Qarabağ məsələsində rəsmi İrəvanın tam dalana dirəndiyini göstərən yeni elementlər...

ABŞ prezidentinin milli təhlükəsizlik məsələləri üzrə müşaviri Con Boltonun Rusiya və Cənubi Qafqaz ölkələrinə səfəri fonunda Dağlıq Qarabağ münaqişəsi ilə bağlı hadisələrin hansı səpkidə inkişaf edəcəyi xüsusi maraq doğurur. Çünki bu səfər ərəfəsində verilən açıqlamalardan belə bəlli oldu ki, ABŞ Qarabağ məsələsində daha aktiv siyasətə başlamağı düşünür.

Digər tərəfdən nəzərə alaq ki, xarici siyasətdə sərt xətt tərəfdarı olan Boltonun Ermənistana Vaşinqtonun şərtlərini diqtə etməsi gözlənir. Bu şərtlərin təxminən nədən ibarət olmasını isə ABŞ-ın Ermənistan səfiri Riçard Millz açıqlayıb. Söhbət konfliktin həllində mərhələli həll variantının işə düşməsindən gedir.

Rusiyanın “rosbalt.ru” portalının yazdıqlarından isə belə bəlli olur ki, İrəvanın bu şərtlərdən imtina etməsi olduqca çətindir. Burada o da nəzərə alınır ki, indi özünü demokrat dövlətçi kimi tanıtmağa can atan Nikol Paşinyan elə ABŞ-ın “yetirməsidir”. Bütün bunlar fonunda sözügedən portal yazır: “ABŞ-ın Ermənistan səfiri Riçard Millzin etdiyi qalmaqallı “etiraf” praktik olaraq Ermənistanın bütün cəmiyyətini şoka salıb – ehtimal ki, o buna hazır deyilmiş. Onun bunu əvvəllər niyə etmədyi sualının öz izahı var. Burada səfirin “EVN Report” nəşrinə “vida” müsahibəsindən bir fraqment gətirək: “İlk dəfə bura gələndə və görüşdüyüm ermənilərin çoxunun işğal edilmiş ərazilərin danışıqlar prosesi çərçivəsində qaytarılmasına qəti qarşı olduğunu öyrənəndə təəccübləndim”.

Ümumiyyətlə, Millz Ermənistanda olduğu dörd ildən çox vaxtda ancaq bunu edib ki, Ermənistan cəmiyyətində Qarabağ münaqişəsinin tənzimlənməsi üçün müzakirələrin cüziliyinə təəccüblənib. O bildirib ki, eşitdiklərinin hamısı onu həyəcanlandırıb. Səfir vurğulayıb ki, işğal edilmiş ərazilərin qaytarılması “Madrid prinsipləri” deyilənin təməllərindən biridir. Onun sözlərinə görə, ABŞ hökumətinin təsəvvüründə Dağlıq Qarabağ ətrafındakı ərazilər münaqişənin dinc həlli üçün sonrakı istifadə məqsədilə işğal edilib. Nə etməli, ABŞ-ın tənzimlənmə üzrə ATƏT Minsk Qrupunun həmsədr ölkəsi olduğu nəzərə alınsa, olduqca maraqlı “kəşf”dir. Və səfir yalnız Ermənistanı tərk edəndə “sərt gerçəklik” haqda danışmağa başlayıb: “İstənilən həll işğal edilmiş ərazilərin bir qismini qaytarmağı tələb edir”. Və ümumiyyətlə, indi status-kvo Ermənistanın xeyrinə deyil, diplomat bunu indiyədək anlamayanları dilxor edib.

Ermənistanın erkən parlament seçkiləri səbəbindən bu günlərdə “şərti” istefa vermiş inqilabçı baş naziri Nikol Paşinyan Millzin bəyanatını “gedən səfirin yaxa qurtaran mesajı” adlandırıb. “Lragir” isə Amerika diplomatının özünəməxsus şərhini təqdim edib. Erməni nəşri izah edir – onun bəyanatı “ABŞ-ın Qarabağ tənzimlənməsinə yanaşmasında tranformasiyadan xəbər verir və Donald Trampın elan etdiyi “gerçəklikləri qəbul etmək” prinsipinə getdikcə daha çox yaxınlaşır. Amerika səfiri, faktiki olaraq, “statusun əvəzinə ərazilər” formulunun aktuallığını itirdiyini bildirir”.

