Xocalıda tamam məhv edilmiş 8 ailə ədəbi sənət əsərinin real obrazı kimi…

“Poeziyamızda Xocalı soyqırımının bütün təfərrüatları bədii dildə əks olunsa da, nəsrdə biz bunu görə bilmirik”

Vaqif Yusifli: “Xocalı ilə bağlı çoxlu şeir, poema, publisistik məqalə, əsərlər yazılıb”

Ədəbiyyat, xüsusən də nəsr mənəvi-ideoloji məsələlərin təbliğində hər zaman hərəkətverici qüvvə rolunu oynayıb. Bu mənada, müasir ədəbiyyatın üzərinə olduqca böyük missiya düşür. Ədəbiyyat xalqın faciələrini, eləcə də şanlı qəhrəmanlıq tarixini əks etdirməlidir. Lakin təəssüf ki, müasir Azərbaycan ədəbiyyatı, xüsusən də milli nəsrimiz hələ də bu missiyanı lazımi səviyyədə yerinə yetirə bilmir.

Elə götürək XX əsrin ən dəhşətli soyqırım cinayətlərindən biri olan Xocalı soyqırımını. Bizim nəsrdə Xocalı soyqırımının dəhşətləri ilə bağlı əsərlər ya yoxdur, ya da yazlan əsərlərin qəhrəmanları real tarixi prototiplər deyil, yazıçı təxayülünün yaratdığı obrazlardır. Ermənilərin Xocalıda törətdiyi soyqırım aktı nəticəsində 8 ailə tamamilə məhv edilib, neçə-neçə ailə başsız qalıb. Bu faktın özü ədəbiyyat üçün olduqca böyük material verir. Ancaq indiyə kimi heç bir nasirimiz bu ailələrdən birinin faciəsini əsərində canlandırmayıb.Filologiya elmləri doktoru, tanınmış ədəbiyyatşünas Vaqif Yusifli “Bakı-Xəbər”ə bildirdi ki, XX əsrdə baş verən və xeyli insan ölümünə səbəb olan, kütləvi qırğınlarla tən tutulan Xocalı faciəsi millətimizin qurumayan göz yaşıdır.V.Yusifli qeyd etdi ki, poeziyamızda Xocalı soyqırımının bütün təfərrüatları bədii dildə əks olunsa da, nəsrdə biz bunu görə bilmirik. O vurğuladı ki, mərhum Xalq şairi Zəlimxan Yaqubun “O qızın göz yaşları” poeması Xocalı soyqırımı haqqında yazılan yüksək səviyyəli poetik nümunədir. “Bu poemanın əsasında belə bir əhvalat durur. Xocalı faciəsinin 13-cü ildönümü ilə əlaqədar yas mərasimi-şəhidləri anma günü keçirilirdi. Hər çıxışda bir üsyan, hər ürəkdə bir tufan, hər baxışda bir leysan var idi. Dərdini dilə gətirənlərə bir-bir söz verilirdi. 21 yaşlı Xocalı qızı Xəzangülə də söz verdilər. Ermənilər onun 36 yaşlı anası Rəna xanımı, 5 yaşlı bacısı Yeganəni Əsgəran meşəsində güllə ilə dəlik-deşik etmişdilər. 38 yaşlı atası Təvəkkülü 8 yaşlı Xəzangülün, körpə qızcığazın gözləri baxa-baxa, diri-diri ağaca sarıyıb yandırmışdılar. Təvəkkülün günahı ondan ibarət olmuşdu ki, ermənilər “Qarabağ erməni torpağıdır” sözünü ona dedirdə bilməmişdilər.Zəlimxan poemaya elə bu dərdin poetik izharı ilə başlayır, daha doğrusu, Xocalı faciəsini poeziyanın ağrısına, kədərinə çevirir:

O gün qan üstündə açıldı səhər,

O gün Xocalıda yer qırmızıydı.

Qırmızı-qırmızı üzümə durdu,

İblis görkəmində şər qırmızıydı.

Doğrandı dayağı, kəsildi soyu,

Qan oldu bayramı, yas oldu toyu.

Qarı ağ görmüşdük ömrümüz boyu,

O gün Xocalıda qar qırmızıydı.

Beləcə, Xocalıdan gələn qızın qəmli, faciəli hekayəti başlanır və poemanın sonuna qədər biz bu qəmli hekayətin təsirilə yaşayırıq. Ancaq poema təkcə “o qızın göz yaşları” ilə məhdudlaşmır, bir qızın dərdi timsalında illərdir həlli düyünə çevrilmiş Qarabağımızdan, torpaq itkisindən, xalqın bu ağır dərdi necə yaşamasından, sabaha inamından da söz açır.

