Ümumi türk dili əlifbası müzakirələri yenidən qızışıb...

Firudin Cəlilov: “Birinci Türkoloji Qurultayda qərar qəbul edilmişdi ki, bütün türk respublikaları ortaq əlifbaya keçsin”

img

Bir kökdən, eyni mədəniyyətdən rişələnən türk xalqları bu gün yenidən birləşməyə başlayıblar. Uzun illər bir-birindən ayrı salınan türkdilli xalqlar artıq öz ortaq tarixini, dilini, əlifbasını formalaşdırmaqdadırlar. 70 il SSRİ tərkibində olmuş türkdilli respublikaların ortaq dilinin və əlifbasının yaradılması aktuallaşıb.

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının (AMEA) Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun direktoru, akademik Möhsün Nağısoylu mətbuata açıqlamasında bildirib ki, hazırda dünya türkoloqları ortaq türk əlifbasında 34 hərfin olmasını təklif edirlər.

M.Nağısoylunun sözlərinə görə, ortaq türk əlifbası bir dəfə hazırlanaraq qəbul edilib. 1992-ci ildə Türkiyədə keçirilən tədbirdə Azərbaycanın sabiq təhsil naziri Firudin Cəlilov tərəfindən hazırlanmış latın qrafikalı əlifba bütün türkdilli dövlətlər üçün ortaq əlifba kimi qəbul olunub: “Amma bu əlifba sonra tətbiq edilməyib. Həmin əlifbada ən çox Azərbaycan dilinin əlifbasındakı hərflər əsas götürülüb. Çünki Azərbaycan dilində 32 hərf var, digər türkdilli ölkələrdə isə hərflərin sayı azdır. Məsələn, Azərbaycan dilində olan "ə", "x" hərfi və səsi o biri əlifbalarda yoxdur. İndi isə əlifbanın 34 hərfdən ibarət olması təklif edilir. Orada da qıpçaq qrupu dillərinin xüsusiyyəti nəzərə alınır. Əlifbada xüsusilə də "sağır nun" hərfinin olması təklif edilir. Özbəklər də, türkmənlər də "nq" səsini işlədirlər, yəni onlar "mənə" deyil, manqa deyirlər, bu "n"nın üstündə dalğalı işarə qoyulur. Klassik mətnlərdə də bu hərf var”.

“...türk dövlətləri yeni anlayıblar ki, ortaq əlifba kimi...”

Filologiya elmləri doktoru, professor, tanınmış türkoloq-alim, Azərbaycanın sabiq təhsil naziri F.Cəlilov “Bakı-Xəbər”ə bildirdi ki, vaxtilə onun təklifilə ortaq türk əlifbası türkdilli respublikalar tərəfindən qəbul edilib. “O əlifbanı mən yaratmamışam. Həmin əlifba 1939-cu ilə kimi Azərbaycanda işlənirdi. Mən, sadəcə olaraq, 1992-ci ildə İstanbulda türk ölkələrinin ortaq türk əlifbası simpoziumunda həmin əlifbanın ortaq türk əlifbası kimi qəbul edilməsini təklif etdim. Bu simpoziumda türkdilli ölkələrdən gələn alimlər iştirak edirdilər. Bu simpoziumda 34 hərfdən ibarət ortaq türk əlifbası qəbul olundu. Bu əlifbada elə hərflər var ki, bizim dildə onun səsi yoxdur. Biz o səsləri işlətmədiyimiz üçün onları Azərbaycanda işlənən əlifbaya salmadıq. Məsələn, biz dağ deyirik, qıpçaq qoluna aid türklər tau deyir. Deyək ki, qazaxlarda hər hansı səs yoxdursa, amma əlifbada var, o da onu işlətmir. Bu mənada, hər bir türk xalqının konkret olaraq 28, 29, 30, 31, 32 say həcmində əlifbası olur. Amma bunların hamısı ortaq türk əlifbasının hərfləridir. Ona görə ki, türk xalqları bir-birinin yazılarını oxuyub başa düşsünlər. Bu mənada, o vaxt həmin dövrdə o əlifba qəbul edildi. 1991-ci ilin payızında mən həmin əlifbanı bizim parlamentdən keçirdim. O gün-bu gün, biz artıq ortaq əlifbanı işlədirik”.

