Qərbi azərbaycanlıların şərəfli qayıdışı XXI əsrin ən böyük insan haqları məsələsidir...

“Qərbi azərbaycanlıların şərəfli qayıdışı” ifadəsi sadəcə bir ritorika deyil, XXI əsrdə etnik ədalətin, insan hüquqlarının və regional sabitliyin təməl məsələlərindən biridir”

Qərbi azərbaycanlıların məskunlaşdığı ərazilər - İrəvan, Göyçə, Zəngəzur, Dərələyəz və başqa bölgələr - tarixən Azərbaycan türklərinin yaşadığı yerlər olub. Lakin 1828-ci ildə bağlanmış mənfur Türkmənçay sülh müqaviləsi ilə Azərbaycan çar Rusiyası tərəfindən ilhaq edildikdən sonra, xüsusilə XX əsr boyunca bu ərazilərdən sistemli şəkildə azərbaycanlılar deportasiya edilib.

Qərbi azərbaycanlıların XX əsrdə əsas deportasiya mərhələləri aşağıdakı kimidir.

Birinci mərhələdə, 1905–1907-ci illərdə Çar Rusiyası dövründə erməni–müsəlman qarşıdurmaları zamanı azərbaycanlılar qətlə yetirildi və köçürüldü.

Ardınca 1918–1920-ci illərdə Ermənistan Respublikası (birinci) dövründə azərbaycanlılara qarşı qırğınlar baş verdi.

1948–1953-cu illərdə isəSSRİ rəhbəri Stalin azərbaycanlıların Ermənistandan Azərbaycan SSR-ə köçürülməsi haqqında qərar verdi. Bu qərara əsasən təxminən 100 min nəfər azərbaycanlı Ermənistandan köçürüldü.

Sonuncu mərhələdə - 1987-1989-cu illərdə Dağlıq Qarabağ münaqişəsi fonunda Ermənistan SSR-də yaşayan təxminən 250 min nəfər azərbaycanlı dədə-baba yurdlarından qovuldu. Bu proses silahlı hücumlar, zorakılıq və soyqırım meylləri ilə müşayiət olundu.

Ermənistanda azərbaycanlılara qarşı zaman-zaman həyata keçirilmiş zorakılıqlar, deportasiyalar və sistemli ayrıseçkiliklərlə bağlı beynəlxalq hüquq pozuntuları barədə bir sıra rəsmi sənədlər, hesabatlar və hüquqi əsaslandırmalar mövcuddur. Bu sənədlərin təhlili göstərir ki, Ermənistan tərəfindən azərbaycanlılara qarşı iki əsr boyunca etnik təmizləmə, məcburi köçürmə, mülki əhaliyə qarşı zorakılıq və mülkiyyət hüquqlarının pozulması kimi ağır beynəlxalq hüquq pozuntularına yol verilib.

Bu proses nəticəsində ata-baba yurdundan didərgin düşmüş Qərbi azərbaycanlıların, yəni indiki Ermənistan ərazisindən müxtəlif dövrlərdə, xüsusən də XX əsrdə deportasiya olunan azərbaycanlıların öz ata-baba yurdlarına qayıdışı məsələsi insan haqları baxımından ümumi prinsiplərə görə ədalətli və legitim bir tələbat kimi qiymətləndirilə bilər. Bunun bir neçə əsas hüquqi və etik əsasları var.

Bu məsələnin insan hüquqları baxımından çox tutarlı beynəlxalq əsaslandırması ortadadır.

Qaçqınların və məcburi köçkünlərin qayıtmaq hüququ

BMT-nin və digər beynəlxalq təşkilatların qəbul etdiyi sənədlərə əsasən, hər bir insanın doğma yurduna qayıtmaq hüququ var.

Ümumdünya İnsan Hüquqları Bəyannaməsinin (1948) 13 və 14-cü maddələrinə, Mülki və Siyasi Hüquqlar Haqqında Beynəlxalq Paktın 12-ci maddəsinə, BMT-nin Qaçqınların Statusuna dair Konvensiyasına (1951) görə, Qərbi azərbaycanlıların öz dədə-baba yurduna qayıtmaq hüququ var.

Etnik təmizləmə və deportasiya beynəlxalq hüquqa ziddir. Buna baxmayaraq, XX əsrdə (xüsusilə 1948, 1953, 1987-89 və 1991-ci illərdə) Ermənistan SSR və müstəqil Ermənistan tərəfindən minlərlə azərbaycanlı deportasiya olunub.

Bu hallar bir sıra hüquq müdafiə təşkilatları tərəfindən etnik təmizləmə kimi qiymətləndirilir. İndi sadəcə olaraq bu tarixi ədalətsizliyin aradan qaldırılması - Qərbi azərbaycanlıların öz yurduna ləyaqətli qaydışı prosesinin reallaşdırılması qalır ki, bu da öz həllini mütləq tapacaq.

Qərbi azərbaycanlıların sadə insan hüquqlarının bərpa edilməsi onların yalnız Qərbi Azərbaycana qaydışı ilə məhdudlaşmayacaq. Onlarin həm də Ermənistan dövləti üzərində əmlak və kompensasiya hüquqları var və bu da təmin edilməlidir.

Qərbi azərbaycanlılar deportasiya zamanı öz mülklərini itiriblər. Beynəlxalq hüquqa görə, zorla köçürülmüş şəxslər ya öz mülklərinə qayıtmaq, ya da adekvat kompensasiya almaq hüququna malikdirlər.

Belə görünür ki, indiki mərhələdə Ermənistan bu qayıdışı qəbul etmir və bu məsələni "ərazi bütövlüyünə və suverenliyə qarşı təhdid" kimi təqdim edir.

Eyni zamanda, Ermənistan-Azərbaycan münasibətlərinin gərginliyi bu prosesi çətinləşdirir.

Qayıdış yalnız o zaman mümkün və ədalətli sayıla bilər ki, qayıdanlara təhlükəsizlik, hüquqi status, mülkiyyət hüquqları və sosial təminatlar tam təmin olunsun.

Bəli, Qərbi azərbaycanlıların öz doğma yurdlarına şərəfli və təhlükəsiz qayıdışı insan hüquqları və beynəlxalq hüquq normalarına əsasən ədalətli bir prosesdir.

Qərbi azərbaycanlıların qayıdış hüququ aşağıdakı beynəlxalq prinsiplərə əsaslanır.

Ümumdünya İnsan Hüquqları Bəyannaməsinin 13-cü maddəsinə görə, “Hər bir insanın öz ölkəsini tərk etmək və geri qayıtmaq hüququ var”.

BMT-nin Məcburi Köçkünlər üzrə Prinsiplərinə görə (1998), məcburi köçkünlərin könüllü, təhlükəsiz və ləyaqətli şəkildə geri qayıtmaq hüququ tanınır.

Lakin bu hüququn reallaşması üçün beynəlxalq hüquq normaları ilə yanaşı, siyasi iradə, diplomatik mexanizmlər və təhlükəsizlik zəmanətləri də tələb olunur.

“Qərbi azərbaycanlıların şərəfli qayıdışı” ifadəsi sadəcə bir ritorika deyil, XXI əsrdə etnik ədalətin, insan hüquqlarının və regional sabitliyin təməl məsələlərindən biridir.

Ona görə də, bu prosesə beynəlxalq ictimaiyyətin obyektiv və hüquqa əsaslanan dəstəyi vacibdir.

Akif NƏSİRLİ

Bakı Xəbər 2025.- 8 avqust (№138).- S.13.