Bərpa edilmiş
tarixi abidələrdə mütəxəssisləri
narazı salan məqamlar - iradlar
nə qədər əsaslıdır…
Fariz Xəlilli: “Həqiqətən də
tarixi abidələrin bərpası sahəsində
problemlər var”
Azərbaycanda mövcud olan tarixi abidələr tariximizin qədimliyinin və zənginliyinin göstəricisidir. Ölkəmizdə tarixin müxtəlif dövrlərinə aid abidələrin sayı həddən artıq çoxdur. Amma təəssüf ki, bu abidələrin heç də hamısı qeydiyyata alınmayıb. Başlıca problem isə qeydiyyata alınan və restavrasiya edilən abidələrimizlə bağlıdır.
Son dövrlər ölkəmizdə abidələrin bərpası həyata keçirilir. Çox təəssüflər olsun ki, bir çox halda qədim və orta əsr abidələri restavrasiya edildikdən sonra onun “avrotəmir” edildiyinin şahidi oluruq. Uzağa getməyək, gözümüzün qarşısında Şirvanşahlar Sarayı “avrotəmir” edilib, yəni burada həmin dövrə aid materiallar işlənməyib. Bu abidədə də qədimlik yox, müasirlik, orta əsr dünyasının ab-havası deyil, bugünkü atmosfer, ruh özünü göstərir.
Bir çox
mütəxəssis hesab edir
ki, Azərbaycanda restavrasiya
edilən abidələrin əksəriyyəti bərpa
standartlarına uyğun gəlmir. Əlbəttə,
bu da səbəbsiz deyil. Bir sıra arxeoloq və tarixçilər hesab
edirlər ki, bu gün ölkəmizdə restavrasiya
edilən abidələrin böyük əksəriyyətinə
naşı yanaşma var.
Azərbaycan Milli Elmlər
Akademiyasının əməkdaşı, tarix
üzrə fəlsəfə doktoru Akif Məmmədli də mətbuata bildirib ki, restavrasiya
olunmuş abidələrin vəziyyəti
çox pisdir. O iddia edib ki,
adını restavrasiya qoyub
abidənin tarixini siliblər.
Qeyd edilənə görə,
restavrasiya köhnəlmiş və ya zədələnmiş memarlıq abidəsinin,
incəsənət əsərinin və sairin
ilkin formasına uyğun
olaraq yenilənməsi deməkdir. Başqa sözlə, restavrasiya
köhnə, tarixi, hər hansı hadisəyə
şahid olmuş əsərin,
əslinə uyğun olaraq,
elə özünün materialı və
inşa texnikası ilə ən az dərəcədə müdaxiləyə məruz
qoyaraq yenilənməsidir.
Ekspert vurğulayıb ki, ölkəmizdə hər il
uçulub-tökülməkdə olan
abidələrimizin restavrasiyası üçün
müəyyən məbləğdə pul
ayrılır. 2000-ci illərdən bu yana Azərbaycanda 60-a yaxın abidə restavrasiya olunub.
A.Məmmədli qeyd edib ki,
Qax rayonunun İlisu kəndində yerləşən, bir növ, İlisunun simvolu olan Sumuq
qalada aparılan restavrasiya işləri qənaətbəxş deyil. XVIII əsrə aid olan qalada Azərbaycanda, eləcə də keçmiş Sovet respublikalarında məşhur
olan, Yuli Qusmanın rejissoru olduğu "Qorxma, mən səninləyəm"
filmi çəkilib.
Bu gün filmdə
gördüyümüz o abidədən
əsər-əlamət qalmayıb
desək, yanılmarıq.
A.Məmmədli "yayda Türkiyədən qonağım gəlmişdi. İlisuya heyran
qaldı. Oranın
təbiətinə, orada
yerləşən abidələrə...
Baxmayaraq
ki, həmin abidələrin çoxu bu dəqiqə baxımsız durumdadır.
Amma mən onu İlisunun
rəmzi sayılan Sumuq qalaya apara
bilmədim, utandım,
bir növ, xəcalət çəkdim.
Bu gün o abidəyə
baxa bilmirəm. Adını restavrasiya qoyub, abidənin tarixini siliblər. Mən qonağı oraya
necə aparım?
Qala sanki yaxın zamanlarda tikilib” - deyə bildirib.
