Ağrı düzündə, Zəngi çayı hövzəsində soyqırım qətliamları, XX əsrin əvvəllərində...

Araz çayı boyunca uzanan Ağrı düzünün aran kəndləri (Reyhanlı, Avşar, Şidli, Qəmərli, Kiçik Vedi (Vedi Sofulu), Şıxlar, Qaranlıq, Yuva (İvə), Xəlisə...) 1904-1906-cı və 1915-1920-ci illərdə rus-hay nizami-silahlı birləşmələrinin hücumlarına, amansız qətliamlarına-soyqırım faciələrinə məruz qaldıqda dinc əhalinin bir hissəsi Araz şayının sağ sahilindəki qardaş Osmanlı Türkiyəsinin İqdır mahalının Ramazankənd, Hacıağa, Təzəköy, Saraclı, Orta Köy... kəndlərinə, Cənubi Azərbaycanın Xoy və Mərənd nahiyələrinə sığınmağa məcbur olmuşdur (bəzi ailələr 1920-1923-cü illərdə qayıtmışlar).

Alagöz dağından (4090 m) Vedi çayının mənsəb hissəsinədək Arazboyu alşaq maili düzənlikləri əhatə edən geniş Ağrı vadisi (düzü) Zəngibasar və Vedibasar nahiyələrinin qərb, Araz çayının sağ sahil ərazilərini əhatə edir. Tarixən kökənli Müsəlman-Türk əhalisinin qədim yaşayış məntəqələrini tutan bu yerlər həm də iqtisadi-təsərrüfat, beynəlxalq ticarət, zəngin tarixi-coğrafi maddi, dini-mənəvi irs nümunələri ilə fərqlənir, eləcə də Türkiyə Cumhuriyyətinin Qars, İqdır mahalları, Naxçıvan bölgəsinin Şərur-Sədərək nahiyələri ilə sıx əlaqələrə malik olmuşdur.

İqtisadi-təsərrüfat (əkin yerləri, meyvə bağları, örüş sahələri, Vedi, Taytan, Qaralar, Avşar, Şirazlı, Xəlisə və Dəvəli kəndləri üzüm bağları ilə zəngindir) və siyasi-hərbi (Qərbi Azərbaycanın Aralıq dənizi hövzəsinə, Yaxın Şərq ölkələrinə çıxışı) şəraitinə görə əhəmiyyətli olan Vedibasar nahiyəsinin kəndlərinə hay kilsəsinin təşkilatçılığı ilə XIX əsrin sonlarında, XX əsrin əvvəllərində daşnak silahlılarının basqınları kütləvi hal almışdır. Hədəf də həm də Müsəlman-Türk əhalisinin bölgədən köçürülməsi, sayını azaldılması, Azərbaycan dövlətinin iqtisadi-siyasi gücünün azaldılması və Osmanlı Türkiyəsi ilə birbaşa əlaqələrin yaranmasına imkan verməmək amili olmuşdur. Birləşmiş düşmən qüvvələri bu məqsədlə dinc əhalinin dini-irqi mənsubiyyətinə görə onlara qarşı soyqırım faciələrini də yaşatmışlar.

XX əsrin ilk onilliklərində hay kilsəsi ilə (katolikos V Qevorq-Surenyants (1847-1930) çar Rusiyasının Qafqaz cəbhəsinin 1-ci və 2-ci Ordusu ilə (komandanlardan, generallar N.A.Klyuyevlə (1859-1921), Q.E.Berxmanla (1854-1929), P.P.Kalitinlə (1853-1927), V.P.Lyaxovla (1869-1920) əlaqələndirilmiş hərbi-taktiki vəzifələrinə uyğun olaraq) 1917-ci ilin sonu, 1918-ci ilin yanvar-fevral aylarında daşnak A.Ozanyanının quldur dəstələri (300 süvari, 400-500 piyada) Culfa və Ordubad nahiyələri istiqamətindən Dərələyəz, Vedibasar və Zəngibasar bölgəsinə (həmin dövrdə bu ərazilərə Osmanlı Türkiyəsindən köçürülmüş 15 min hay sürüsü yerləşdirilmişdir), şimaldan isə İrəvan Hərbi qarnizionunun, general P.K.Pirumyanın (1856-1921) başçılıq etdiyi 5-ci erməni atıcı alayı, daşnak silahlılarının Baş Qərargah komandanı, polkovnik A.S.Doluxanyanın (1863-1920) süvari-atıcı, general F.İ.Nəzərbəyyanın (1855-1931) erməni korpusunun 6-cı Qafqaz atıcı alayının (polkovnik M.M.Silikyanın (1862-1937) başçılığı ilə) dəstələri hücuma keçmişlər.

Bu yerdə qeyd etmək lazımdır ki, Rusiaya çarı II Nikolayın (1868-1918) V Qevorqa ünvanladığı məktubda deyildiyi kimi-“erməniləri parlaq gələcək gözləyir”- təminatı hay-daşnak quldurlarının imkanlarını xeyli gücləndirmişdir. Həmin keşiş V Qevorqun əmri ilə 21-29 may 1918-ci il tarixdə hay keşişləri silahlanaraq Alagöz dağı-Göyçə gölü istiqamətindəki cəbhə xəttində döyüşmüşlər.

