Vətəndaş cəmiyyəti
ilə dövlətin vəhdəti - Azərbaycana uğurlar qazandıran şərt...
Son
illərin dünya siyasi hadisələri öz
aktuallığı ilə ictimai həyatın digər sahələrini
əhatə edən xəbərləri kölgədə
qoyur, hətta sabit və uğurlu ölkələrdə də
dövlətçiliyin adi əsaslarını sarsıdan bir
sıra problem və ziddiyyətlərdən xəbər verir.
Bütün Yaxın Şərqin siyasi və
hüquqi strategiyalarının köklü surətdə nəzərdən
keçirilməsinə səbəb olan
“Ərəb baharı”na səbəb olan vətəndaş
etirazları dalğası ilə Tunis, Misir, Yəmən, Liviya və
Suriyada hakimiyyət sistemlərini
sarsıdıb. Vətəndaş itaətsizliyinin
kütləvi aksiyaları Əlcəzair, Mərakeş, İordaniya, Səudiyyə Ərəbistanı
və Sudan kimi zahirən
siyasi cəhətdən sabit
görünən dövlətlərdə təəccüblü
və əsasən gözlənilməz təzahürləri
ilə dünya ictimaiyyətini təşvişə
salıb.
Vətəndaş cəmiyyətinin
mövcudluğu ahəngdar inkişafın
açarıdır
Genişmiqyaslı vətəndaş
etirazlarının əks-sədaları Oman,
Cibuti, Qərbi Sahara və
digər ölkələrə təsir edib.
2004-2005-ci illərdə Ukraynada baş vermiş
narıncı inqilab, ardınca 2014-cü ilin Maydanı və vətəndaş
etirazının bir çox
digər formaları müasir vətəndaş
cəmiyyətinin nədən ibarət olduğuna
dair kifayət qədər mürəkkəb,
lakin çox vacib və aktual sual yaradır. Güclü vətəndaş cəmiyyəti mürəkkəb
sosial ziddiyyətlərin həllində həmişə
dövlətin müttəfiqi olurmu,
müxtəlif sosial təbəqələrin,
əhali qruplarının, təşkilatların
toplanmış enerjisini sərbəst buraxmaq üçün həmişə
konstruktiv kanallar
tapırmı? Vətəndaş cəmiyyəti bəzi
hallarda kifayət qədər ifrat, bəzən isə radikal
ideyaların qüdrətli aparıcısı ola
bilirmi? Bu suallara cavab vermək üçün vətəndaş cəmiyyətinin
mahiyyətinə daha geniş
baxış tələb olunur ki, bu da
qloballaşma şəraitində yaranan dövlət quruculuğu
reallıqlarına görə vətəndaş cəmiyyətinin
ənənəvi nəzəri konsepsiyaları ilə heç də həmişə üst-üstə
düşməyə bilər. Vətəndaş cəmiyyəti
mif, yoxsa
reallıqdır?
Vətəndaş cəmiyyətinin istənilən
demokratik dövlətin fəaliyyətinin
əsasını təşkil etdiyi mövqe kifayət qədər klassik
və çox ədalətli görünür. Müxtəlif
ölkələrin siyasi və hüquqi doktrinaları vətəndaş cəmiyyətinin
əhəmiyyətindən ehtiramla
danışır, onun siyasi,
iqtisadi, ideoloji, mədəni,
dini, ailə və digər xarakterli münasibətlərin
formalaşmasında həlledici rolunu
haqlı olaraq vurğulayır.
Şübhəsiz ki, vətəndaş cəmiyyətinin
mövcudluğu dövlətin ahəngdar
inkişafının açarıdır. Bu,
müəyyən aksioma çevrilib.
O da faktdır ki, ədalət, demokratiya
və ümumi rifah
ideallarına əsaslanan dövlət və ictimai
həyat cəmiyyətin nəzarəti altında olduqda, dövlət özü
iqtisadiyyatın dinamik inkişafı, vətəndaşların
siyasi azadlıqları üçün
şərait yaradır. Azərbaycanda vətəndaş
cəmiyyəti hüquqi dövlətlə
əlaqəli inkişaf edir.
Ölkəmizdə vətəndaş cəmiyyəti təsisatlarının
formalaşmasında hüquqi dövlət
həlledici rol oynayır. Azərbaycanda
aparılan demokratik islahatlar,
rəqabətə davamlı iqtisadiyyatın yaradılması
və milli-mənəvi dəyərlərin qorunub
inkişaf etdirilməsi hüquqi,
demokratik, sosial
dövlətin və vətəndaş cəmiyyətinin
bir-birilə yaxınlaşmasını şərtləndirən
amillərdəndir. Hüquqi dövlət
və vətəndaş cəmiyyətinin səmərəli
qarşılıqlı əlaqənin təmin edilməsində
qeyri-hökumət təşkilatları, yerli
özünüidarə orqanları da mühüm rol oynayır.
