Şərq fəlsəfəsinin gözəl bilicisi Zakir Məmmədov

37-ci illərdə «repressiya olunan» soyad...

Azərbaycan və Şərq fəlsəfəsi tarixinin əvəzolunmaz tədqiqatçısı olan Zakir Məmmədov Azərbaycan elminin inkişafında böyük xidmətlər göstərmiş görkəmli alimlərimizdən biri olub. Onun elmi yaradıcılığı əsasən Şərq fəlsəfəsinin tarixi və dinşünaslıq məsələlərinə həsr olunub. O, 40 ilə yaxın müddətdə apardığı elmi axtarışlar nəticəsində Azərbaycan filosoflarının və mütəfəkkirlərinin ərəb və fars dillərində dünyanın müxtəlif ölkələrində çap olunmuş, habelə əlyazma şəklində saxlanılan zəngin irsini üzə çıxarıb. Z.Məmmədov sübuta yetirib ki, orta əsrlərdə müsəlman Şərqində, o cümlədən Azərbaycanda dini fəlsəfi təlimlərlə yanaşı, elmi-fəlsəfi təlimlər də olub.

Zakir Məmmədov XIX əsrdə Qarabağda yaşamış Baharlı tayfasına mənsub, dövrünün tanınmış ziyalısı, 1937-ci ildə Sovet repressiyasının qurbanı olaraq sürgünə göndərilmiş və 1941-ci ildə Sibirdə sürgündə vəfat etmiş Cabbar bəy Vəlibəyovun oğludur.

Zakir Cabbar bəy oğlu Məmmədov (Baharlı) 16 avqust 1936-cı ildə Ağdamda anadan olub. Atası repressiya qurbanı olduğundan, anası Hüsnü xanım Murtuza bəy qızı Məmmədbəylinin himayəsində böyüyüb. Cabbar bəy Vəlibəyov Sibirə sürgün edilərkən evindəki bütün sənədlər və kitablar götürüldüyündən, Zakir Məmmədovun 16 avqust 1936-cı ildə doğum haqqındakı şəhadətnaməsi itib, sonralar ona kənd soveti tərəfindən 1939-cu ildə doğulması haqqında şəhadətnamə verilib və anasının soyadına keçirilib.

Zakir Məmmədov hələ orta məktəb illərindən bədii yaradıcılıqla məşğul olmuş, şeirlər yazmış, rəsmlər çəkmişdi. Onun şeirləri, tərcümələri, məqalələri mətbuat səhifələrində çap edilmişdi. Şeirləri yerli radioda səsləndirilmişdi. Onun sulu boya ilə çəkdiyi “Gənc miçurinçilər” tablosu isə 1955-ci ildə Respublika sərgisində nümayiş etdirilmişdi. “Yoldaşlıq köməyi” adlı bir mənzum pyesi 1955-ci ildə Ağdam pionerlər evinin özfəaliyyət kollektivi, 1956-cı ildə isə Bərdə pionerlər evinin özfəaliyyət kollektivi tərəfindən tamaşaya qoyulmuşdu. Zakir Məmmədov 1956-cı ildə Azərbaycan gənclərinin “Əmək və xoşbəxtlik uğrunda” birinci respublika festivalının iştirakçısı olub.

Zakir Məmmədov 1957-ci ildə Ağdamdakı 1 saylı orta məktəbi medalla bitirmiş, Azərbaycan Dövlət Universitetinin (indiki Bakı Dövlət Universiteti) Şərqşünaslıq fakültəsinin yeni açılan ərəb filologiyası şöbəsində təhsil almışdı. O, Azərbaycanda ərəbşünaslıq məktəbinin əsasını qoymuş Ələsgər Məmmədovun tələbəsidir. Zakir Məmmədov həmçinin ərəb ölkələrində tərcüməçi işləmiş ilk iki ərəbşünasdan biridir.

Zakir Məmmədov hələ universitetdə birinci kursda oxuyarkən, 29 noyabr 1957-ci ildə atası Cabbar bəy Azərbaycan SSR Ali məhkəməsinin qərarı ilə bəraət aldı.

