İftixar hissi yaradan tarix

Tarix elmləri doktoru, professor, Milli Məclisin deputatı Cəmil Həsənlinin Moskvada – «Filinti» və «Nauka» nəşriyyatlarında Rus dilində çap olunmuş 574 səhifəlik «Azərbaycan Demokratik Respublikasının xarici siyasəti (1918-1920)» adlı kitabı barədə

(Əvvəli ötən sayımızda)

Doğrudan da, Vətən sevgisi və xalq qarşısında öz məsuliyyətini dərk etmə hissi bu nəhəng işin öhdəsindən gəlməyin əsas stimulları idi.

Yeri gəlmişkən, istərdim ki, çox qiymətli sənəd, qaynaq olan bu memorandum Azərbaycan dilinə də tərcümə edilsin. Düzdür, Cəmil müəllim çox məharətlə onu təhlil edir. Ancaq düşünürəm ki, sənəd Azərbaycan oxucusuna öz dilində təqdim olunsa, çox yaxşı olar.

Bir də istərdim ki, say və maddi imkan baxımından Azərbaycan Paris Sülh Konfransındakı nümayəndə heyətilə heç cür müqayisə olunmayan indiki xarici səfirlik və konsulluqlarda işləyənlər öz işlərini Əlimərdan bəy Topçubaşov və onun silahdaşlarının fəaliyyətini öyrənməklə qursunlar və ölkəmizi həmin əzmkarlıqla dünyaya tanıtdırsınlar.

Əsərdə bu da aydın xətt kimi göstərilir ki, Azərbaycan xalqı və ADR rəhbərlərinin öz müstəqil, suveren dövlətini yaratmaq uğrunda mübarizəsi erməni millətçilərinin əsil düşmənçilik etdikləri, Türkiyə və Azərbaycana ziyan vurmaq, bu ölkələrin yer üzündən silinməsi üçün, necə deyərlər, şeytanla da sazişə hazır olduqları ağır bir şəraitdə aparılırdı. Bununla yanaşı, orada Gürcüstan nümayəndələrinin bizə qarşı ardıcıl pozitiv münasibətləri də öz əksini tapıb.

Əsərdə belə bir tendensiya da diqqəti cəlb edir ki, erməni millətçiləri tərəfindən azərbaycanlılara, ümumiyyətlə türkələrə qarşı köklənən, ermənilərin problemlərini öz problemləri sayan əcnəbilər Azərbaycanda vəziyyəti öyrəndikdən, bizlərlə təmasda olduqdan sonra əvvəlki mövqelərindən 180 dərəcə dönərək, Azərbaycanpərəst olurdular. Onlar qısa zaman kəsiyində sırtıq erməni millətçilərinin təbliğatının yalan və böhtandan, əməllərinin isə terrordan başqa bir şey olmadığı qənaətinə gəlirdilər.

Digər tərəfdən, Azərbaycan xalqının təbii demokratikliyi, əməksevərliyi, təvazökarlığı və digər fəzilətlərlə xarakterizə olunan yüksək mənəvi keyfiyyətləri əcnəbilərdə ancaq müsbət hisslər, təəssüratlar yaradırdı.

Almaniyanın səfiri Bernedorf Bakı komissarlarının hakimiyyəti dövründə vəziyyətlə tanış olaraq qeyd edirdi ki, Bakıda baş verənlər bolşevik yox, daha çox erməni hərəkatıdır (səh.88). Bu fikri başqa formada Mikoyan da təsdiqləyir. O, 1919-cu ildə etiraf etdi ki, daşnakların 1918-ci ilin martındakı erməni fitnəkarlığı müsləman zəhmətkeşlərinin şüuruna mənfi təsir etdi və onların Sovet hakimiyyətindən üz döndərmələrinə səbəb olldu (səh.90).

Lord Kerzon isə 1918-ci ilin dekabrında təklif etdi ki, Ermənistan Fransaya verilməlidir, çünki Fransadan başqa heç kim və heç bir formada bu qeyri-adi, iyrənc və çirkin insanlarla iş görmək istəməz (səh.24).

1919-1920-ci illərdə münaqişə zonasında olmuş ingilis jurnalisti Skotlənd Lidel «Daşnaksütyun» partiyası barədə bu gün də çox müasir səslənən fikir söyləyirdi: «Ermənistan bədbəxtdir, çünki orada «Daşnaksütyun» fəaliyyətdədir. Bu terrorçu-inqilabçı təşkilat bir çox illər düşünülmüş şəkildə erməniləri müsləmanlara qarşı hücuma təhrik edir. Müsləmanlar tərəfindən haqlı cavab aldıqdan sonra bu barədə dünyaya xəbər yayaraq «yazıq ermənilər»ə dünyanın rəğbətini qazanmaq istəyirlər. Daşnaklar üçün öldürülmüş erməni daha dəyərlidir. Bu faktdan lazımi dərəcədə istifadə etsən, təbliğat baxımından böyük dividentlər götürə bilərsən» (səh.349).

İtaliya hökumətinin başçısı Nitti Antanta dövlətlərinin Türkiyəyə qarşı ədalətsiz və ermənipərəst münasibətlərindən danışaraq, çox maraqlı fikir irəli sürürdü: «Türklər təbiətləri etibarilə qəddar deyillər, ancaq onlar əkinçilik və sənaye hesabına yox, iri və xırda ticarətlə, sələmçiliklə yaşayan hiyləgər və məkrli qonşuları – yunanlar, ermənilər və yəhudilər tərəfindən əhatə olunmuşlar» (səh.374).