Ümumiyyətlə, Ermənistanda Amerika diplomatının birbaşa sözünü bəyənməyiblər və hətta bunda qəribə sətiraltı tapmağı bacarıblar. Onda heç bir sui-qəsd yoxdur, xüsusən də ABŞ-ın ATƏT Minsk Qrupunun həmsədri kimi öz fikri olmaq hüququ var. Millz də bunu ifadə edərək ermənilərdə qəzəb doğurub. Amma o, səlahiyyətlərinə aid olmayan məsələlərə toxunarkən İrəvanda susublar. Məsələn, mitinqlərdə özünü necə aparmaq haqda polisə öyüd verib. Yaxud erməni biznesmenlərə ağıl verib – iranlı həmkarları ilə əməkdaşlıqdan çəkinmək.

Millz niyə məhz indi danışmağa başlayıb? Ehtimal ki, bunun üçün ən əlverişli an yetişib. Ermənistanın Azərbaycandan döyüşlə aldığı ərazilərin, heç olmasa, mərhələ-mərhələ qaytarılmalı olduğu Ermənistan və tanınmamış Dağlıq Qarabağ Respublikasından savayı heç kimdə şübhə doğurmur. Amerikalılar da eyham vurublar ki, məhz bu xətti fəal şəkildə yürüdə bilərlər. Amma məsələyə formal da yanaşa bilərlər – hər şey ermənilərin davranışından asılıdır. Bəs ABŞ Ermənistandan hansı davranışı gözləyir? Birinci növbədə xarici siyasət kursunun birmənalı şəkildə dəyişilməsi və İrana qarşı Amerika sanksiyalarında Vaşinqtonun yanında olmağı.

Sözügedən “Lragir”in məlumatlandırdığı kimi, ABŞ dövlət katibinin Avropa və Asiya məsələləri üzrə köməkçisinin müavini Corc Kent sanksiya səlahiyyətli Amerika məmurlarının Ermənistan, Azərbaycan və Gürcüstana tezliklə səfər anonsunu verib. Kent izah edib: “Ermənistan şirkətləri Gürcüstan və Azərbaycandakılar kimi anlamalıdır ki, müştəriləri kimlərdir. Biz şirkətləri İranın müəyyən təşkilatları ilə ticari münasibətlərə girməməyə çağırırıq, çünki sanksiya altına düşə bilər”. Nəşr ehtimal edir ki, bu mövzu ABŞ prezidentinin milli təhlükəsizlik üzrə müşaviri Con Boltonun Moskva, Tiflis, İrəvan və Baklıya səfərinin gedişində də qaldırılacaq. Hər şey isə ona görədir ki, İran, o cümlədən Rusiya və Ermənistanın yardımı ilə Amerika sanksiyalarından yan keçmək yollarını axtarır.

