İftixar hissi yaradan tarix

Tarix elmləri doktoru, professor, Milli Məclisin deputatı Cəmil Həsənlinin Moskvada – «Filinti» və «Nauka» nəşriyyatlarında Rus dilində çap olunmuş 574 səhifəlik «Azərbaycan Demokratik Respublikasının xarici siyasəti (1918-1920)» adlı kitabı barədə

Ötən əsrin əvvəllərində Rusiya imperiyası çökdükdən sonra - 1918-ci ilin 28 mayında Azərbaycan Demokratik Respublikasının (ADR) yaradılmasıyla təkcə müsəlman aləmində deyil, ümumiyyətlə, bütün Şərqdə ilk dəfə olaraq parlamentli respublika idarəçilik formasının tətbiqinə başlanıldı. Hədsiz dərəcədə mühüm və böyük tarixi hadisə sayılacaq bu olay həm də xalqımızın, xüsusilə də həmin dövlətin qurucularının inkişaf səviyyəsinin, gələcəyə baxışlarının bariz ifadəsi, eyni zamanda, irqindən, dinindən, milli mənsubiyyətindən və siyasi görüşlərindən asılı olmayaraq, insan azadlığına sadiqliklərinin və ictimai münasibətlərin ədalətli tənzim edilməsinin tərəfdarı olduqlarının əyani təcəssümü, sübutu idi. Çünki yalnız bu idarəçilik formasında hakimiyyət qolları qanunlara, hüquqa və onların barəsində formalaşmış ictimai fikirə söykənir, deməli, zorakılıq, məmur özbaşınalığı, suçsuz təqiblər inkar edilir, kütləvi hakimiyyət qanun və hüquq, xalqın idarəçilikdə şəxsi iştirakının və vətəndaş ləyaqətinin təmin edilməsi əsasında həyata keçirilir. Məhz parlamentli respublika idarəçilik formasında məzmunca azadlıq kimi anlaşılan demokartiya inkişaf edir, hüquqi dövlətin mahiyyət əlamətləri – hakimiyyətin bölünməsi və qanunun aliliyi mümkün olan həddə və həcmdə həyata keçirilir ki, bu da müvafiq olaraq, respublika idarəçilik formasını hörmətdən salan siyasi ambisiyaların qarşısını alır.

ADR-in parlamentində də bütün azsaylı xalq və etnik qrupların, siyasi partiyaların nümayəndələri təmsil olunurdular. Seçkilər və təhsil haqqında qanunlar bu dövlətdə qəbul olunan ilk qanunlardan idi. Azərbaycanda yaşayan bütün millətlərdən, etnoslardan və hər iki cinsdən olan vətəndaşlara bərabər seçki hüququ verilirdi. Beləliklə, Azərbaycan bütün Şərqdə qadınlara seçib-seilmək hüquq verən yeganə dövlət idi.

Parlamentdə olduğu kimi, hökümətdə də başqa xalq və etnoslardan olan vətəndaşlara nazir səviyyəsinədək təmsilçilik imkanı verilmişdi.

İdarəçilikdə yalnız qanunun aliliyini rəhbər tutan bu hakimiyyət Bakı şəhərinin azad olunması zamanı törədilən cinayətlərə erməni millətçilərindən fərqli olaraq, göz yummadı, təqsirli şəxsləri cəzalandırdı - 100-dən artıq müsləman dar ağacından asıldı və ya güllələndi.

O zaman İngiltərənin hərbi jurnalisti olan Skotlənd Liddelin ölkəsinə göndərdiyi hesabatında qeyd edirdi ki, Azərbaycan dövləti, həqiqətən, Zaqafqaziyanın digər xalqları üçün nümunə, örnəkdir (səh.382). Bu dövləti idarə edənlər də, xaricilərin etiraf etdikləri kimi, qabaqcıl təhsil sahibləri olan, geniş dünyagörüşlü, demokratik təfəkkürlü, vətəninə, xalqına bağlı, Azərbaycanın müstəqilliyi uğrunda mübarizdə mətinləşmiş ziyalı təbəqəsi idi.

Bədxahlarımız bütün dünyaya bizi «vəhşi», «geridə qalmış», «özünüidarəetmə qabiliyyəti olmayan» xalq kimi təqdim etsələr də, təkcə 23 aylıq ADR-in fəaliyyətinə nəzər salmaq kifayətdir ki, barəmizdə yaradılmış mənfi təəssürat və təsəvvürlər tamamilə alt-üst olsun. Axı bu bir həqiqətdir ki, «vəhşi, geridə qalmış xalq» heç vaxt hər bir şəxsin ləyaqətli həyat şəraitinə malik olması, onun azadlığı, şəxsiyyətini dövlətlə və cəmiyyətin digər üzvləri ilə qarşılıqlı münasibətlərində, habelə dövlətlər və xalqlar arasında əlaqələrdə ədalət prinsipinin təntənəsi istiqamətində fəaliyyət göstərən kütləvi siyasi hakimiyyəti təşkil edə, yarada bilməzdi.

