Qədim tibb kitabları Müzafəddin Əzizovun tərcüməsində...

 

AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunda bir çox qədim tibbi əlyazmalar saxlanılır ki, zaman keçdikcə, institutumuzun əməkdaşları tərəfindən nəşrə hazırlanır, çap olunub oxuculara çatdırılır. İnstitutumuzun zəhmətkeş əməkdaşlarından biri də mərhum mətnşünas, ərəbşünas, tərcüməçi Hacı Müzafəddin Əzizovdur. Bu yazımızda onun bir neçə kitabından bəhs etmək istəyirik.

 

Dövrünün tanınmış alim və tərcüməçisi İshaq ibn Hüneynin “Sadə dərmanlar kitabı” Əlyazmalar İnstitutunun Elmi Şurasının qərarı ilə “Elm və təhsil” nəşriyyatında işıq üzü görmüşdür. Kitabın redaktoru f.e.d. Nəsib Göyüşovdur. Hacı Müzafəddin Əzizov kitaba yazdığı “Ön söz”də İshaq ibn Hüneynin (830-910) Hirədə doğulduğunu, Bağdadda vəfat etdiyini, onun həkim kimi yetişməsində atası Hüneyn ibn İshaqın böyük rolu olduğunu, Bağdadda yaşıb-yaratdığını, ərəb, fars, yunan, siryani dillərini gözəl bildiyini, saray həkimi vəzifəsinə kimi yüksəldiyini, Yunan və Roma təbiblərinin sadə dərmanlar haqqındakı fikirlərini toplayıb ərəb dilinə tərcümə edərək bu kitabı ərsəyə gətirdiyini qeyd edərək yazır: “Bu əlyazmanın bir nüsxəsi Əlyazmalar İnstitutunda B-5409 şifrəsi altında saxlanılır və onun sanballı əsərlərindən sayılır. Kiçik formatlıdır, hər səhifəsi 14 sətirdən ibarət olub, həcmi 205 səhifədir. Kolofonu yoxdur. Tərtibatı çox sadə, mətni aydın, kifayət qədər oxunaqlı, kalliqrafik nəsx xəttilə köçürülmüşdür. Babaların, istinad edilən alimlərin (Hippokrat, Calinus, Qalen...) adları qırmızı rənglə yazılmışdır”.

 

Kitabda dərmanlar əlifba sırası ilə verilmişdir və əsər hərflərə görə 26 baba bölünmüşdür. Kitabın maraqlı tərtibatı vardır; müəllif bir dərmanın adını yazmış, sonra bir neçə alim təbibin həmin dərman haqqındakı fikrini vermişdir. Burada Dioskrid, Eginalı Pavel, Məğis, Andromax, Qalen, İryasus, Hippokrat, Ruf, Arxigen, Bucanəs, Fərfuryus, Masus, Quləs, Zəbucanis, Qərqubus, Sokrat, Bənaduq, Calinus kimi alimlərin fikirləri yer alır. Müxtəlif mənbələrdən istifadə etdiyi üçün müəllif həm Qalen, həm də Calinus yazmışdır. Müəllif təcrübə etdiyi dərmanlarda öz adını da qeyd etmişdir. Kitab tibb tarixinin öyrənilməsi üçün dəyərli mənbədir.

 

Hacı Müzafəddin Əzizovun növbəti tərcümələri Əbu Bəkir Məhəmməd ibn Zəkəriyya ibn Yəhya ər-Razinin əsərləridir. Razinin “Ət-tibbül-Mənsuri” (“Mənsur təbabəti”) adlı əsəri Elmi Şuranın qərarı, Valeh Vəliyevin redaktorluğu ilə “Elm və təhsil” nəşriyyatında nəşr olunmuşdur. Kitabın “ön söz”ündə tarixə qısa ekskursiya edən, antik yunan və Roma alimlərinin təbabət haqqındakı əsərlərini mütaliə edib, onlara tənqidi yanaşaraq yeni əsərlər yazan alimlərin fəaliyyətini xüsusi vurğulayan müəllif yazır: “Belə alimlərdən birisi Əbu Bəkr Məhəmməd ər-Razidir. İslam dünyasının Calinusu və müsəlmanların baş həkimi adı ilə dünyada şöhrət qazanmış M.ər-Razi 240 h./854 m. İlində Tehran yaxınlığında Rey şəhərində anadan olmuş və 313 h./925 m. İlində orada da vəfat etmişdir. Böyük filosof, təbib, əczaçı alim, kimyagər, riyaziyyatçı və musiqiçi kimi şöhrət qazanmış M.ər-Razi yaradıcılığa Bağdadda başlamış və orada Calinus, Hippokrat və bir sıra Hind müdriklərinin yaradıcılığı ilə tanış olmuşdur”.