Rusiya Federasiyasının Dövlət Arxiv məlumatlarına görə I Dünya müharibəsi dövründə II Nikolayın əmri ilə Rusiya həbsxanalarında saxlanılan bütün daşnak quldurlar buraxılmış, onların əsasında 2-ci erməni könüllü dəstəsi yaradılmış (daşnak D.Kanayanın (1886-1955) başçılığı ilə) və Osmanlı Türkiyəsi ilə cəbhəyə (Qars-Ərzurum-İqdır istiqamətinə) göndərilmişdir.

1915-1920-ci illərdə bu silahlı quldurlar Naxçıvanda, Vedibasarda, Zəngəzurda, Qarabağda... da dinc Müsəlman-Türk əhalisinə qarşı amansız soyqırımlar törətmişdir.

1917-ci ilin sonu və 1918-ci ilin yanvar-fevral aylarında Van, Ərzurum və Ərzincan mahallarında amansız qətliamlar törədən hay-daşnak quldur dəstələri də qərb tərəfdən (İqdır və Qars mahallarından) Araz şayını keçərək Zəngi çayı vadisindən, Vedi dağları boyunca Ağrıdağ düzü (Avşar, Şirazlı, Xəlisə, Taytan, Qaralar, Yengicə, Kiçik Vedi...) və Vedi şayı hövzəsinin dağ (Qədili, Məngü, Gücsüz, Kolanı, Əzizkənd (Camışbasan), Gölkənd, Çığın, Baxçacıq...) kəndlərinə kütləvi basqınlar etmişlər.

Ağrı düzü kəndlərində dinc əhalini qılıncdan keçirən hay quldurlarının vəhşiliyini, amansızlığını (ən ağır döyüşlərdən biri Yengicə və Qaralar kəndləri yaxınlığındakı “Sarı dolama təpələr” deyilən örüş yerində olmuşdur, 1965-1966-cı illərdə o yerdə heyvan otaran Qaralar kənd sakinləri çoxlu miqdarda paslı güllələr, silah qalıqları-hissələri tapmışlar.

Qaralar kəndinin şərqində, 3 km aralı, Yengicə kəndinin quzeyində, 500 m kənarda olan bu təpələrin uzunluğu 20-25 m, yerdən hündürlüyü 15 m, aralarındakı məsafə 20 m-ə qədər idi.

1918-ci ilin yayında Qaralar kəndinin 300-400 m cənub qırağındakı, “Məhəmmədin üzüm bağı”na yaxın yerdə 60-70 hay silahlısı düşərgə salıbmış, Məhəmməd kişinin bağına atılan qumbara quma düşür, partlamır, bağ sahibi həmin qumbaranı götürüb hay düşərgəsinə atır, düşmən təşfişə düşür ki, türk əsgərləri gəlib, hamısı qaçıb düşərgəni tərk edir...

Həmin hadisələri Xəlisə kənd sakinlərindən İsmayıl Paşa oğlu (1888-1976), İsa Bəşir oğlu Hüseynov (1908-1987), Məcid Paşa oğlu (1890-1975)... qəlb ağrısı ilə xatırlamışlar və böyüyən nəslə bu tarixi unutmamağı vəsiyyət etmişlər.

Əslən Qədili kəndindən olmuş, 1918-ci il qırğınlarında Qaralar kəndində sığınacaq tapmış, burada ailə qurmuş Sara Əhməd qızının (1903-1988) 4 qardaşını (Xorasanda ali dini təhsil almış din xadimlərini) evlərində haylar diri-diri yandırmışdılar. Həmin evin yanmış, insan yağı hopmuş divarları 1980-ci ilərədək qalırdı, zavallı bacı o ocağı həmişə acı göz yaşları ilə ziyarət edərdi.

Vedi dağlarının (Böyük Vedi kəndinin) üstündə olan Qədili ən iri kənd olub (200-dən çox ev), 1918-ci ilin qış aylarında ətraf kəndlərin də (Məngü, Gücsüz, Gölkənd, Çığın, Kolanı, Əzizkənd (Camışbasan), Bağçacıq...) ağqaqqalları-cavanları hay kilsəsinin hiyləsi ilə barışıq adı ilə bu kəndin Cümə məscidinə yığılmış və hamısı (200 nəfərə yaxın) yandırılmışdır. Salamat qalan qadınlar-uşaqlar isə 8-10 km aralıdakı Qaralar, Yenicə, Şirazlı, Avşar... kəndlərinə üz tutmuşlar.