Fransalı professor Borşe isə 1920-ci ildə yazırdı: «Mən bir protestant kimi, özümə borc bilirəm qeyd edim ki, azərbaycanlıların əxlaqi-etik keyfiyyətləri ilə tanış olan əcnəbi tacirlər ermənilərə yox, məhz onlara etibar edirlər» (səh.446).

1920-ci ilin martında Nümayəndələr Palatasında çıxış edərkən, Lord Kerzon «siz erməniləri 8 yaşında bakirə qız kimi təsəvvür edirsiniz. Siz tamamilə səhv mövqedəsiniz. Ermənilər öz qəddar davranışları ilə nə qədər qaniçən xalq olduqlarını göstərdilər» - deyirdi (səh.521) və s.

Gürcülər də uzaqgörənliklə belə düşünürdülər ki, ermənilər istədikləri qədər torpaq ala bilməsələr, onların həyatını zəhərləyəcəklər (səh. 245).

Ancaq və ancaq… həyatda hər şeyin təkmilləşməyə ehtiyacı olduğu kimi, Cəmil müəllimin haqqında söz açdığımız çox məzmunlu, fundamental əsəri də müəyyən çatışmazlıq və xırda qüsurlardan azad deyildir. Məsələn, oxucuya aydın olmur ki, nədən Azərbaycan dövlətini tanıyan və onu bütün dünyaya tanıtdırmağa çalışan Osmanlı İmperiyasının Azərbaycanı xilas edən Nuru Paşası, Gürcüstandan Gəncəyə köçmüş ADR rəhbərlərindən Milli Şuranın buraxılmasını və hökumətin istefasını tələb edir, buna da nail olur?! Doğrudur, Cəmil müəllim fərdi söhbətimizdə mənə bunun məntiqi izahını verdi, ancaq çox yaxşı olardı ki, bu məsələ kitabda da öz əksini tapaydı.

Kitabda təkrarlara və ziddiyyətli fikirlərə də rast gəlmək olur. Bu təkrarlar 13, 110-cu səhifələrdə (tarixi hadisələrə, proseslərə münasibət), 305-ci səhifədə (1918-ci ilin 18-21 martı, yeni stillə 30-31 mart və 1 apreldə 12 min müsəlmanın ermənilər və bolşeviklər tərəfindən qırılması), 452 və 464-cü səhifələrdə (Qızıl Ordunun Zaqafqaziyaya girəcəyi təqdirdə, bolşevizmin Türkiyə, İran, ümumiyyətlə Yaxın və Orta Şərqə yayılması ehtimalı barədə), 538-539-cu səhifələrdə (bolşeviklər tərəfindən xarici diplomatların həbs olunması) və s. əks olunur.

Ziddiyyətli fikirlər isə ingilis qoşunlarının Bakıda olması barədə söylənilir. Bu qoşunlar, bir tərəfdən Zaqafqaziyada sülhün, əmin-amanlağın, şimaldan Denikin və qırmızıların basqının qarşısının alınmasının təminatçısı kimi (375-440-cı səhifələr), digər tərəfdən isə Azərbaycanı viran qoymuş bir qüvvə kimi xarakterizə edilir (səhifə 405 - Hacınskinin fikri).

Bütün bu deyilənlər əsərin müsbət qiymətinə qətiyyən xələl gətirə bilməz. Əsərin bu göstərilən və digər nöqsanları, necə deyərlər, onun ləyaqətinin davamıdır. Hesab edirəm ki, tarix bir variantlıdır, onu nə bəzəmək, nə də eybəcərləşdirmək olmaz. Ancaq bir faktı təsdiq etmək olar: ADR (1918-20) yarandı və dünyaya tanındı, lakin obyektiv səbəblərdən – dünyada qüvvələr nisbətinin onun xeyrinə olmaması və «bölünməz Rusiya» ideyasına Antantanın da tərəfdar çıxması səbəbindən bu dövlət çox yaşamadı. Məncə, burada subyektiv mülahizələrdən çıxış edərək, kimlərisə tənqid atəşinə tutmaq düzgün yol deyil.

Gələk əsas nəticəyə: təvəzökarlığı ilə seçilən, vətəndaş və alim ləyaqətini daim yüksək tutan professor Cəmil Həsənlinin ürəyinin qanı və əsəblərinin şirəsi hesabına yaratdığı bu fundamental kitab tarixşünaslıqda, xüsusilə də beynəlxalq münasibətlər sahəsində özünəməxsus, sanballı yer tutan nəhəng bir tədqiqat əsəridir və bu qiymətə də heç kim şübhə edə bilməz. Proqnoz verməyə də risk etmək istəyirəm: bu kitab nə elmi ictimaiyyətin, nə də praktiki işçilərin diqqətindən kənarda qalmayacaq, çox güman ki, tezliklə yenidən nəşr ediləcək.

Nəhayət, bir arzum var: istərdim ki, bu kitab əsasında sənədli film çəkilsin və dərin dövləti təfəkkürlü, geniş dünyagörüşlü, demokratiya və azadlıq ideyalarına sadiq olan, gələcək nəsillərə öz xalqına, Vətəninə xidmət nümunəsi verən və bütün bunlara görə hər bir azərbaycanlıda fəxr hissləri oyadan ADR rəhbərlərinin canlı obrazları yaradılsın.

İlyas İsmayılov

Bizim yol.- 2010.- 5 avqust.- S. 12.