Bax, Ermənistan beləcə İranla həmsərhəd coğrafiyasına görə hissolunacaq geopolitik oyunçuya, əslində isə, ABŞ-ın antiiran sanksiyaları və Rusiyanınkı ilə toqquşan Amerika nüfuzu zəminində çəkişmə ərazisinə çevrilə bilər. Necə olsun? İran və Ermənistan iki azad ticarət zonası yaradıb – Araz və Mehri. Bunların vasitəsilə AİZ-də neft emalı zavodları qurmaqla sanksiyalardan yan keçmək olar. İranın hesablamalarına inanılsa, gəlirlər zəif olmayacaq. Bəs nədir, yaşamaq istəyirsənsə, fırlanmağı bacar. Amma deyəsən, Ermənistana ABŞ-ın maraqlarına daxil olduğu qədər “fırlanmaq” imkanı verəcəklər. Yeri gəlmişkən, məlum olsaydı ki, amerikalıların ermənilərə verdiyi məsləhətlər Rusiyadan gəlib, respublikada “ruslar burunlarını başqasının işinə soxur” tipli böyük səs-küy qalxardı. Və bu səs-küyə haqq qazandırılardı. Bu arada “gedən səfir” məsləhət verməyi davam etdirərək, bununla da Rusiya XİN-in kəskin qıcığını doğurub. O, vidalaşmada Amerikanın Ermənistandakı ticarət palatasında çıxış edib və çoxlu maraqlı şeylər danışıb. Millz “Novosti – Armeniya”ya şərhində deyib ki, respublikada öz fəaliyyətində “dörd əsas vurğu”nu rəhbər tutub – korrupsiya ilə mübarizədə əməkdaşlıq, respublikada demokratik institutlar və insan haqlarının möhkəmləndirilməsi, işgüzar və iqtisadi əməkdaşlığın dərinləşməsi, habelə təmasların və ABŞ-ın Ermənistanda xarici siyasətinin təqdiminin yaxşılaşması. O həmçinin məlumatlandırıb ki, ABŞ 3,5 il ərzində Ermənistana yüz milyonlar, o cümlədən Vorotan SES-nin kaskadına 250 mlyon dollar yatırıb. Bu layihə Ermənistanın enerji təhlükəsizliyinin təminatına yönəlib.

Millzin fikrincə, ölkədə “məxməri inqilab” və siyasi dəyişikliklərə gəlincə, bunlar çoxdan yetişmişdi və əhali narazılığının artması üzündən “praktik olaraq havada dolaşırdı”. Moskvanı daha çox bu ifadəmi cinləndirib? Düzdür, Millz əmin edib ki, “çoxlarının hesab etdiyi kimi, ABŞ-ın bunda əli yoxdur”. “Biz, – o deyib, – yalnız dövlətin inkişafı, korrupsiyanın azalması, insan haqlarına yardım etmişik. Ölkədə baş verən dəyişikliklərə xarici basqı olmayıb”.

“Yalnız sonrakı yolunu işarəlməyi qət etmiş erməni xalqının iradəsinin ifadəsi” var idi. O, ABŞ tərəfdən Ermənistana dəstəyin əsas məqsədi kimi “ölkənin seçdiyi yolla irəliləməsi üzrə” yardımı göstərib. Yeri gəlmişkən, maraqlıdır ki, Millz bu “seçilmiş yol”un “seçilmişi”, yəni Nikol Paşinyanı “qurucu atalar”dan biri – ABŞ-ın ikinci prezidenti Con Adamsla tutuşdurub və tarixçi Devid Makkalounun bu siyasətçi haqda kitabını ona hədiyyə edib. Ümumiyyətlə, Millz Ermənistan üçün tamamilə siyasi platsebo (müalicə imitasiyalı maddə) çıxa biləcək acı Qarabağ həbinin şirinliyini artırıb – əlbəttə, müəyyən şərtlərlə. Bu isə, böyük hesabla, birdir – ABŞ-ın Ermənistana buyurduqlarını etmək. Rusiya və İran amilləri nəzərə alınsa, Vaşinqtona tam itaət – hətta böyük istək müqabilində - mümkünsüz işdir. Bu isə göstərir ki, ABŞ-ın baxımından Ermənistan siyasətinin “sökük” fraqmentləri “etimadı doğrultmayan adam” kimi Paşinyanın idarəçilik sürəkliliyini şübhə altına alır; Ermənistan Qarabağ tənzimləməsində ABŞ-dan əldə etmək istədiyi “qərəzsizlik” və bir çox başqa şeyləri tam əldə edə bilməyəcək.

