Əli bəy Hüseynzadə: Olduğu kimi

Türk dünyasının böyük mütəfəkkiri, milli ideologiyamızın banisi, Azərbaycan mətbuat tarixində "Füyuzat” jurnalistika məktəbinin əsasını qoyan Əli bəy Hüseynzadə barədə xeyli sayda elmi-tədqiqat əsərləri yazılıb. Bu araşdırmalarda Ə.Hüseynzadənin şəxsiyyəti, fəlsəfi düşüncəsi, dünyagörüşü müxtəlif aspektlərdən izah edilib.Türk təfəkkürü, düşüncəsi barədə dəyərli əsərlər yazan Hilmi Ziya Ülkən də Ə.Hüseynzadə barədə araşdırmalar aparıb. "Yeni insan” dərgisinin 1969-1970-ci illərdə çap olunan silsilə məqalələrində Əli bəy barədə onun "Həyat” qəzeti və "Füyuzat” dərgisində toxunduğu ana mövzular haqda Hilmi Ziya bəy maraqlı məqamlara toxunub. "Şərq”in oxucularına təqdim olunan bu araşdırmanın Əli bəy Hüseynzadə yaradıcılığına işıq salmaq istəyənlər üçün gərəkli bir mənbəə olacağına əminik.

"Yeni insan” elm, sənət,düşüncə, ədəbiyyat dərgisi dekabr 1969 sayı № 84

Əli Turan

- Hüseynzadəni mütarikə sonunda tanıdım. XIX əsrin Qərb elm adamları tipində, orta boylu, narın, üzünə çox gözəl bir ifadə verən bəyaz saqqalı alim o sırada tibb fakültəsinin professoru idi. Ali tibb məktəbindən atamın tələbə yoldaşı olmasına baxmayaraq aramızdakı böyük yaş fərqinə rəğmən bu böyük idealistə yaxınlaşmamı təmin edirdi. Atamla görüşmək üçün bizim evə çox az-az gəlirdi. Fəqət "İttiqad və tərəqqi” cəmiyyətində türkçülüyün ilk rəhbərlərindən olan Əli bəyi "Türk Ocağı”nda hər zaman görmək mümkün idi. O da Ziya Köyalp kimi gəncləri söhbətləri ilə ətrafına toplayırdı. Fikir çəkişmələrinə başladığı zaman bütün yaş və dərəcə fərqlərini unudur, məntiqlə öz fikirlərini müdafiə edirdi. O zamandan sonra görüşmələrimiz sıxlaşdı. Anadolu nağıllarından "Tahirlə Zöhrə”ni mənzum pyes halında yazmışdım. "Dədə Qorqud” boylarından Təpəgözü nəsr halında yazırdım. Gördüyüm bu işlərin davamı üçün "Kərəm” adlı əsər yazacağımı düşünürdüm. Yazacağım əsərin örnəkləri "Vaqnerin” və son 100 ilin əsəri olan "Kalevala” kimi dastanlar idi. "Kalevala”nın da sərbəst nəzmlə ilk iki parçasını türkcəyə çevirmişdim. Məktəbdə və dostlarım çevrəsində bu tərzdə bir ədəbiyyatın təbliğini yaymaq istəyirdim. Xaliq Nihad bunun ilk və bəlkə də o zaman üçün tək maraqlısı oldu. "Tahirlə Zöhrə”, "Şah İsmayıl” və "Süleyman şah” kimi mənzum hekayələri yazdım.