Sührəvərdi fəlsəfi irsinin yeganə tədqiqatçısı

1962-ci ildə universiteti bitirən Zakir Məmmədov həmin il Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Şərqşünaslıq İnstitutunda kiçik elmi işçi vəzifəsində işləmişdi. 1962-1963-cü illərdə Misirdə “Asuan” Su Elektrik Stansiyasının inşasında ilk azərbaycanlı ərəbşünas tərcüməçi kimi çalışmışdı. 1964-cü ilin 1 yanvarından isə Milli Elmlər Akademiyasının Fəlsəfə sektorunda (indiki Fəlsəfə, Sosiologiya və Hüquq İnstitutu) işə başlamışdı.

Zakir Məmmədov “Siracəddin Urməvinin məntiqi görüşləri” adlı namizədlik dissertasiyasını 1967-ci ildə tamamlamış, 1969-cu ildə isə müdafiə etmişdir. 1974-cü ildə isə “Azərbaycanda XI-XIII əsrlərdə fəlsəfi fikir” adlı doktorluq dissertasiyasını 1974-cü ildə tamamlamış, 1978-ci ildə monoqrafiya kimi çap etdirmiş, doktorluq dissertasiyası kimi 1990-cı ildə müdafiə etmişdi.

1969-1970-ci illərdə Zakir Məmmədov Azərbaycan Sovet Ensiklopediyasında elmi redaktor vəzifəsində çalışmış, milli fəlsəfəmizə dair materialların Azərbaycan Sovet Ensiklopediyasında geniş yer tutmasına çalışmış, məhz onun tədqiqatları sayəsində Azərbaycanın peşəkar filosofları bu on cildlik əsərə düşmüşdü.

Zakir Məmmədov 2001-ci ildə Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının müxbir üzvü seçilmişdi. O, 30-dan çox elmi kitabın (çap edilmiş və edilməmiş), 250 elmi məqalənin, o cümlədən xaricdə çıxmış 6 elmi məqalənin müəllifidir. Uzun müddət ali məktəblərdə, əsasən də Bakı Dövlət Universitetində fəlsəfə, Azərbaycan fəlsəfəsi tarixi, Şərq fəlsəfəsi tarixi fənlərini tədris edib.

1997-ci ildən ömrünün sonuna qədər isə Milli Elmlər Akademiyasının Fəlsəfə və Siyasi-Hüquqi Tədqiqatlar İnstitutunda (indiki Fəlsəfə, Sosiologiya və Hüquq İnstitutu) özünün təsis etdiyi Şərq fəlsəfəsi tarixi və dinşünaslıq şöbəsinin müdiri işləyib.

Zakir Məmmədov Şihabəddin Yəhya Sührəvərdinin fəlsəfi irsinin yeganə tədqiqatçısı olmuş və filosofun bir çox əsərlərini Azərbaycan dilinə tərcümə etmişdi. Bu əsərlərdən yalnız ikisi çapdan çıxmışdı. O, filosofun “İşıq heykəlləri” kitabını Azərbaycan dilinə tərcümə etmiş və şəxsi vəsaiti hesabına ilk dəfə 1989-cu ildə, ikinci dəfə 1999-cu ildə nəşr etdirmişdi.

Zakir Məmmədov bütün tədqiqatlarını ilk mənbələr əsasında aparmış, həmin əsərlərin Azərbaycana gətirilməsi üçün əlindən gələni etmişdi. Onun tədqiqatlarına qədər Bəhmənyarın “Metafizikanın mövzusu” və “Mövcudatın mərtəbələri” adlı kiçik həcmli iki əsəri məlum idi. Tədqiqatçı alim Zakir Məmmədov Bəhmənyarın geniş həcmli “Təhsil” əsərinin varlığını aşkara çıxarmışdı. Bəhmənyarın “Metafizikanın mövzusu”, “Mövcudatın mərtəbələri” əsərləri ilə bərabər, “Təhsil” kitabı da Zakir Məmmədov tərəfindən tam şəkildə Azərbaycan dilinə tərcümə edilmişdi. “Təhsil” kitabının kiçik bir hissəsi, iki əsər isə bütöv şəkildə “Şərq fəlsəfəsi (IX-XII əsrlər)” kitabında (Bakı, 1999) çap edilmişdi.

