Zöhrab İsmayıl
MSŞT-də Azərbaycan
və Azərbaycanda MSŞT
Mədən Sənayesində Şəffaflıq
Təşəbbüsü böyük dəyişikliklər ərəfəsindədir.
İndiyədək namizəd olan ölkələr 9 mart
2010-cu ilədək qiymətləndirmə
keçməlidirlər. Bu bir növ hər bir namizəd ölkədə MSŞT-nin
necə icra edildiyinin yoxlanması deməkdir.
Nəticədə də namizəd ölkələr ya üzvlük statusu alacaq, ya yenidən
qiymətləndirmə keçəcək, ya
da ki, hər şeyi sıfırdan başlamalı olacaqlar.
2008-ci
ilin axırında Azərbaycan qiymətləndirmə
üçün il müraciət edən ölkə oldu və
qısa bir müddət ərzində bu prosesi keçdi. MSŞT
üzrə 4-cü Qlobal Konfransda Azərbaycan qiymətləndirmənin
uğurla keçmiş ilk ölkə kimi üzvlük statusu
qazandı.
Azərbaycanda
büdcə vəsaitləri və neft gəlirlərinin
formalaşması və istifadəsi şəraitində
çoxsaylı problemlərin olduğu bir zamanda ortaya sual
çıxır: nədir bu MSŞT və doğrudanmı Azərbaycan
bu müstəvidə liderdir? Azərbaycan, Konqo, Nigeriya,
Timor-Leste, Qazaxıstan, Qırğızıstan, Monqolustan...
Norveç... Təşəbbüsün tətbiq edildiyi
ölkələrin tərkibi olduqca maraqlıdır. Norveçi
siyahıdan çıxarsaq, görərik ki, burada əsasən
təbii resurslarla zəngin olan üçüncü dünya
ölkələri cəmləşib. Elə 3,5 mlrd. insan da
neft-qaz və başqa təbii minerallarla zəngin olan ölkələrdə
yaşayır. Bununla belə, bu ölkələr korrupsiya, yoxsulluq və daxili
münaqişələrdən əziyyət çəkirlər.
MSŞT də bu şəffaflığı artırmaqla təbii
resurslarla zəngin ölkələrdə şəffaflığın
artırılması üçün bu problemlərin həlli
və idarəetmənin yaxşılaşdırılması
məqsədini güdür.
Azərbaycan
ilk andan bu prosesə qoşulan ölkələrdən biridir və
9 hesabat açıqlayıb. Eyni zamanda da Azərbaycan bu
prosesdə çox fəaldır və əhəmiyyətli təsirlərə
malikdir. Buna baxmayaraq, Azərbaycan MSŞT-nin tətbiqində
çoxlu sayda problemlər və çatışmazlıqlar
var.
“Şəffaflıq oyunu”
Azərbaycanın
MSŞT-yə qoşulması indiki prezident İlham Əliyevin
hakimiyyətə hazırlaşdığı bir dövrə
təsadüf edir və o vaxt ona Qərbdə
islahatçı, yenilikçi və mütərəqqi
ideyaların tərəfdarı obrazının
yaradılması lazım idi. Təşəbbüs bu
baxımından gələcək prezidentin karına gəldi.
Böyük Britaniyanın sabiq baş naziri Toni Bleyerin “səsinə
səs vermək”, sözsüz ki, İ.Əliyevə siyasi
dividentlər gətirməli idi. Qərb də çox
ümidli idi ki, gənc varis Azərbaycana islahatlar gətirəcək.
Necə ki, vaxtilə ata Əliyev beynəlxalq neft müqavilələrinə
imza atmaqla Qərbin etibarını qazanmışdırsa, onun
varisi də Azərbaycanın MSŞT-yə
qoşulmasını elan etməklə islahatçı imicini
möhkəmləndirə bildi.