Fəqət, bu düşüncələrimi bölüşəcək və mənə yardım edəcək yaşlı nəsillərdən kimsəni tapa bilmirdim. Siyasi həyata dalmış Ziya Köyalpa yaxınlaşmaq çox çətin idi. Bu sırada Hüseynzadə türkçülərin başında dayanan və bizi dinləyən, yol göstərən birinci insan oldu. Bir gün 1920-ci ildə baba-nəvə kimi "Türk Ocağ”ında öz düşüncələrimi bu böyük insana danışdım. Söhbət əsnasında yeni yazmağa başladığım bir dramı, "Şahnamə”dən keçən Səyavuş hekayəsinə aid dram barəsində danışırdım. Səyavuş bu əsərdə İran-Turan arasında mücadilədə vətən və insanlıq duyğularının döyüşməsinin qurbanı olur. Hələlik əsəri nəzm və ya nəsirlə yazacağımı qərarlaşdırmamışdım. Bu mövzunun tam bilicisi olan Hüseynzadə Səyavuş hekayəsi ətrafında mənə bolluca izahat verdi. Bir neçə gün bu mövzuda söhbətləşdik. Mən yazdıqlarımı oxuyur, o isə tənqid edirdi. O, "Tahirlə Zöhrə” pyesini də atamın evində və özünün Süleymaniyə camisinə gedən küçədəki kirayə qaldığı mənzilində günlərcə dinlədi. Söhbətlərimiz tək ədəbiyyatdan ibarət deyildi. Tibb fakültəsinin professoru Rza Tofiq kimi şöhrəti olmamasına rəğmən o, həqiqətən ciddi bir filosof idi. Durukheyimlə Berikson arasındakı təzad üzərinə diqqət çəkməklə yanaşı onların fikrən bir-birini tamamladıqlarını və bütün varlığı anlamaq üçün bu iki filosofun əsərlərindən imtina edilməyəcəyini xatırladırdı. Bioloq J.H.Fabredən danışır, böcəklər və bir çox heyvanlar haqqında maraqlı məlumatlardan söhbət açırdı. Bundan sonra sosializm fikrinə keçir və bioloji- fəlsəfi görüşlərinin nəticəsi olan sosializmi canlıların həyatından götürüldüyü fikrini irəli sürürdü.

O sırada türkülüyün üfüqlərinə toxundu. Bunun hansı zərurətlərdən doğduğunu uzun-uzadı izah etdi. Bir yandan da millətlərin dayandığı klassik mədəniyyət (Humanite) təməllərindən söhbət açırdı. Bu xüsusda Abdulla Cövdət və Köyalpdan fikrən fərqləndiyi, ayrıldığı aydınca hiss olunurdu.

