İnformasiya texnologiyaları Azərbaycanda inkişafın aparıcı qüvvəsinə çevrilir

İnformasiya texnologiyaları insanların yaşayış, iş və ünsiyyət tərzini formalaşdıran müasir cəmiyyətin mühüm təməl daşı hesab olunur. Bir neçə onilliklər ərzində bu texnologiyalar gündəlik həyatın demək olar ki, hər tərəfini dəyişdirən sürətli irəliləyişlərlə müşahidə olunub.

İlkin hesablama cihazlarının yaranmasından internetin və süni intellektin yaradılmasına qədər informasiya texnologiyalarının inkişafı innovasiya, əməkdaşlıq və tərəqqi üçün əsas olub.

Azərbaycanda internet infrastrukturunun müasirləşdirilməsi xüsusi diqqət mərkəzindədir

İnformasiya texnologiyalarının tarixi kompüterlərin ən ibtidai formada yarandığı XX əsrin əvvəllərinə təsadüf edir. Ən erkən mexaniki kompüterlər 1930-1940-cı illərdə yaradılıb. İlkin hesablamaların qabaqcıllarından biri 1837-ci ildə gələcək kompüterlərin inkişafı üçün əsas qoyan maşının dizaynını hazırlayan ingilis riyaziyyatçısı Çarlz Babbic idi. Ancaq ilk müasir kompüterlər yalnız XX əsrin ortalarında meydana çıxıb.

1940-cı illərdə elektron rəqəmsal kompüterlərin inkişafı sürət qazandı. 1945-ci ildə tamamlanan ENIAC layihəsi ilk ümumi təyinatlı kompüterlərdən biri hesab olunur. Bu böyük, otaq ölçüsündə maşın əvvəllər əl ilə edilən mürəkkəb hesablamaları yerinə yetirməyə qadir idi, mühəndislik və elmi tədqiqatlar kimi yüksək sürətli hesablamalara əsaslanan sənayelərdə inqilab etdi. 1970-1980-ci illərdə informasiya texnologiyalarına çıxışın demokratikləşdirilməsində mühüm rol oynayacaq fərdi kompüterlərin inkişafında intibah baş verdi. “Apple”, IBM və “Microsoft” kimi şirkətlər kompüter sənayesinin formalaşmasında mühüm rol oynadılar. 1977-ci ildə “Apple” istifadəçilərə maşınla daha asan qarşılıqlı əlaqə yaratmağa imkan verən monitor və klaviaturadan ibarət ilk uğurlu fərdi kompüterlərdən biri olan “Apple II”ni buraxdı. Bu arada, IBM 1981-ci ildə ilk fərdi kompüterini təqdim etdi və fərdi kompüteri məişət əşyası kimi istifadə edilməyə başlandı. “Microsoft”un 1985-ci ildə “Windows” sisteminin ardınca IBM fərdi kompüterlər üçün əməliyyat sistemi olan MS-DOS-u yaratması kompüterin fərdlərin və müəssisələrin gündəlik həyatındakı rolunu daha da möhkəmləndirdi. Qrafik istifadəçi interfeyslərinin inkişafı kompüterləri daha çox istifadəçi dostu etdi və daha geniş insanların hesablamaları mənimsəməsi üçün qapı açdı. Fərdi kompüterlər hər yerdə genişləndikcə, onlar arasında ünsiyyətə ehtiyac artdı. Bu ehtiyac 20-ci əsrin sonlarında internetin inkişafına səbəb oldu. İnternetin ilkin kökləri 1960-cı illərin sonlarında ABŞ Müdafiə Nazirliyi tərəfindən maliyyələşdirilən ARPANET layihəsinə gedib çıxır. ARPANET tədqiqatçılar və universitetlər arasında ünsiyyəti asanlaşdırmaq üçün nəzərdə tutulmuş bir şəbəkə idi, lakin sonda qlobal internetə çevriləcəkdi. 1990-cı illərin əvvəllərində Tim Berners-Li tərəfindən yaradılmış Ümumdünya Şəbəkəsinin (WWW) yaranması internetin əlçatanlığını kəskin şəkildə dəyişdi. İnternet məlumatların asanlıqla paylaşıla biləcəyi və bütün dünyada istifadəçilər tərəfindən əldə edilə biləcəyi bir platforma təmin etdi. Qeyd edək ki, son illərdə Azərbaycanda internet infrastrukturunun müasirləşdirilməsi, xidmət keyfiyyətinin artırılması və bu sahədə sağlam rəqabət mühitinin yaradılması istiqamətində əhəmiyyətli layihələr həyata keçirilib. Dövlət proqramları və strategiyalarda qarşıya qoyulan hədəflərə uyğun olaraq, genişzolaqlı internet infrastrukturunun yenidən qurulması məqsədilə müxtəlif irihəcmli layihələr icra olunub. Azərbaycanda internet provayderlərinin xidmətlərinin qiymətləndirilməsi, vətəndaş məmnunluğunun, sektorda sağlam rəqabətin təmin olunması, sabit və mobil şəbəkənin əhatə dairəsinin genişləndirilməsi yönündə xeyli iş görülüb. İnternet infrastrukturu, ölkənin hər bir nöqtəsinə qədər olan istiqamətdə bütün vətəndaşlar, müəssisələr, idarə və təşkilatlar internetlə təchiz olunub. Hətta bu gün Azərbaycanın ən ucqar nöqtəsində belə internet xətti var. Ölkə əhalinin 85 faizindən çoxu internetlə əhatə olunub.