İlk
dövrlər, MSŞT-yə qoşulmaq sırf imitasiya
xarakteri daşısa da, Azərbaycan az keçmiş “Şəffaflıq
oyunu” oynamağa m’cbur oldu. Və
əslində bu oyun Azərbaycan qiymətləndirmə
prosesini keçənədək davam etdi. “Şəffaflıq
oyunu” nədən ibarət idi? Hökumət bu prosesdə Neft
Fondunun (ARDNF) timsalında iştirak edir, Vətəndaş Cəmiyyəti
ilə müəyyən dialoqlar aparır, ümumi hesabatlar
açıqlayır, beynəlxalq təşəbbüsdə
fəal iştirak edir, amma prosesi öz inhisarında
saxlayırdı. Azərbaycan bir çox başqa namizəd
ölkələrlə müqayisədə bircə şeydə
udurdu ki, bu da hesabatların sayı idi. Sırf kəmiyyət
məsələsi. Eləcə də 9 hesabatın
açıqlanmasını bircə şey təmin eləmişdi,
təşəbbüs üzərində hökumətin
inhisarı. Faktiki olaraq, Azərbaycan qiymətləndirmə
prosesinədək “öz MSŞT”ni tətbiq etmişdi. Bu
proses, bizdə o biri namizəd ölkələrlə
müqayisədə tamamilə fərqli aparılırdı
(Bax: Cədvəl 1). Azərbaycan MSŞT-nin tətbiq
olunduğu yeganə ölkə idi ki, burada çoxtərəfli
işçi qrup yaradılmamışdı, işçi plan
qəbul edilməmişdi, hesabat formasının təkmilləşdirilməsinə
imkan verilmirdi, şirkətlər üzrə hesabatlar
açıqlanmırdı, hesabatlar isə audit edilmirdi, sadəcə
olaraq tutuşdurulurdu. Həmçinin, parlament hələ də
bu prosesdən kənarda, Sənaye və Energetika Nazirliyi isə
seyrçi mövqedədir. Dövlət Neft Şirkəti
(ARDNŞ) nəyinki fərdi hesabat açıqlamaq istəyir,
əksinə bu prosesə mane olur. Çoxtərəfli
işçi qrup MSŞT-nin ürəyi, işçi plan nəbzi,
hesabatlar isə başı sayılır. Qəribədir ki,
Azərbaycanda MSŞT-nin ürəyi və nəbz işləmədən,
baş mövcud idi. Amma məsələnin o biri tərəfi
də vardı ki, bu da Azərbaycan hökumətinin beynəlxalq
prosesdə fəal iştirak idi.
MSŞT üzrə hökumət komissiyasının sədri
beynəlxalq təşəbbüsdə fəal iştirak edərək
İdarə Heyətinə seçilmişdi. Habelə, məhz
Azərbaycan tərəfi Norveçi əmin etməyə
çalışırdı ki, o da bu təşəbbüsü
tətbiq etsin. Norveç prosesə dəstək verən
ölkə olsa da, bir neft ölkəsi kimi təşəbbüsü
tətbiq etməklə MSŞT-yə sanbal gətirə bilərdi.
Təbii ki, bizim MSŞT məmurlarımız Azərbaycanı
üçüncü dünya ölkələri ilə deyil,
məsələn, Norveçlə yanaşı görmək
istəyirdilər. Əlbəttə ki, burada təəccüblü
bir şey yoxdur, hər bir azərbaycanlı ölkəmizin
adını inkişaf etmiş ölkələrlə eyni
sırada çəkilməsini istəyər. Amma fərq
bundan ibarətdir ki, Azərbaycan hökuməti MSŞT
hesabatlarını Kamerun və Qana
qədər detallı açıqlamadığı
halda (Bax: Cədvəl 2), Norveçlə eyni sırada dayanmağa
iddialı idi.
“Şəffaflıq oyunu”nun baş
tutmasının bir səbəbi də müxtəlif dövrlərdə
ARDNF-ə rəhbərlik edən insanların ürəklərinin
dərinliyində şəffaflıq tərəfdarları
olmaları ilə bağlı ola bilər. “Milli Bank” məktəbindən
çıxmış Samir Şərifov və Şahmar
Mövsümov bir çox başqa məmurlardan fərqləniblər.