O, qlobusun Azərbaycan türkünün icadı olduğunu sübut etdi...

Zakir Məmmədovun təşəbbüsü ilə Bəhmənyarın anadan olmasının 1000 illik və Siracəddin Urməvinin anadan olmasının 800 illik yubileylərinin keçirilməsi haqda Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Rəyasət Heyəti tərəfindən qərarlar qəbul edilmişdir. Zakir Məmmədov bu dövrdə Siracəddin Urməvinin, Əfzələddin Xunəcinin anadan olmalarının 800 illik yubileylərini, 1999-cu ildə Eynəlqüzat Miyanəcinin anadan olmasının 900 illik yubileyini qəzet və jurnallarda məqalələr çap etdirməklə keçirmişdi.

Zakir Məmmədov eyni zamanda, 2000-ci ildə Nəsrəddin Tusinin anadan olmasının 800 illiyi ilə əlaqədar təşkil olunan yubiley komissiyasının üzvü olmuşdu. Görkəmli tədqiqatçı Zakir Məmmədov Nəsrəddin Tusinin irsini hərtərəfli və geniş şəkildə araşdırmış, məhz onun tədqiqatından məlum olmuşdu ki, 1266-cı ildən Marağa rəsədxanasında Nəsrəddin Tusi ilə bir yerdə çalışan azərbaycanlı mühəndis Kəriməddin Əbubəkr Mahmud oğlu Səlmasinin düzəltdiyi cihazlar arasında içi boş yer kürəsi modeli də varmış. Üzərində iqlimlərin təsviri verilmiş bu fiqur coğrafi qlobus idi. Bununla da, Zakir Məmmədov elm aləmində ilk coğrafi qlobusu alman alimi Martin Böhaymın (1459-1507) hazırlaması haqqında fikri elmi fakt əsasında təkzib etmişdi.

“Zakir Məmmədov Eynəlqüzat Miyanəci, Şihabəddin Ömər Sührəvərdi, Şihabəddin Yəhya Sührəvərdi, Əfzələddin Xunəci, Siracəddin Urməvi və başqa Azərbaycan filosoflarının əsərləri, habelə Bəhmənyarın üç kitabdan (məntiq, metafizika, fizika) ibarət ”Təhsil" traktatı əsasında “Azərbaycanda XI-XIII əsrlərdə fəlsəfi fikir” monoqrafiyasını yazmışdı. “Orta əsr Azərbaycan filosofları və mütəfəkkirləri” (azərbaycanca 1986, rusca 1993) kitabında görkəmli şəxsiyyətlərin əksəriyyəti - Əhməd Bərdici, Məhəmməd Bərdəi, Əbunnəcib Sührəvərdi, Əminəddin Təbrizi, Siracəddin Urməvi, Tacəddin Məhəmməd Urməvi, Şəmsəddin Xoylu, Nəcməddin Naxçıvani, Şihabəddin Xoylu, Mühyiddin Bərdəi, Məhəmməd Qarabaği, Kəmaləddin Ərdəbili, Əhməd Ərdəbili, Rəcəbəli Təbrizi və başqaları haqqında mənbələr əsasında tədqiqatlar ilk dəfə olaraq Zakir Məmmədov tərəfindən aparılmışdı" (Vikipedia)

Görkəmli alim və tədqiqatçı Zakir Məmmədovun həyatı, fəaliyyəti və əsərləri haqqında onlarla məqalələr yazılıb, kitablar çap olunub. Bu məqalə və kitablarda alimin həyat və yaradıcılıq yolu geniş işıqlandırılıb.

Görkəmli alim 2 mart 2003-cü ildə Bakıda vəfat edib.

“Azadlıq”ın Araşdırmaçı Jurnalistlər Qrupu KİV-ə Dövlət Dəstəyi Fondunun maliyyə dəstəyilə çap edilir

Azadlıq.- 2013.- 10-11 fevral.- S.14.