 

Deyilənə görə, təbabəti dirildən Ca­li­nus, onun pə­rakəndəliyini bir ye­rə toplayan M.ər-Razi, nöqsanlarını aradan qaldıran isə İbn Si­na ol­muşdur. XVII yü­zi­lə qədər M.ər-Razi Avropada təbabət elminin ən mü­kəm­məl bi­licisi kimi şəhrət qa­zan­mış, orada onun dərin elminə, əməli fəaliyyət sa­yə­sin­də qa­­zan­dığı çox dəyərli uğur­la­rına yüksək qiymət verilmiş və əsərlərindən stolüstü ki­tab­lar ki­mi faydalanmışlar. Onun 224 əsəri olmuş, yalnız 61 əsəri əldə edilmişdir. Razinin “Ət-tib­bül-Mən­­su­ri” əsərinin əlyazması Əlyazmalar İnstitutunda A-464 şifrəsi altında mühafizə edilir. Əsər 10 məqalədən ibarətdir, hər məqalə də bablara bölünmüşdür.

 

Müəllif əsərin əvvəlində dörd ün­­sür­dən qısa mə­lumat vermiş, müxtəlif üzv­lərdə xıltların ya­ran­ma­sını, az-çoxluğunu qeyd etmiş və bə­zi üzvlərin quruluşunun təs­virini vermişdir. Sonra mi­zac­lara görə bədənlərin fi­zi­ki xassələri və hər üzvə görə insan tə­biə­tinin təyini mə­sə­lə­lə­ri işıqlandırılır. Daha sonra qi­dalardan, əd­viy­yatdan, hərə­kət­dən, yuxudan, geyimdən və onların hazırlanma ma­te­ri­al­la­rın­dan, əra­zinin iqlimindən, qa­nalmadan, gigiyenik təd­birlərdən, xəstələrə qul­luq­dan, dəri xəs­tə­liklərindən, səfər za­ma­nı lazım olan pro­fi­lak­tik tədbirlərdən, sınıqçılıq pe­­şəsindən, sı­nıq­lardan, yaralardan, şiş­lərdən, zəhər­lən­mə­lərdən, həşərat və ilan sanc­ma­­­larından və s. söz açılır. Nəhayət, bə­dənin başdan-aya­ğa­dək müxtəlif yerlərində əmə­­lə gələn xəs­tə­lik­lər­dən bəhs edilir. Müəllif  or­qan­la­rın qu­­ruluşunu ayrı-ayrı fəsillərdə geniş şəkildə təsvir etmiş, hər orqanın xəs­tə­lik­lə­rinin əlamətlərini vermiş və müa­li­cə­sində istifadə et­­diyi dərmanları təq­dim etmişdir. Burada baş ağrısı, miqren, baş­gicəl­lən­mə, meningit, apo­p­lek­­siya, letargiya, iflic, üz­də, dodaqda və alında yaranan çatların müalicəsi üçün, hətta bo­­­ğaz­da tikan, sümük və s. ilişib qalması, dildə ağırlıq, yaralar, damaq xəstəliyi, diş xəstəlikləri, dil­çə­yin düş­mə­­si və s. zamanı lazım olan müalicə üsulları və dərman vasitələri diqqətə çat­­dırılmışdır.

 

Kitabın sonunda qədim çəki və uzunluq vahidləri verilmişdir.

 

Əlyazmalar İnstitutunda B-615 şifrəli ərəb dilində olan bir əlyazma kitabında da Zəkəriyya ər-Razinin iki əsəri verilmişdir: “Əl-müx­­təsər fit-tibb” (Tibbə aid müxtəsər) və “Bərüs-saət” (Bir saat ərzində sa­ğal­ma). Hə­min əsər­­lər elə bir kitabda H.M.Əzizovun tər­cü­­məsində, Elmi Şuranın qərarı, f.e.d. Paşa Kərimovun redaktorluğu ilə “Elm və təhsil” nəşriyyatında çap olunmuşdur.

