilmiş bütün xalça-palazı,
yorğan-döşəyi, malı-mülkü hamısı
“kirvəsinin” ocağındadır...
Ağdam rayonu, Xındırıstan kənd
sakini Miri Camal oğlu (1900-1994) söhbət edib ki, 1918-ci ilin
oktyabr-noyabr aylarında Əsgəran qalası istiqamətində
ağır döyüşlərin birində türk
döyüşçülərinin su ehtiyatı qurtarır.
Yaxınlığdakı bulaqdan su gətirməyə isə
qalada yuva salmış gavur atəş açmaqla imkan vermir.
Türk ərəni atəş nöqtəsini susdurmağı
topçuya əmr edir. Fəqət hay quldurunun atəşi susmur. Paşa
şübhələnir və topçunu yoxlatdırır, sən
demə...topçu haylardanmış, türk dəstəsinə
soxulubmuş...
Xaçmaz rayonu, Hacıəhmədoba
kənd sakini Ağaməmməd Şahmurad oğlu Əhmədov
(1931) bildirir ki, 1918-ci ilin yay
aylarında Quba qəzasında hay-bolşeviklər qanlı olaylar törətdikdə
dənizsahili ərazilərdə yerləşən kəndlər
daha çox faciələrə məruz qalıb. Haylar bu yerləri “ovuc içi kimi”
tanıyırmış. XIX əsrin sonu, XX əsrin əvvəllərində
yerli tacirlərlə yanaşı hay mənşəli tacirlər
də Dərbəndə kimi bütün ərazi ilə
tanış olub. Çinartala kənd sakini Buksay Xamməd
oğlu Əzizovla müştərək olan hay tacirinin quldur
dığası bu kəndlərin
yandırılmasında, qarət edilməsində “quldurbaşı” rolunu icra edib...
XX əsrdə Azərbaycan
dövlətçiliyinə və Azərbaycan xalqına
qarşı bütün istiqamətlərdə
soyqırım siyasətini davamlı olaraq həyata keçirən
hay kilsəsi forma və məzmununu dəyişməsə də,
əsrin əvvəllərindəki quldur haylar dövlər səviyyəsində
terrorçu quruma, geniş şəbəkəyə malik
hay maqnatları isə dünya
miqyasında hay diasporu-lobbisi qurumuna çevrilməklə hələ
də təhlükə mənbəyi kimi qalmaqda, kəşfiyyat
bazası-şəbəkəsi rolunu oynamaqdadır.
Qismət YUNUSOĞLU
Bakı
xəbər.- 2018.- 29 mart.- S.10