Ortaq türk əlifbasının bütün türk dövlətləri tərəfindən geniş tətbiq edilməsinə gəlincə, F.Cəlilov qeyd etdi ki, 28 ildir bu, Azərbaycanda tətbiq olunur və onun işləkliyi təmin edilir. Digər türk respublikalarına gəlincə, F.Cəlilovun sözlərinə görə, Türkmənistan, Qazaxıstan, Özbəkistan, Tatarıstan da bu əlifbaya keçib. “34 hərfdən ibarət həmin əlifbaya tatarlar da keçdi, düzdür, bir müddət onlara bu əlifbadan istifadə etmək qadağan edildi. Azərbaycandan fərqli olaraq, ortaq türk əlifbasına keçən türk respublikalarının bəzilərində həmin əlifbaya müəyyən dəyişikliklər edilib. Bu dəyişiklikləri edən türk dövlətləri yeni anlayıblar ki, ortaq əlifba kimi Azərbaycanda tətbiq olunan əlifbanı götürməlidirlər. Biz o vaxt Türkiyənin əlifbasını da ortaq əlifbaya daxil etdik ki, fərq yaranmasın. Türkiyə alimləri də o vaxt dedilər ki, biz də bura 3-4 hərf əlavə edəcəyik ki, həmin ortaq əlifba olsun. Ancaq onlar indiyə qədər bunu edə bilməyiblər”.

F.Cəlilov mövcud ortaq türk əlifbasının bütün türk respublikalarında işləkliyinin tam təmin edilməsinin vacib olduğunu dedi. O hesab edir ki, ortaq əlifba, ortaq dil və ortaq tarixin formalaşdırılması əlaqələrimizi daha da dərinləşdirir. “Bilirsiniz, ortaq türk əlifbasının tətbiq edilməsi türk ölkələrinin birliyi yolunda atılan ilk addımdır. Bu birliyi ifadə edən müxtəlif məsələlər var və ilk pillədə əlifba dayanır. İkinci pillə təhsildir, 3-cü pillə parlamentlər arasındakı əlaqədir, 4-cü iqtisadi əlaqələrdir və s. Bunlara nail olmaqla ortaq türk birliyinə addımlamış oluruq. Amma ilk addım əlifba ilə bağldıır.

1992-ci ildə Qırğızıstanın paytaxtı Bişkekdə təhsil nazirlərinin zirvə toplantısı keçirilirdi. Orada biz türk ölkələri olaraq ortaq dərsliklər yaratmağı, hazırlamağı qərara almışdıq. Yəni eyni dərslik bütün türk ölkələrində tədris edilsin. Mən Bakıya qayıtdıqdan sonra ortaq türk coğrafiyasının proqramını və dərsliyini hazırladıq. Bildiyim qədər, indiyə qədər də o tədris olunur. Amma bu təkcə bizdə tətbiq olundu, başqa türk ölkəlrində bu olmadı. Sonra mən işdən ayrıldım və o iş yarımçıq qaldı. İndi isə eşitdiyimə görə, ortaq türk tarixi yaradılır”.

Azərbaycanın həmişə türkoloji düşüncənin beşiyi başında dayandığını qeyd edən F.Cəlilovun sözlərinə görə, ortaq türk əlifbasının da bütün türk respublikalarında tətbiqi ideyası Azərbaycanda səsləndirilib: “İlk Türkoloji Qurultay da 1926-cı ildə Bakıda keçirilib. Hələ Birinci Türkoloji Qurultayda qərar qəbul edilmişdi ki, bütün türk respublikaları ortaq əlifbaya keçsin. O vaxt komissiya yaradıldı və layihə hazırlandı, bütün türk dövlətləri ortaq əlifbaya keçdi. 1939-cu ilə qədər bu əlifbadan istifadə edildi. Sonra Stalinin göstərişi ilə Azərbaycanda və digər türk respublikalarında kiril əlifbasına keçildi”.

İradə Sariyeva

Bakı xəbər.- 2019.- 30 oktyabr.- S.14