 

“Müqəddimə”də tərcüməçi müəllifin həyatı və elmi fəaliyyəti və həmin əsərlərin yaranması haqqında məlumat verərək yazır: “Əlyazma kitabının tərkibində olan hər iki əsərin bəzi paleoqrafik xüsusiyyətlərinə gəldikdə, deyə bilərik ki, əsərlərin mətnləri eyni xəttat tərəfindən, eyni vaxtda köçürülmüşdür. Mətnlər qara, başlıqlar isə qırmızı mürəkkəblə, kifayət qədər çətin oxunan, bəzi hallarda “şikəstə” xəttinin elementlərini özündə ehtiva edən nəstəliq xəttilə köçürülmüşdür. Səhifələrin haşiyələrində ərəb və fars dillərində qeydlər və izahlar verilmişdir, xəttin xüsusiyyətinə görə deyə bilərik ki, onlar da xəttata məxsusdur”.

 

“Müxtəsər tibb kitabı” 10 mə­qa­lə­dən ibarətdir. Bi­rin­ci­də ardıcıl olaraq dörd ün­­sür­dən (od, su, hava, tor­paq) və mə­zac­lar­dan (isti və soyuq), xılt­lardan, üzvlərdən (əsas, apa­rı­cı, qeyri-əsas), qüv­və­lərdən (təbii, hey­vani, nəfsani), ruhlardan (təbii, psi­xo­lo­ji, heyvani), ikin­cidə bədən üzv­lə­rinin ana­to­mik quruluşundan, üçün­cüdə orqanizmin xəs­təlik və­ziy­yə­tin­dən, xəstəliklərin sə­bəb­lə­rin­dən, dördüncüdə nəbz­dən, sidikdən, çö­kün­tülərdən, be­şin­ci­də qidalanmadan, bə­dən tər­­biyəsindən, fizio­te­rapevtik üsullardan, yu­xudan, uşaqlardan, ye­­ni­yet­mələrdən, qa­nal­ma­dan, qusmadan, al­tıncıda baş, üz, göz, bu­run, qulaq, dil və s. xəs­tə­­liklərdən, yed­din­ci­­­də tənəffüs, ürək, həzm, qara ciyər, dalaq xəs­təliklərindən, sək­ki­zin­ci­də sidik-cin­siy­yət üzv­lərinin xəs­tə­lik­lərindən, doqquzuncuda də­ri xəstəliklərindən və qız­dır­­madan, onun­cuda ət və süd məh­sullarından, göyər­ti­lər­dən, meyvələrdən, yağlardan, ətir­li bit­ki­lərd­ən, içki­lər­dən bəhs olunur. Kitabda “Burunda yaralar barədə”, “Burunda babasillər yarsanması barəsində”, “İy­­bil­mə qa­biliyyətinin itməsi barəsində” “Öskürək barədə”, “Ağ ci­yər iltihabı barədə”, “Vərəm və plev­­rit ba­rə­də” başlıqları altında tənəffüs xəs­tə­lik­lə­rin­dən, eləcə də digər daxili xəstəliklərdən, sarılıq xəstəliyindən və s. bəhs açılmışdır.

 

“Bir saat ərzində sağalma” çox bir neçə səhifəlik əsərdir, burada təcili yardım xarakterli müalicə və lazım olan dərman vasitəsi göstərilmişdir.

 

Kitabın sonunda tibbi terminlərin lüğəti verilmişdir.

 

Hacı Müzafəddin Əzizovun ərəb dilindən tərcümə etdiyi növbəti kitab XIII əsrin sonu, XIV əsrin əvvəllərində əvvəlcə Şirvanda, sonralar Türkiyə sultanlarının saraylarında fəaliyyət göstərmiş görkəmli Azərbaycan alim təbibi Məhəmməd ibn Mahmud ibn Hacı Şirvaninin “Ətriyyat bağı” əsəridir. Kitab Elmi Şuranın qərarı ilə “Elm” nəşriyyatında nəşr olunmuşdur. Kitabın elmi redaktoru tarix üzrə elmlər doktoru, professor Fərid Ələkbərli, rəyçi və ön söz müəllifi f.e.d., professor Kamandar Şəriflidir.

 

Kitaba yazdığı “Dövrünün görkəmli təbibi” adlı ön sözdə qədim tibb tarixindən qısa məlumat verən, Məhəmməd Şirvaninin əsərlərindən və tərcümələrindən bəhs edən professor Kamandar Şərifli sonda təəssüflə yazır: “Zəngin və çoxsaylı elmi irsi olan Məhəmməd bin Mahmud bin Hacı Şirvaninin əsərlərinin orta əsr əlyazmaları dünya ölkələrində, o cümlədən Türkiyədə, Fransada, Suriyada, İraqda, Almaniyada, Misirdı, Vatikanda və başqa ölkələrdə geniş yayılmasına və ayrı-ayrı alimlərin tədqiqat obyuektinə çevrilməsinəbaxmayaraq, “Xəridət əl-əcaib və fəridət əl-qəraib” tərcüməsi və “Raudətül-ətr” əsərinin bu tərcüməsi istisna olmaqla əsərləri indiyədək öz vətəni Azərbaycanda nə araşdırılmış, nə də nəşr olunmuşdur”.