Əks halda bütün bunlar çətin ki, baş
tutardı. Eləcə də, hər şeyin imitasiyadan ibarət
olduğunu da söyləmək yanlışlıq olardı. Çünki,
prinsipcə, MSŞT-nin formatı ictimaiyyətə
açıqlanan məlumatların həcmində manevr
imkanı verirdi ki, Azərbaycan da bu formatda müəyyən qədər
şəffaflıq yarada bilmişdi. Həmçinin, prosesin tətbiqi
zamanı Vətəndaş Cəmiyyətinin iştirakı,
Anlaşma Memorandumunun dialoq mexanizmləri yaratması,
hesabatların dövrü xarakter alması, təşəbbüsə
müsbət cəhətlər qatmaqda idi.
Qiymətləndirmə və kreditə
üzvlük
Azərbaycanın
qiymətləndirmə üçün ilk müraciət etməsinin
dərin mənaları vardı. Hökumət güman edirdi
ki, ilk qaranquş olmaqla bu prosesi asanlıqla keçə biləcəyik
və birinci olduğumuzu nəzərə alıb bizim
MSŞT-nin eyiblərinə göz yumacaqlar. Beynəlxalq
MSŞT isə Azərbaycan kimi bir ölkəni önə
çəkməklə prosesi dərinləşdirmək, o
biri ölkələri də qiymətləndirməyə həvəsləndirmək
məqsədi güdürdü. Prosesin maraqlı cəhəti
isə ondan ibarət idi ki, qiymətləndirmə bir mərhələ
idi, ondan nə yarımçıq qaçmaq, nə də
açıq-aşkar göstəricilərdən yan ötmək
mümkün deyildi. Hökumət əslində istədiyi
qiymətləndirici şirkəti də seçməyə
nail olmuşdu, amma bu artıq heç nəyi dəyişmirdi.
Xüsusən QHT koalisiyasının prinsipial mövqeyi Azərbaycanda
MSŞT-nin yeni mərhələsini açdı. Azərbaycanın
önünə üzvlüklə yanaşı 4 mühüm şərt qoyuldu: 6
ay ərzində çoxtərəfli işçi qrup
yaradılmalı, onun işçi planı təsdiq edilməsi,
şirkətlərin hesabatları və hesabatların
açıqlanması prosesi təkmilləşdirilməlidir.
Əslində üzvlük də bir növ Azərbaycana kredit
kimi verilib və onun qətiləşməsi, tövsiyələrin
yerinə yetirilməsindən asılıdır.
Bütün
bunlar isə Azərbaycanda MSŞT-nin yeni mərhələsinin
başlanması deməkdir. Nəzərdə tutulan çoxtərəfli
işçi qrup hökumət komissiyası, şirkət və
QHT koalisiyasının nümayəndələrindən təşkil
edilməli və bu qrup Azərbaycanda təşəbbüsə
rəhbərlik etməlidir. Başqa ölkələrin təcrübəsinə
əsasən, çoxtərəfli işçi qrup həm təşəbbüsü
idarə edir, həm də katibliyə nəzarət edir. Eyni
zamanda burada qərarlar qarşılıqlı etibar və
konsensus əsasında verilməlidir. Belə bir qrupun
yaradılması isə Azərbaycanda MSŞT üzərində
hökumətin inhisarına son qoya bilər.
İş planı da olduqca
mühüm bir yenilikdir. İndiyədək MSŞT üzrə
konkret iş planı yox idi, tərəflər rabitəsiz,
hesabatdan hesabata formal olaraq toplaşır, ancaq mühüm qərarlar
qəbul edə bilmirdilər. Amma iş planı təşəbbüsün
idarə edilməsi və təkmilləşdirilməsi
üzrə məsələlərin
planlaşdırılmasını və həyata keçirilməsini
zəruri edəcəkdir. Hesabatların və onların
açıqlanmasının təkmilləşdirilməsi
üzrə də görüləcək işlərin
konturları var. Bunlar, indi mövcud olan bəsit hesabat
formalarının təkmilləşdirilməsi, fərdi
hesabatlığın genişləndirilməsi və
hesabatların açıqlanmasında Vətəndaş Cəmiyyətinin
rolunun artırılması üçün geniş imkanlar
açır. Bütün bunlar isə, son nəticədə
mədən sənayesində şəffaflığın
artırılmasına yardımçı olacaqdır.