Onun “dostları” da, “düşmənləri” də respublikada baş verənlərin hamısını çox diqqətlə izləyirlər. Millzin ticarət palatasının toplantısında çıxışı, xüsusən də Ermənistanın Gümrü şəhərində hərbi bazası mənzillənmiş Rusiyanın özəl olaraq ürəyinə yatmayıb – buna Rusiya XİN-in rəsmi təmsilçisi Mariya Zaxarova qıcıqlı münasibət bildirib. O, “Ermənistanda dəyişikliklərə” ABŞ-ın verdiyi pay haqda səfirin xəbərini və respublikanı “ədalətli” etmək istəyənlərə dəstəyini başqa dövlətin işlərinə qarışmağın birbaşa etirafı hesab edib.

“Sputnik Armeniya”nın xəbər verdiyi kimi, Zaxarovanın fikrincə, korrupsiya ilə mübarizəyə yeni dəstək haqda səfirin bəyanatı da çox şeydən xəbər verir. O öz nitqində özəl olaraq qeyd edib ki, ABŞ hökuməti Ermənistanda siyasi durum əvəzlənəndən sonra bu ölkəyə14 milyon dollardan çox yardım ayırıb. Gələn il dəstək 26 milyon dollardan çox artırılacaq. Bu, planlaşdırıldığından 20 milyon dollar çoxdur. Və bu vəsaitlər korrupsiya ilə mübarizəyə və vətəndaş cəmiyyətinin, habelə işgüzar əlaqələrin və Ermənistan və Amerika müəssisələrinin biznes imkanlarının möhkəmlənməsinə yönəldiləcək. Rusiya xarici siyasət idarəsinin rəsmi təmsilçisi bu ifadələri şərh edərək bildirib ki, bunlar özünü necə aparmaq haqda “qalanlarına daha bir aşkar təlimatdır”.

Hələ artıq “bütün dünya”nı demirik, antiiran sanksiyaları, korrupsiya ilə mübarizə, “demokratik dəyərlər”in təsbiti və insan haqlarının müdafiəsini ehtiva edən daxili-siyasi fraqmentlər kontekstində, göründüyü kimi, Gürcüstan da amerikalıların öyüdlərini eşitməli olacaq. Və əlbəttə, Rusiya da – lakin Boltonun səfəri nəzərə alınmaqla Moskvada daha yüksək çəkili “uçuşların saf-çürük edilməsi” gözlənir. Amma burası da var ki, indiki mərhələdə bu “çəki” İrəvandan başqa Tiflis və Bakını da ağırlaşdırır.

Deyilməlidir ki, Bakı Millzin ərazilərin qaytarılmasının gərəkdiyi haqda dediklərindən sonra atəşfəşanlıq təşkil etməyib – bunu haqqı kimi qəbul edib. Və hətta filosofcasına, İrəvanı səliqəlicə sancmaqla. Azərbaycan xarici işlər naziri Elmar Məmmədyarov “Euractiv” nəşrinə müsahibədə bildirib ki, ola bilsin, Qarabağ tənzimlənməsi üzrə danışıqlar prosesilə tanışlıq üçün Ermənistanın yeni hakimiyyətinə daha çox vaxt lazımdır. O, uyğun prosesdə Ermənistan qoşunlarının işğal edilmiş ərazilərdən çıxarılması və qaçqınların qayıtmasını əsas məsələ adlandırıb. Yəni əslində, Azərbaycan bu məsələdə və münaqişənin dondurularaq müəyyən dövrdə saxlanmasında Ermənistana düşünməyə vaxt verib. Amma ehtimal ki, İrəvanın “qapısını döyməyə” ümid etmədən.

Yeri gəlmişkən, Paşinyan məlumat verib ki, Prezident İlham Əliyevlə ilkin razılaşmaya əsasən, Azərbaycan hökuməti ilə operativ əlaqə qurulub. Və indi təmas xəttində “görünməmiş sükut” hökm sürür. Amma bu, yalnız “sülh əvəzində ərazilər” formulu işə düşərsə belə qalacaq”. Aydındır ki, əks halda savaş da qaçılmaz olacaq.

Tahir TAĞIYEV

Bakı xəbər.- 2018.- 23 oktyabr.- S.9.