1918-ci ilin əvvəlində artıq Vedi dağları boyunca Ağrıdağ düzünün bir çox kəndlərinə (Qəmərli, Dəvəli, Avşar, Reyhanlı, Şirazlı...) edilən hücumlar Vedi-Qəmərli dəmiryolu xətti boyunca hərəkət edən zirehli qatarlardan, bu qatarlarda quraşdırılmış toplardan edilmişdir. Atılan toplardan biri Yenicə kəndinin (2 km-lik məsafədə) ortasında, kənd məscidinin qarşısındakı iri ağ qaya parçasına (dairəsi 2 m, boyu 1,5-2 m) dəymiş, ora yığışan yerli özünümüdafiə dəstəsinin 7 üzvü qəlpələrin təsirindən həlak olmuş (Cabbar İskəndərov-1890-1918...), Səfərəli Sadıq oğlunun (1903-1988) əlləri şikəst qalmışdır.

Çimən kəndi (məşhur Kərbəlayı İsmayılın doğma kəndi, oğlu Yadullanın qəbri bu kəndin qəbirstanlığındadır) yaxınlığındakı Qaraxaç kəndinin dinc sakinlərinə Qərbi Azərbaycanın xalq qəhrəmanı, 1920-ci ilədək quldur hay-daşnak qüvvələrinə qarşı xalq müqavimətinin təşkilatçısı və rəhbəri Abbasqulu bəy Xanbaba oğlu Şadlinski (1886-1930) xəbərdarlıq edib ki, kəndi tərk edib qonşu, təhlükəsiz yerə yığışsınlar. Çox təəssüf ki, bu təklifi ciddiyə almayıblar.

Nəticədə quldurlar kəndin kişilərini (50-60 nəfər) iri bir dama yığaraq qətlə yetirmişdilər, tək bir nəfər (Qurban kişi) ocağın buxarısından çölə çıxıb, canını qurtara bilmiş və bu faciəni camaata çatdırmışdır.

1905-ci, 1915-1918-ci illərdə yerli özünümüdafiə dəstələrində aran və dağ Vedinin bütün kəndlərindən (Xəlisə kəndindən Həsən İbrahim oğlu (1890-1972), Məcid Paşa oğlu (1888-1973), Hüseyn Heydər oğlu Məmmədov (1891-1976)..., Qaralar kəndindən Əmir yüzbaşı (1899-1974), Abuzər Süleyman oğlu (1897-1984), Məhəmmədəli Kərbəlayı İsa oğlu (1901-1943)...) olan əli silah tutanlar iştirak etmişlər. Onlar həm də cavanların hərbi təlimlərində, onlara döyüş bacarığının öyrədilməsində yaxından iştirak etmişlər.

O illərdə hay quldurlarının düşərgə saldıqları Ağdağ ətəyində isə (aran Ağrıdağ düzündə) A.Şadlinskinin bölmələri düşməni qovmuş, xeyli silah-sursat ələ keşirmişlər (7 pulemyotun birini yavəri, igid el döyüşçüsü A.Süleyman oğluna vermişdir).

Əmir yüzbaşı 1938-ci ildə Qazaxıstana sürgün edilsə də, 1947-ci ildə həbsdən canını qurtara bilmişdir.

Boşaldılmış və dağıdılmış kəndlərdə isə hay sürüsü yerləşmişlər (Çimən, Taytan, Avşar, Qaralar kəndlərinə 1948-ci ildə Suriyadan, Türkiyədən, Cənubi Azərbaycandan,Yunanıstandan, Bolqarıstandan haylar köşürülmüş, Qarabağlar, Kolanı, Çimən... kəndləri boşaldıldı..., ümumilikdə 1920-ci ilədək nahiyənin 30-a qədər kəndi tamailə boşaldıldı və ya məhv edildi).

Ümumiyyətlə, 1918-ci ildə bir gecənin işərisində Vedibasarın 7 kəndinin əhalisi qətliam edilib, evlər-tikililər yandırılıb və mal-mülk qarət edilərək yağmalanıb daşınmışdır.

Qaralar kənd məscidinin giriş qapısı üstündən, ağacı parçalayaraq məscid divarının dağılması 1988-ci ilədək hay quldurlarının vəhşiliyinin “dilsiz-ağızsız” şahidi kimi susmaqda idi...

R.S. Hay kilsəsi Alagöz dağını “Araqats”, Vedi nahiyəsinin Qəmərli kəndini “Artaşat”, Qaralar kəndini 1935-ci ildən ”Sevkar”, 1978-ci ildən isə “Aralez”, Reyhanlı kəndini 1991-ci ildən-“Ayqavan”, Vedi Sofulu kəndini - 1991-ci ildən “Pokr Vedi”, Şirazlı kəndini 1991-ci ildən-“Vosketap”, Dəvəli kəndini 1935-ci ildən - “Ararat”, Yenikənd kəndi 1946-cı ildən-Qoravan”, Daşlı kəndini 1968-ci ildən - “Daştakar”, Qaraxaç kəndini 1978-ci ildən - “Lyusaşof”.. adlandırır.

(Yazının hazırlanmasında həm də Qərbi Azərbaycanın Böyük Vedi nahiyəsinin Qaralar kənd sakini Bəhmən Həmzə oğlu Əkbərovun (1933) və Xəlisə kənd sakini Hüseyn İsa oğlu Bəşirovun (1944) məlumatlarından istifadə edilmişdir.)

Qismət Yunusoğlu

Bakı xəbər.- 2021.- 6 avqust.- S.10.