Beləliklə, 23 ay ömür sürən ADR bizim ən böyük və misilsiz dəyərli siyasi, hüquqi, mənəvi sərvətimiz, dəfinəmizdir. Biz, sadəcə, necə bir tarixi sərvətə, dəfinəyə malik olduğumuzu bütün dünyaya çatdırmağa çalışmalıyıq.

Hesab edirəm ki, görkəmli alim-tədqiqatçı, xüsusən də böyük saxtalaşdırılmalara məruz qalmış son 100 illik Azərbaycan tarixinin dəqiq araşdırıcısı və bu sahədə əvəzedilməz kitablar müəllifi olan professor Cəmil Həsənlini belə bir fundamental əsəri yazmağa sövq edən də məhz bu istək, bu arzu, bu niyyət olub. Bəribaşdan demək istəyirəm ki, Cəmil müəllim qarşısına qoyduğu məqsədə çox böyük məharətlə nail olub.

ADR-in xarici siyasətinin əsas məqsədi, ana xətti yaranmış dövləti dünyaya təqdim etmək və onun müstəqilliyini Paris Sülh Konfransının Ali Məclisində tanıtmaq idi. Bu fəaliyyət çox çətin və mürəkkəb, hədsiz maneələri dəf etmək şəraitində keçirdi. Bütün bunlara baxmayaraq, bu siyasət uğurla başa çatdırıldı. Cəmil müəllim əsərində bu mübarizəni çox gözəl təsvir edib.

Girişdən, 14 fəsil və çox məzmunlu tərtib edilmiş nəticədən ibarət olan bu tədqiqat əsəri, şübhəsiz, fundamental xarakter daşıyır. Mən əsəri fəsil-fəsil və müfəssəl təhlil etmək istəyindən uzağam. Hesab edirəm ki, heç buna ehtiyac da yoxdur. Çünki Cəmil müəllim indiyəqədərki orijinal əsərləri sayəsində öz elmi sifətilə təkcə Azərbaycanda deyil, dünyada etiraf olunan əsl tədqiqatçı-alimdir. O bu əsərində də ADR-in xarici siyasətini mürəkkəb və çoxtərəfli tədqiqat obyekti kimi təhlil edir, bu təhlildə kompleks və sistemli tədqiqat metodlarından istifadə etməyin yüksək ustalığını nümayiş etdirir. Nəticədə, hədsiz dərəcədə geniş materiallar vahid fikir, ideya ətrafında elə nizamla birləşdirilir ki, bir-birlərindən çox aralı olan hadisələr eyni məntiqi sapla birləşərək, gözlənilməz və yeni görkəm alır. Oxucunun gözləri qarşısında mozaikalı gözəl tablo canlanır ki, burada hər hansı fikir dənəsi öz-özlüyündə heç bir yeniliklə fərqlənmir, ancaq başqaları ilə çulğalaşanda problemin orijinal, dəqiq, doğrudan da inandırıcı obrazını yaradır, tamamlayır.

Professor Cəmil Həsənli əsl tədqiqatçı-alim olaraq, hər bir hadisəyə, prosesə bəzi yalançı «qəhrəmanlar» kimi bugünün tələblərindən deyil (kitabın 13 və 110-cu səhifələrində qeyd olunub), o dövrün ölçüləri, şəraiti, qüvvələr nisbəti baxımından qiymət verir və haqlı olaraq qeyd edir ki, ADR-in yaradıcıları problemlərin ağırlığını çiyinlərində çəkən, öz dövrlərinin imtahanlarından üzüağlıqla çıxan tarixi şəxsiyyətlərdirlər. Onlar öz millətini, xalqını başqa dünyanın qabaqcıl xalqları səviyyəsinə qaldıraraq, demokratik prinsiplərə əsaslanan dövlət yaratdılar, gələcək nəsillərə Vətənə təmənnasız xidmət göstərməyin, azadlıq ideyalarına sədaqətin gözəl nümunəsini qoyub getdilər.

Kitabın uğuru bir də onunla təmin olunur ki, Cəmil müəllim açıq təfəkkür sahibi kimi, topladığı sayısız-hesabsız mənbələri bu barədə söylənilən fikir və mövqeləri heç bir ideoloji mülahizələrə tabe etmədən, hər hansı siyasi konsepsiyaya uyğunlaşdırmadan, öz tənqidi fikir süzgəcindən keçirir, mübahisələrdən qaçmır. Əksinə, əksər hallarda onlara özünün əsaslandırılmış və buna görə də inandırıcı mövqeyini açıqlayır: bura həm Bakının azad olunmasında baş vermiş cinayətlər nəticəsində öldürülən ermənilərin süni surətdə sayının artırılması məsələsi, ADR-in Denikinə münasibəti barədə Sovet tarixşünaslığında mövcud olan yanlış fikirlər və s. daxildir.