Şərq və Qərb arasında körpü olmağımız Hüseynzadəyə görə keçici bir hal deyildi. Bundan sonra Qərb mədəniyyəti içində formalaşacaq mədəniyyətimizdə də bu hal davam edəcəkdir. Orijinal olsaq, bu tərzdə olacağıq. Hüseynzadənin humanizm fikri o vaxtın Avropaçı düşüncə sahiblərində olduğu qədər şərqçilərinə, islamçılarına da yad bir fikir idi. Mən də bu fikri unutmadım desəm yalan olar. Bu təvazökar, səbirli, insanpərvər ustad söylədiyi bu fikirlərdən dolayı ona qarşı cəbhə açanlara hər səfərində yenidən mübarizə aparmaqdan yorulmazdı. Məni tam başa saldı deyə bilmərəm, lakin bu fikir bir sual işarəsi, bir problem halında davam etdi. Əli bəy Hüseynzadə sonradan ortaya atdığı fikrin simvolu olaraq Turan soyadını sonradan almışdır. Tibb fakültəsinin siyasi fikir baxımından kifayət qədər qaynar bir sinfinin tələbəsi olub. Atamın da aralarında olduğu sinifdə Şərafəddin Mağmumi, İbrahim Temo, Cənab Şəhabəddin, Abdullah Cövdət, Dk. Nazim, Rza Tofik, Bahəddin Şakir, İbrahim Tali və b. oxuyurdu. Bunlardan bir qismi siyasət, bir qismi ədəbiyyat və fəlsəfə sahəsində cığır açmış insanlardır. Atamın dediyinə görə, Hüseynzadə fakültəyə gələndə yaşı çox olub. Oradakı tələbələrin hamısından yaşca böyük imiş. Bir də qara saqqalı varmış. Əvvəlcə, Rusiyada ali təhsil aldıqdan sonra Türkiyəyə gələrək Tibbiyədə oxumuşdur. Səssiz və sakit təbiətinə rəğmən siyasi və fəlsəvi fikirləri ilə dostlarına təsir etməyə başlamışdır.Onlarla birlikdə "İttihadi-Tərəqqi”nin rəhbərlərindən olmuş, fəqət, sadə və təvazökar olduğu üçün heç bir zaman bu keyfiyyətlər onun lider olmasına imkan verməmişdir. Heç zaman başda olmağı düşünməyib. Bir çoxlarına oxunmalı olan kitabları tövsiyə etmişdir. O vaxt Dükheylmin yalnız adı bilindiyi və Əhməd Suavinin ondan qısaca bəhs etdiyi dövrdə sosiologiyanın əhəmiyyətini anlatmış, fəqət, Berqsona fikrən daha yaxın olmuşdur. Fikir və siyasət dostlarına ömrünün sonuna qədər sədaqət nümayiş etdirib.Doktor Hüseynzadə Əli bəy 1864-cü il fevralın 24-də Bakı vilayətinin Salyan şəhərində doğulub. Atası Tiflis müsəlman (türk) məktəbi öyrətmənlərindən Hüseyn bəydir. Kiçik yaşında anası vəfat edib. Uşaqlığı babası Qafqaz şeyxülislamı Hüseynzadə Əhməd Səlyaninin yanında keçib. İlk təhsilini Tiflis müsəlman məktəbində alıb. 1875-ci ildə Tiflis Klassik birinci gimnaziyasına daxil olub. Babası Şeyx Əhməd Səlyaninin dostu Mirzə Fətəli Axundzadənin söhbətlərindən faydalanaraq, onların təsiri ilə əbədi çevrələrlə əlaqə yarada bilib. Gimnaziya tələbəliyindən etibarən türklüyə, türk dünyasına, Türkiyəyə dərin bir sevgi hissi yaşayıb. Türk dünyasının oyanması üçün hər şeydən öncə Türkiyəyə getməyin önəmli olduğu fikrini babası Şeyx Səlyani və Axundzadə Əli bəyə təlqin edə biliblər və o da bu təsirlə Türkiyəyə gəlib.Hüseynzadə Əli 1885-ci ildə Peterburq Universitetinin fizika- riyaziyyat fakültəsinə daxil olub. 1889-cu ildə oranı bitirəndən sonra türklük və türkçülüyü daha yaxından izləmək arzusu ilə İstanbula gələrək 1890-cı ildə Əsgəri Tibbiyəyə yazılıb. Tibbiyə həyatında yüksək və ədəbi əxlaqı, bir yandan fəlsəfəyə, Şərq və Qərb ədəbiyyatlarına aid dərin bilgisi ilə dostlarının sevgi və hörmətini qazanıb. Eyni zamanda, çarlıq idarəsinə qarşı quzey türkləri arasında başlanan üsyan və hüriyyət hissləri ilə yaşadığı üçün tələbə dostlarının, gənclərin Əbdülhəmid idarəsinə qarşı oyanmağa başlayan üsyan duyğularına rəğbət bəsləyib. Bu gənc hürriyət idealistləri Ubeydullah Əfəndi ilə təmasda olurdular. Bir gün ilk dəfə Sirkeçidə bir kafedə Hüseynzadə Əli bəy Ubeydullah əfəndi ilə tanış olur. Bu arada Əli bəyin Rusiyada çarlıq idarəsinə qarşı nihilistlərin gizli cəmiyyətlərinin altı nəfərlik qruplar halında necə fəaliyyətə keçdiklərini başa salması üzərinə Ubeydullah əfəndi ilə İshak Sükutu təşkilat yaradılmasına qərar veriblər və o, ilk dəfə "İttihad və Tərəqqi” cəmiyyətini quranlar arasında olub.