İnformasiya texnologiyalarının inkişafı inqilabi xarakter daşıyır

Məlumdur ki, internetin inkişafı ilə birlikdə mobil texnologiya da sürətlə inkişaf etməyə başladı. 1980-ci illərdə təqdim edilən ilk mobil telefonlar həcmli və bahalı idi, əsasən səsli rabitə üçün istifadə olunurdu. Bununla belə, texnologiya inkişaf etdikcə, mobil qurğular mətn mesajları, elektron poçt və nəhayət, internetə baxış da daxil olmaqla daha çox funksiyaları birləşdirməyə başladı.

2007-ci ildə “iPhone”un buraxılması mobil texnologiyanın inkişafında mühüm mərhələ oldu. “iPhone” sensor ekran interfeysi, mobil proqramlar mağazası və portativ, istifadəsi asan formatda internetə çıxış təqdim etdi. Bu, smartfonlar dövrünün başlanğıcını ifadə etdi və “Android” əməliyyat sistemlərinin və sonrakı smartfonların tətbiqi mobil cihazları daha geniş auditoriya üçün əlçatan etdi. Bu gün smartfonlar ünsiyyət, əyləncə, iş və alış-veriş üçün əvəzsiz alətlərdir. İnformasiya texnologiyaları inkişaf etməyə davam etdikcə, ən maraqlı sərhədlərdən biri süni intellektdir. İnsan intellektini təqlid edə bilən maşınların yaradılmasına istinad edən süni intellekt son illərdə çox böyük irəliləyişlər əldə edib. Süni intellektin bir hissəsi olan maşın öyrənməsi kompüterlərə açıq şəkildə proqramlaşdırılmadan verilənlərdən öyrənməyə və performanslarını yaxşılaşdırmağa imkan verir. Süni intellekt artıq müxtəlif sahələrdə, o cümlədən səhiyyə, maliyyə, avtomobil və əyləncədə tətbiq olunur. Özünü idarə edən avtomobillər, “Siri” və “Alexa” kimi virtual köməkçilər və süni intellektlə idarə olunan diaqnostika alətləri informasiya texnologiyalarının gələcəyi necə formalaşdırdığına dair yalnız bir neçə nümunədir. İnformasiya texnologiyalarının inkişafı inqilabi xarakter daşıyır. Mexaniki hesablamaların ilk günlərindən fərdi kompüterlərin, internetin və mobil texnologiyanın yüksəlişinə qədər informasiya texnologiyaları dünyaya böyük təsir göstərib. Bu gün biz süni intellekt və mənzərəni daha da dəyişməyə hazır olan yeni texnologiyalarla maraqlı gələcəyin astanasındayıq. İnformasiya texnologiyalarının səyahəti davam edir və innovasiyalar sürətlənməyə davam etdikcə, şübhəsiz ki, o, bizim yaşamaq, işləmək və ətrafımızdakı dünya ilə əlaqəmizi formalaşdırmağa davam edəcək. Azərbaycanda bu fonda informasiya cəmiyyətinin qurulması, elektron hökumətin formalaşdırılması və intelektual potensialın inkişafı sayəsində ölkənin sosial-iqtisadi həyatında daha böyük uğurlar əldə olunub.