Bundan başqa, istedadlı şairimiz Ələmdar Quluzadənin Xocalıya həsr edilən şeiri, poeması da dəyərli poetik nümunələrdir. Ə.Quluzadə müasir poeziyamızda Qarabağ mövzusunda ən çox əsər yazan müəlliflərdən biridir, deyərdim ki, hətta birincisidir. Onun “Qadan mənə, Qarabağ” kitabı (2006) ilk misrasından son misrasına qədər Qarabağ ağrısına həsr edilib. Çoxlu sayda şeirilə yanaşı, Ələmdarın “Qarabağ oyunu”, “Şəhid şəhər”, “Alay komandiri”, “İlmələrin dastanı”, “Şəhid bacısı” poemaları və “Pənah evi” mənzum faciəsi də bu ağrıya həsr edilib. İstəyirəm onun Xocalıya həsr etdiyi “Şəhid şəhər” poeması haqqında qısaca söz açım. Təxminən 1500 misraya yaxın olan “Şəhid şəhər” poemasında müəllif lirik-publisistik bir tərzdə Qarabağda baş verən hadisələri bütün təfərrüatı ilə poetik təhkiyənin əsasına çevirir. O, Xocalı faciəsinin yaranması səbəblərini açıqlayır, kimlərin günahkar olduğunu nişan verir. Ə.Quluzadə bütün bu hadisələrin canlı şahidi olub, o, Xocalıda doğulub, uzun müddət DQMV Radio Verilişləri Komitəsinin Azərbaycan verilişləri redaksiyasında müxbir işləyib. Hərdən məlum Xocalı kadrları televiziyada göstərilir, nurani bir qocanın düşmən gülləsindən torpağı qucaqladığının şahidi oluruq. O qoca Ələmdarın atası Allahverdi kişidir”.

O qeyd etdi ki, Ə.Quluzadə Xocalı faciəsini XX əsrin ən böyük, ən qanlı faciələri ilə - Xatın və Xirosima faciələri ilə bir sırada görür. Bizim şairlərin əksər şeir və poemalarında bu faciələrin paralelliyi öz əksini tapır. Ancaq, nədənsə, Xocalı faciəsinin dəhşəti dünyaya istənilən səviyyədə çatmadı.

Kar üçün, kor üçün çaxmaq daşıdır,

Sərhədi olana yol yoldaşıdır,

Əsrin qan bazarı, qan yaddaşıdır,

Xatın-Xirosima-Xocalı yolu.

O, həmçinin, qeyd etdi ki, mərhum şair Ələkbər Salahzadənin “Xocalı xəcilləri” poeması da bu mövzuya həsr olunan ən təsirli əsərlərdən biridir. “Məlumdur ki, Ə.Salahzadə assosiativ planda düşünən, təsvir etdiyi hadisələrə, nəsnələrə, insan obrazlarına tamam fərqli tərzdə yanaşan bir şairdir. Onun poetik mənalandırmaları, qeyri-adi təsvir vasitələri, daha çox alliterasiyalar düzümünə müraciəti bu poemada da nəzərə çarpır. Məsələn, onun poemasında ilk qırx iki misra “X” hərfi və sözü ilə başlayır. “Xocalı adında yer xəbis, xudbin, xain yağı əlilə xarabalığa döndü... Xor baxanda Xocalı xarabalıqlarına - Xatın-Xocalıya Xirosima-Xocalıya…” Poema Milli Qəhrəman Çingiz Mustafayevin xatirəsinə həsr olunub və sanki Xocalı dəhşətləri də Çingizin kamerasından seyr edilir” - deyə bildirən müsahibimiz mərhum şair Ədalət Əsgəroğlunun “Dərdimizin qan rəngi” poemasının da əhəmiyyətini qeyd etdi. Onun sözlərinə görə, poema Xocalı soyqırımının on beş illiyinə həsr olunub. “Ancaq konkret bir mövzuya həsr olunsa da, hədəf daha genişdir. Burada son iyirmi-iyirmi üç ilin Azərbaycan məmləkəti DƏRDİMİZİN QAN RƏNGİ obrazında metaforikləşib. QAN burada Xocalıdan bütün dünyaya yayılan fəryadın, kədərin simvoludur. QAN burada tarixdir -bir məmləkətin təklənməsi, səsinin, harayının boğulması, öz içində qərq olmasıdır. Ədalət Əsgəroğlu qan kəlməsinin doğurduğu bütün mənalara, metaforik çalarlara üz tutub:

...nə əcəb,

dərd deyirlər buna..?

Yox, oğlum, dərd deyil bu!

Bu, müqəddəs bir can!

Ortalıqda dumduru qan,

axır...axır..axıracan...

Xocalıdan Bakıyacan,

qan boyalı villalardan

cana doymuş çadıracan...”

V.Yusiflinin sözlərinə görə, Xocalı soyqırımı dəhşətləri müasir publisistikada da öz əksini geniş şəkildə tapıb. “Xocalı ilə bağlı çoxlu şeir, poema, publisistik məqalə, əsərlər yazılıb. Nəsrə gəlincə isə, mən hələ Xocalı soyqırımını tam dəhşəti ilə əks etdirən əsərlərlə rastlaşmamışam. Bu barədə ayrı-ayrı əsərlər var. Düzünü deyim ki, nəsrdə Xocalı soyqırımının, faciəsinin, insanların çəkdikləri iztirabların əksi görsənmir. Təəssüf ki, hələ də nəsrdə Xocalı soyqırımının layiqli bədii inikasını görmürük” - deyə V.Yusifli bildirdi.

İradə SARIYEVA

Bakı xəbər.- 2019.-27 fevral.- S.- 15