Bundan başqa,
ekspert qeyd edib ki, restavrasiya
güdazına gedənlər
sırasına Naxçıvanda
yerləşən Əlincə
qalasını, paytaxt
Bakıda və digər bölgələrimizdə
yerləşən bir
çox abidəni də daxil etmək
olar. "Necə düşünürsünüz,
bunun qarşısını
necə ala bilərik"
sualına tarixçinin
cavabı belə olub: "Biz bir vətəndaş mövqeyi
ortaya qoymalıyıq.
KİV, tarixçilər və vətənini sevən insanlar bu işdə həmrəy olmalıyıq
ki, bu işə
yad olan insanlar cəlb olunmasınlar. Başda dövlət
və Mədəniyyət
Nazirliyi bu məsələdə son dərəcədə
diqqətli olmalıdır.
Əks halda, digər abidələrimiz də restavrasiyanın qurbanına
çevriləcək. Balakəndə V əsrdə tikilmiş,
Qafqazın ən böyük səddi olan 120 km uzunluqdakı abidənin bərpası ilə bağlı Mədəniyyət naziri ilə 2 dəfə görüşdüm. Memarlar gəlib,
abidəyə baxış
keçirdilər. Amma restavrasiya
məsələsi üç
ildir dayanıb. Heç bir metr yeri
də restavrasiya olunmadı. Mən belə başa
düşürəm ki,
həmin abidəyə
də tarixdən anlayışı olmayanları
göndərəcəklər, elə bərpa olunacaqsa, heç olmasın. Heç olmasa, olduğu
kimi qalsın”.
Ekspert təklif
edib ki, Azərbaycanda tarixi abidələr restavrasiya edilərkən onlara xüsusi münasibət olmalıdır. Bu həm
də ölkəmizdə
turizm sektorunun inkişafına təkan olar.
Telman Kərimli: “Nazirliyin icazəsi olmadan həyata keçirilən
bərpa işləri
zamanı nöqsanlar ola bilər
və bununla bağlı məlumat olursa, dərhal bu işin qarşısı
alınır”
MİRAS İctimai Birliyinin
sədri, tarix üzrə fəlsəfə
doktoru Fariz Xəlilli “Bakı-Xəbər”ə
bildirdi ki, həqiqətən də bu sahədə ciddi problemlər var. “Həqiqətən də tarixi abidələrin bərpası sahəsində
problemlər var. Bunlar
özünü bir sıra məqamlarda göstərir. Birincisi, kadr çatışmazlığında.
Daha doğrusu, kadrların hazırlığında problem müşahidə edilir.
Memarlıq abidələrinin bərpası ilə bağlı ixtisaslı mütəxəssislər azdır.
Demək
olar ki, onlar əsasən uyğun ixtisasa deyil, oxşar ixtisaslara sahibdirlər, onların çoxu ya davam etdirmirlər,
ya da işləməyə
yer tapa bilmirlər. Yəni abidələrin
bərpası məsələsi
adi inşaat məsələlərindən fərqlənməlidir.
Tarixi, memarlıq abidələrinin
bərpası işini
əsasən adi inşaatla bağlı adamlar gördüyü üçün, bu cür problemlər yaşanır”.
Abidələrin restavrasiyasında müasir
inşaat materiallarından
istifadə edilməsinə
də münasibət
bildirən F.Xəlilli
qeyd etdi ki, vaxtilə tarixi abidələrin tikintisində istifadə edilən materialları indi tapmaq çətindir,
həmin materiallar burada yoxdur: “Biz bir neçə dəfə ən məşhur şirkətlərin
istehsal etdiyi və abidələrin bərpasında istifadə
edilən məhsullara
internetdə baxmışıq.
Həmin
şirkətlərin buradakı
distribütorlarına müraciət
edirik, “yoxdur” deyirlər. İndi ən çox
istifadə edilən qrasella İtaliyada istehsal olunan məhluldur, bərpa işində istifadə olunur. Amma tarixi abidələrin
bərpasında istifadə
edilən məhsullar Azərbaycanda yoxdur, gətirilmir. Biz gətirdikdə isə gömrükdə maneələr
olur. Baxmayaraq ki, onlara biz
bu materialları tədris məqsədilə
gətirdiyimizi deyirik,
vergi ilə də bağlı problem çıxdı. Xaricdən ucuz
qiymətə aldığımız
məhsul burada çox baha qiymətə başa gəldi və sonradan biz o məhsulu gətirmədik. Tarixi
abidələrin bərpası
məsələsində kadr,
material problemi var, eyni zamanda da
insanların özünün
bu prosesi anlamasında problem az deyil. Tarixi memarlıq abidələrinə
münasibətdə istər
inşaat işləri
görən şirkətlər,
istərsə də orada işləyənlər
daha çox qayğıkeş olmalıdırlar.