MSŞT yeni qapılar aça bilər
MSŞT
sürətlə inkişaf edir. Qiymətləndirmə mərhələsi
başa çatdıqdan sonra, təşəbbüsün
genişlənəcəyi şübhəsizdir. Bu istiqamətlər
MSŞT-nin strukturlaşması,
hüquqi çərçivəsinin formalaşması,
təşəbbüsün çərçivəsinin
genişlənməsi və gəlirlərlə yanaşı
xərclərin də nəzarətə götürülməsidir.
Artıq təşəbbüsdə iştirak edən bir
sıra ölkələr MSŞT üzrə qanun qəbul
ediblər, eləcə bir sıra ölkələr
balıqçılıq və meşəçiliyi də təbii
resurslar kimi təşəbbüsün predmetinə
çevirməyə başlayıblar. Eləcə də
neft-qaz tranzitinin, həmçinin nəqliyyat kimi sahələrin
də təşəbbüsə cəlb edilməsi
ideyaları var. Gözləmək olar ki, qiymətləndirmə
mərhələsi başa çatdıqdan sonra başqa təbii
resurslar təşəbbüsün təsir dairəsinə
daxil ediləcək.
4-cü Qlobal Konfransda diqqət
çəkən məqamlardan biri də Azərbaycanın
hökumət nümayəndələrinin təşəbbüsün
inkişafı ilə bağlı ehtiyatlı olmağı
tövsiyə edən çıxışları idi. Həm
ARDNF-in icraçı direktoru Şahmar Mövsümovun, həm
də maliyyə naziri Samir Şərifovun
çıxışlarında təşəbbüsün
hüquqi çərçivəsinin yaradılmasına və
əhatə dairəsinin genişləndirilməsinə
ehtiyacın olmadığını vurğulayan notlar
vardı. Onlar konfrans iştirakçılarını əmin
etməyə çalışırdılar ki, təşəbbüsü
hüquqiləşdirməyə ehtiyac yoxdur, hər şey
burada könüllü əsaslarla olmalıdır. Eyni zamanda
maliyyə naziri təşəbbüsün dairəsinin
genişləndirilməsinə tələsməməyi
tövsiyə edirdi.
Bütün
bunlar, əslində MSŞT üzrə proseslərin dərinləşməsinin
bizim məmurları qane etmədiyinin təzahürü idi. Sabah,
məsələn, balıqçılıq təşəbbüsün
predmetinə çevrilərsə, bizim MSŞT məmurlarımız
bu sahədə hesabatların açıqlanmasını təmin
edə biləcəklərmi? Təbii ki, çətin məsələdir.
Eləcə də şəffaflıq standartlarının
yaranması, hesabatlılığın öhdəliyə
çevrilməsi Azərbaycan hökumətinin təşəbbüsdə
manevr imkanlarını azalda bilər. Ona görə bizimkilər
bu prosesin “könüllük əsaslı bir aksiya” kimi
qalmasında maraqlıdırlar ki, irəliyə atılan hər
addımda bir mükafat almaq mümkün olasun.
Hər bir halda
MSŞT-nin institutlaşması
və inkişafı sürətlə gedir. Gözləmək olar ki, yaxın gələcəkdə
təşəbbüs özünün
inkişafı və əhatə dairəsinin genişlənməsi ilə
təbii resurslarla zəngin olan ölkələrdə şəffaflığı
artırılması və
korrupsiyaya qarşı
mübarizədə mühüm
təsir mexanizmləri
təşəkkül tapacaq.
Zöhrab İsmayıl
Bizim yol.- 2010.- 6 may.- S. 12.