 

Kitabın “Müqəddimə”sində müəllif Allaha həmdü səna edir, Allahın Peyğəmbərə (s) və ailəsinə (ə.m.) xeyir-dua etdiyini qeyd edir. Bədən elminin din elmindən əvvəl yarandığını, İmam Cəfəri-Sadiqin (ə) onların hər ikisinin əkiz yarandıqlarını söylədiyini diqqətə çatdırır və yazır: “Bizə bu gün məlum olan əczaçılıq elmi ümumən tibb elminin bir sahəsidir. Tibb elmi isə mövcud sağlamlığın qorunub saxlanmasında, itirildiyi halda isə onun bərpa edilməsinə xidmət edir. Və beləcə də təriflənir. Lakin ümumən tibb elmini və onun bir sahəsi olan əczaçılığı bir-birindən ayrı təsəvvür etmək olmaz”. Müəllif bu əsəri hazırlarkən “Əl-Qanun fit-tibb”, “Əz-Zəxirə”, “Əl-İrşad”, “Əl-Mələki”, “Əl-Mucəz”, “Əl-Kifayə” və s. əsərlərdən istifadə etdiyini və alim təbiblərdən eşitdiklərini və qazandığı təcrübəni də əlavə etdiyini bildirir. Əsər 44 fəsildən ibarətdir. İlk 10 fəsildə: “Əczaçılıqla məşğul olmaq istəyənlərə bəzi tövsiyələr”, “Əczaçılıq sənətinə necə başlamalı”, “Sadə dərmanların barəsində görülməli tədbirlər”, “Sadə dərmnların sınaqdan keçirilməsi barəsində”, “Sadə dərmanların yandırılması və qvrulması barəsində”, “Yandırılmış və yandırılmamış ədviyyənin yuyulması üsulları barəsində”, Mineral, bitki və heyvan mənşəli sadə dərmanların (təktərkibli) emalı və həll edilməsi barəsində”, “Əlifba sırası ilə ədviyyələrin şərhi barəsində”, “Sadə və mürəkkəb dərmanların əvəzlənməsi barəsində” (ərəb əlifba sırası ilə)”, “Bəzi çəki vahidləri (ərəb əlifbası sırası ilə)” kimi məlumatlar verilmişdir.

 

Sonradan sanki yeni bir əsər başlayır. Burada 44 bab vardır. I babın I fəsli gülabların alınması və şərabların hazırlanması, II fəsil müxtəlif şərablar, onların faydası, qəbulu, dozası haqqındadır. Daha sonra hər babda beləcə hər bir şey haqqında məlumat verilmişdir ki, burada skəncəbinlər, şirələr, mürəbbələr, dərman məcunları, gülablar, məcunlar (qarışıqlar), ürəkfərəhləndiricilər, keyləşdiricilər, xüsusi şirniyyatlar, tiryaqlar, iyarəclər, ətrifüllər, həblər, bişmişlər, quru meyvələrin şirələri, sular, qarqaralar, sürtkülər, asqırdıcılar, kökəlmə vasitələri, arıqlama vasitələri, paraşoklar, yastı həblər, quru ədviyyədən alınan şirələr, imalə vasitələri, tamponlar, sarğılar, yaxmalar, mərhəmlər, yağlar, dəmləmələr, vannalar, kompreslər, qoxular, maskalar, kosmetik vasitələr, gözə sürmə kimi çəkilən dərmanlar, pəhriz yeməkləri vardır.

 

Bu kitablar tibb tarixi ilə məşğul olmaq istəyənlər, həkimlər, tələbələr, habelə bütün insanlar üçün gərəklidir. Müzafəddin müəllim gözəl, səmimi, dəyərli insan olduğu kimi, ömrünün bir hissəsini həsr etdiyi bu tərcümə kitabları da bizim üçün çox dəyərlidir. Allah rəhmət eləsin, ruhu şad olsun.

 

Sona Xəyal

Bakı Xəbər.-  2024.- 20 sentyabr (¹ 169).- S.15.