Amma onlar barmaqarası yanaşırlar. Abidənin bərpasında
sementdən istifadə
edirlər. Daha demirlər ki, onun tərkibində duz var, sabah bu, təbiətdəki suyu canına çəkib binanı aşındırıb
məhv edəcək.
Bu məsələlərə
diqqət edənlər
yoxdur. Ona görə də
bu sahədə problemlər var. Dövlət
Xidmətinin də o qədər çox kadrı, əməkdaşı
yoxdur ki, hər yerə nəzarət edə bilsin. Bu işə
mütləq ictimai nəzarət və ictimai qınaq olmalıdır. İnsanlar hansısa
bərpaçı şirkətin
işində nöqsan
görsə, mütləq
o barədə aidiyyəti
quruma müraciət etməlidirlər” - deyə
F.Xəlilli bildirdi.
“Azərbərpa” Elmi-Tədqiqat
Layihə İnstitutunun
təmsilçisi, memarlıq
üzrə fəlsəfə
doktoru, Əməkdar mühəndis Telman Kərimli isə “Bakı-Xəbər”ə bildirdi
ki, təmsil etdiyi təşkilatın xətti ilə bərpa edilən abidələrlə bağlı
heç bir problem yaşanmır, əsas
problem Dövlət Xidmətindən
və “Azərbərpa”dan
xəbərsiz həyata
keçirilən restavrasiya
işləri zamanı
baş verə bilir: “Əslində, bərpa edilən obyektlərdə ilkin olaraq tədqiqat işləri aparılır,
onun əsasında da layihə sənədləri hazırlanır.
Amma araşdırma, tədqiqat
işləri aparılmadan,
layihələndirilmədən bərpa işləri aparılırsa, sözsüz
ki, orada nöqsanlar olur. Tədqiqat işləri aparıldıqdan
sonra tərtib edilən layihə əsasında bərpa işləri aparılırsa,
nazirliyin Dövlət
Xidmətində təsdiqlənirsə,
biz çalışırıq ki, heç bir nöqsan olmasın. Belə hallar çox
vaxt rayonlarda olur. Hansısa bir fiziki şəxs, yaxud təşkilat tərəfindən
bizdən xəbərsiz
bərpa işləri
aparılarkən nöqsan
müşahidə edildikdə
bu halın qarşısını təxirə
salmadan alırıq”.
Nazirliyin nəzdindəki Dövlət
Xidmətindən xəbərsiz
yerlərdə bərpa
işləri necə aparıla bilər?
T.Kərimli qeyd etdi ki, bu çox
zaman təsadüfən
baş verir, yəni bərpa işini aparan adam, təşkilat
bunun tarixi abidə olmasından xəbərsiz olur: “Tutalım, bir məsciddə bərpa işləri aparırlar, amma həmin məscidin tarixi abidə olduğunu bilmirlər. Məlumat bizə çatanda gedib görürük ki, burada xeyli
iş görülüb,
onun qarşısını
alırıq. Yaxud da hansısa sahibkar bir ərazini özəlləşdirib, buradakı
abidə də onun şəxsi mülkiyyətinə daxil
olub. Tədqiqat işləri aparılmadan,
layihə tərtib edilmədən bizdən xəbərsiz orada bərpa işləri aparılır. Biz hadisə yerinə gedib onlara qaydaları
izah edirik. Belə hallar olur. Biz isə həmişə
onlardan tələb edirik ki, layihə
olsun və bərpa işləri layihə əsasında aparılsın. Bərpa işləri
də mütəxəssislər
tərəfindən aparılmalıdır.
Nazirliyin icazəsi olmadan həyata keçirilən bərpa işləri zamanı nöqsanlar ola
bilər və bununla bağlı məlumat olursa, dərhal bu işin qarşısı alınır” - deyə T.Kərimli bildirdi.
İradə
SARIYEVA
Bakı xəbər 2020.- 14 yanvar.- S.15.