Hüseynzadə 1895-ci ildə Tibbiyəyi bitirərək Heydərpaşa hərbi xəstəxanasında vəzifə alıb. Burada olarkən Tesalya yunan müharibəsinə qatılıb, hərbdən qayıdanda isə müsabiqə imtahanını uğurla verərək Tibbiyə məktəbinə cild və frengit xəstəlikləri üzrə müəllim müavini təyin edilir. "İttihad və Tərəqqi”yə mənsub olması və Əbdülhəmid idarəsinin siyasi təqiblərinə məruz qalması səbəbindən bu vəzifəsində uzun zaman qala bilməyib. 1903-cü ildə Qafqaza qaçmağa məcbur olub. Qafqaz Hüseynzadənin doğulduğu məkan olduğu üçün orada da türkçülük və hürriyət uğrunda mübarizə yolları axtarıb. Azərbaycan və Dağıstan türklərinin araşdırılması üçün mətbu orqanlar çıxarmağa cəhd edib. Rus-yapon savaşı Rusiyanın məğlubiyyəti ilə nəticələnən zaman hər tərəfdə olduğu kimi Qafqazda da inqilablar başlayıb və Məşrutiyənin elanını asanlaşdırmaq üçün Rusiyanın hər yerindən Peterburqa heyətlər göndərilib. Bu arada Qafqaz türkləri də Məşrutiyyəttən məhrum qalmamaq üçün 11 nəfərdən ibarət bir heyət Peterburqa yollanıb. Bu heyət içərisində Əli bəy Hüseynzadə də olub. Heyət rus Dumasında Qafqaz türklərinə məxsus vəkillərin olması qərarını əldə etməyə nail olub. Eyni zamanda, bu fürsətdən faydalanaraq Rusiyada nəşr olunmasına o vaxta qədər icazə verilməyən türkcə gündəlik bir qəzetin çapına da icazə alınıb. Qəzet aşağıdakı 4 nəfər tərəfindən çıxarılacaqdı: Zeynalabdin Tağıyev, Əli Hüseynzadə, Əhməd Ağaoğlu, Əli Mərdan Topçubaşoğlu. Bu qəzet "Həyat” adında nəşr olunacaqdı.

Hüseynzadə iki il bu qəzetə müdirlik və baş yazarlıq edib. Hüseynzadənin "Həyat”da çıxan yazılarının ən mühümləri aşağıdakılardır: "Türklər kimdir və kimlərdən ibarətdir”, "Bizə hansı elmlər lazımdır”, "Yazımız, dilimiz və birinci ilimiz”. Əli Turan ikinci məqaləsində islam-türk qövmlərinin yüksəlişi və müasirləşməsində bu üç düstura görə, hərəkət etmək lazım olduğunu iddia edib və isbata çalışıb. Bu düstur "türkləşmək, islamlaşmaq, avropalaşmaq”dır. Bu üç görüş daha əvvəl bir az mübhəm olaraq Əli Suavi tərəfindən irəli sürülüb və müdafiə olunub. Lakin Əli Suavi hələlik türkçülüyün qüvvətli rol oynamadığı və Namiq Kamalın osmanlı-islam zehniyyətinin hakim olduğu bir zamanda yaşadığı üçün fikirləri unutmalı olub. Halbuki Hüseynzadənin təklifi tam zamanında oldu. 1905-ci ildə Tiflisdə irəli sürülən bu fikir 7 il sonra 1912-ci ildə hərarətli tərəfdarlar qazandı. Ziya Göyalp "Türkləşmək, islamlaşmaq, müasirləşmək” adlı yazısını əvvəlcə məqalə, sonra isə kiçik bir risalə halında nəşr etdirdi. Lakin Hüseynzadənin yazısında Əli Suavinin, bu son əsərdə də (yəni Ziya Göyalpın -A.A.) Hüseynzadənin adları görünmür. Bununla bərabər hörmətli Göyalp Hüseynzadə Əlinin elmi üstünlüyü və dəyərini hər vasitə ilə elan etməkdən çəkinməyib və ona böyük bir hörmət göstərib. Hüseynzadəyə "Yalvaç” ləqəbini verən də odur.(Davamı gələn sayımızda)Məqalə Azərbaycan Respublikası Prezidenti yanında KİV-ə Dövlət Dəstəyi Fondunun maliyyə dəstəyi ilə hazırlanıb

Akif Aşirlı

Şərq.- 2018.- 25 yanvar.- S.5.