Onlarla hüquqi
dövlət arasında sivil qaydada münasibətlər yaradılır, qanunvericiliyin təkmilləşdirilməsi və
insan haqlarının qorunmasında bu təsisatların mühüm
təsiri olur. Bu mənada normativ
hüquqi anlayışın tərəfdarları
belə nəticəyə gəlirlər ki,
dünyada qanunun aliliyi haqqında mövcud
ideyaların idealına tam uyğun
gələn dövlət olmasa da buna
çalışanlar və nailiyyət əldə edənlər
var. Azərbaycan da
onların sırasındadır.
Burada söhbət daha
çox müvafiq
ideyanın həyata keçirilmə dərəcəsindən,
ona konkret ölkənin
konkret şəraitində
yanaşmasından gedir.
Yalnız güclü dövlətdə inkişaf
etmiş və müstəqil vətəndaş
cəmiyyəti mövcud ola
bilər
Vətəndaş cəmiyyəti bir tərəfdən ictimai münasibətlərin spesifik sferası, şəxsi mülahizə azadlığına, şəxsiyyətlərarası ünsiyyətin növünü və predmetini seçməkdə sərbəst xarakterə, yaranan maraqların təmin edilməsinin subyektiv yoluna, digər tərəfdən, sosial münasibətlərin spesifik sahəsinə əsaslanır. Bəs, vətəndaş cəmiyyətində şəxsi mülahizə, fərdilik, seçim subyektivliyi nədir? Bu, hələ də qanunla müəyyən edilmiş və təmin edilmiş azadlıq ölçüsüdür.
Qanundan kənar və qanunsuz vətəndaş cəmiyyəti yoxdur, çünki ikincisi, insanın öz maraqlarını təmin etmək üçün mövcud olan yollarla icazə verilən və qadağan olunmayan arasındakı əlaqə dərəcəsidir. Vətəndaş cəmiyyəti hüququn cəmiyyətdə fəaliyyət göstərməsinin aspektlərindən biri, tərəflərindən biridir. Vətəndaş cəmiyyətinin dövlətin pozitiv qanunu ilə dolayısı ilə tənzimlənən və milli maraqların təmin edilməsi ilə bağlı yaranan siyasi, iqtisadi, dini, mədəni və digər xarakterli ictimai münasibətlərin təzahürüdür. Dövlətin güclənməsi və onun həm ölkə daxilində, həm də beynəlxalq aləmdə mövqelərinin möhkəmlənməsi həmişə vətəndaş cəmiyyətinin müvafiq olaraq güclənməsi ilə bağlıdır. Yaranmış nəzəri doktrinalar da buna demək olar ki, həmişə müsbət cavab verir, çünki yalnız güclü dövlətdə inkişaf etmiş və müstəqil vətəndaş cəmiyyəti mövcud ola bilər. Burada qeyd-şərt qoymaq və vurğulamaq yerinə düşər ki, ictimai həyatın bütün sahələrinin “milliləşdirilməsi” və avtoritar və ya totalitar rejimlərin yaradılması hələ dövlətin mövqelərinin həqiqi möhkəmlənməsi demək deyil. Totalitar dövlət güclü ola bilməz. Beləliklə, qanunun cəmiyyətdə rolunu gücləndirmədən və müvafiq olaraq sosial münasibətlərin inkişafını tənzimləyən hüquqi tənzimləmələrin sayını artırmadan dövlətin güclənməsini və onun mövqelərinin möhkəmlənməsini təsəvvür etmək çətindir. Hüquq tənzimləyiciləri ictimai münasibətlərin müəyyən sahələrini tənzimləməyə çağırılır ki, buna müəyyən mülki təşəbbüsün məqsədəuyğun məhdudlaşdırılması olmadan nail olmaq mümkün deyil. Lakin bu məhdudiyyətlər obyektiv və qanuni olmalıdır, çünki öz təşəbbüslərini göstərməkdən qorxan siyasi passiv vətəndaşlar dövlətin zəifliyinin sübutudur.
Ölkə daxilində proseslərin inkişafına və özünütəşkil etməsinə dövlət nəzarətinin zəifləməsi vətəndaş cəmiyyətinin güclənməsinə səbəb ola bilərmi? Təcrübə göstərir ki, yox. Daimi azadlıq çağırışları dövlət-özəl tərəfdaşlığın inkişafı və güclü vətəndaş cəmiyyətinin yaradılması üçün hələ konstruktiv başlanğıc deyil. Güclü dövlət olmadan, hətta zəif vətəndaş cəmiyyəti də ola bilməz. Buna bir sıra dövlətləri misal göstərmək olar: Somali, İraq, Livan, Suriya və sair. Siyasətini həyata keçirə bilməyən dövlətin öz daxilində vətəndaş cəmiyyəti formalaşdırması mümkün deyil. Azərbaycan isə güclü ölkədir, müstəqil siyasət aparır. Bu, vətəndaş cəmiyyətinin inkişafına da əlavə təkan verir.
Ramil QULİYEV
Bakı Xəbər .- 2023.- 3
noyabr, ¹ 200.- S.8.