Əsərin üstünlüyü bir də elmi ictimaiyyətə çoxsaylı yeni materialların təqdim edilməsində, mənbələrin, qaynaqların açıqlanmasındadır.

Kitabda 1918-ci ilin 15 sentyabrında Bakının düşməndən azad edilməsi uğurunda mübarizəyə, haqlı olaraq, geniş yer verilir. Doğrudan da, bu çox mühüm və taleyüklü tarixi hadisə idi. Erməni millətçiləri və onların bəlli havadarları Bakını Azərbaycandan qopartmaq məqsədilə qanlı terrora əl atmaqla müsəlman əhalisini qıraraq demoqrafiq vəziyyəti öz xeyrlərinə dəyişmək və beləliklə, də Azərbaycan xalqının gələcəyini əlindən almaq istəyirdilər.

Bakı isə Azərbaycanın döyünən ürəyidir, ürəksiz can necə yaşaya bilərdi? Hesab edirəm ki, Bakını bizə qaytaran o qəhrəman həmvətənlərimizə daim minnətdar olmalı və bunun ifadəsi olaraq, 15 sentyabrı Azərbaycanın gələcəyinin təminatı kimi, dövlət səviyyəsində bayram günü elan etməliyik.

Kitabda Paris Sülh Konfransında 15 nəfərlik Azərbaycan nümayəndə heyətinin (Ə.M.Topçubaşov – nümayəndə heyətinin rəhbəri; A.Hacınski, Ə.Ağayev, Ə.Şeyxislamov – nümayəndə heyətinin üzvləri; M.Məhərrəmov, M.Mehtiyev, C.Hacıbəyli – məsləhətçilər; Ə.Hüseynzadə, V.Marçevsikiy - əməkdaşlar); S.Məlikov və Ələkbər bəy Topçubaşov – katib; A.Qafarov (fransız dili), Q.Qafarov (ingilis dili), T.Məmmədov (fransız və türk dilləri) – tərcüməçilər; Rəşid bəy Topçubaşov – nümayəndə heyəti başçısının şəxsi katibi) 2,5 mln. maliyyə xərci ilə (müqayisə üçün qeyd edim ki, erməni nümayəndə heyətinə 10 mln., gürcülərə isə 5 mln. ayrılmışdı – səh. 247) nəhəng işləri tədqiq olunur və hərətərfli bütün incəlikləri ilə oxucuya çatdırılır. Bu iş özü də beynəlxalq əlaqələri hədsiz güclü olan ermənilərin və onların havadar və tərəfdarlarının ciddi müqaviməti şəraitində, onların bilərəkdən yazdıqları yalanları təkzib etmək, ancaq və ancaq həqiqətləri təbliğ etmək yolu ilə edilirdi. Mən bu fəaliyyətlə bağlı təkcə 14 bölmədən ibarət olan «Qafqaz Azərbaycan Respublikasının nümayəndə heyətinin Paris Sülh Konfransına memorandumu»nu oxucuların diqqətinə çatdırmaq istərdim.

İnsan inana bilmir ki, qısa müddətdə, «Azərbaycanın yaranması – müstəqil xanlıqlar və onların süqütü»; «Azərbaycanın yerli əhalisi, onların keçmiş Rusiya imperiyasına münasibəti»; «Zaqafqaziya seymi və federasiya, onların zəifləməsi və süqütü»; «Azərbaycan Respublikasının hökuməti – onun paytaxtı Bakı»; «Azərbaycanın bolşeviklərlə mübarizəsi, bolşeviklərin və ermənilərin hücumu»; «Azərbaycan xalqının bolşevik və erməni basqınlarına qarşı mübarizəsi, bolşeviklərin və ermənilərin birgə cinayətləri»; «Ermənilər və bolşeviklər tərəfindən dağıdılmış Azərbaycanın bərpası, müttəfiq qoşunlarının Bakıya girməsi, Azərbaycan parlamentinin təsis edilməsi və fəaliyyəti, Azərbaycan Respublikasının ərazisi və əhalisi»; «Azərbaycanın müstəqil siyasi yaşama hüququ, Qafqaz respublikalarına münasibəti»; «Millətlər liqası, azərbaycanlıların münasibəti»; «Bolşeviklərlə mübarizə, türklərə müraciət»; «Azərbaycan nümayəndə heyətinin Paris Sülh Konfransına tələbləri və ümidləri» kimi çoxsaylı məsələləri əhatə edən bir sənədi fransız və ingilis dillərində necə hazırlamaq və yaymaq olardı…

İlyas İsmayılov

Bizim yol.- 2010.- 4 avqust.- S.13.