Bu sırada isə Azərbaycanın brendi sayılan “ASAN İmza” ən uğurlu layihə kimi özünü doğruldub. "ASAN İmza" proqramı əslində "Elektron hökumət" layihəsinin bir elementi kimi 25 noyabr 2013-cü ildə tətbiq edilməyə başlayıb. İlk "ASAN İmza" həmin tarixdə Azərbaycan Respublikasının Prezident İlham Əliyevə təqdim edilib.

Ümumiyyətlə, "Elektron hökumət" layihəsinin əsas məqsədi vətəndaş-məmur təmaslarının aradan qaldırılması, fiziki informasiya daşıyıcılarını elektron daşıyıcılara transfer edilməsi, dövlət orqanlarının göstərdiyi xidmətlərin onlayn qaydada, real zaman rejimində çalışmasının təmin etməsi məqsədini qarşıya qoymuşdu. Bunun üçün isə hər bir vətəndaşın, hüquqi və fiziki şəxsin bütün məlumatlarını qorumaqla sistemə daxil olması və dövlət orqanlarının təqdim etdiyi xidmətdən yararlanması və gərəkən əməliyyatlar apara bilməsi üçun etibarlı giriş və təsdiq vasitəsinə ehtiyac var idi. Məhz bu vasitə "ASAN İmza" idi. Əvvəllər əldə etmək istədiyimiz arayışlara, vermək istədiyimiz hesabatlara, bank əməliyyatlarına, notarius təsdiqlərinə və s. hökumət xidmətləri almağa saatlarla vaxt itirməli idiksə, bu gün "ASAN İmza" vasitəsi ilə biz "Elektron Hökumat" portalına girməklə dəqiqələr ərzində və heç bir məmur qapısını döymədən həmin xidmətlərdən onlayn rejimdə yararlana bilirik. "ASAN İmza" bu gün Azərbaycan informasiya-kommunikasiya texnologiyalarına girişin açarı rolunu oynayır.

"ASAN İmza", eyni zamanda, Azərbaycan Vergilər Nazirliyinin "ASAN Xidmət" Mərkəzi və Rəqəmsal İnkişaf və Nəqliyyat Nazirliyi ilə birgə yaratdığı müştəriyə mobil telefonu etibarlı elektron şəxsiyyət vəsiqəsi kimi istifadə etməyə imkan verən xidmətdir. Şəxsiyyət vəsiqəsi kimi elektron xidmətlərə daxil olmaq və sənədləri rəqəmsal imzalamaq üçün istifadə edilə bilər, lakin bunun üçün şəxsiyyət vəsiqəsi oxuyucusu tələb olunmur. Sistem müştərinin mobil telefon operatorundan tələb etdiyi ixtisaslaşdırılmış "Mobile-ID" SİM karta əsaslanır. Şəxsi açarlar autentifikasiya və imza üçün kiçik proqramla birlikdə mobil SİM kartda saxlanılır.

Bütün bunlar isə ölkəmizdə informasiya və kommunikasiya texnologiyalarının inkişaf etdirilməsinin əsas komponenti sayılmaqla, həm də istənilən sahədə fəaliyyətin daha dinamik həyata keçirilməsini şərtləndirir.

Samirə SƏFƏROVA

Bakı xəbər .- 2025.- 25 fevral (№34).- S.8.