“Rəsulzadənin böyüklüyünü o hadisələrdə görmək lazımdır”

Solmaz Tohidi Rüstəmova: “Azərbaycan hökuməti şəhərə girənə qədər erməni əhalisi arasında itkilər olub”

“Şamuyan mart qırğınlarından sonra Leninə yazırdı ki, düzdür, müsəlman əhalisi qırılıb, ancaq bu bizi heç kədərləndirmir...”

Bu gün Bakının daşnak-bolşevik işğalçılarından azad olunmasının ildönümüdür. Tarixin 1918-ci il dönəminin açılmayan səhifələrini professor Solmaz Tohidi Rüstəmova ilə söhbətimizdə işqı salmağa çalışdıq. Həmir ərəfədə siyasi vəziyyət, Azərbaycan rəhbərliyinin diplomatik, hərbi tədbirləri, Bakıda törədilən müsəlman qırğınları, erməni təbliğatı suallarımızın əsasını təşkil edib.

- Solmaz xanım, Azərbaycan cəmiyyəti 15 sentyabrda Bakının daşnak-bolşevik hərbi birliyindən azad olunması haqqında bütün məlumatları bilirmi, yoxsa açılmayan səhifələr hələ də var?

- Yəqin ki, ümumi məlumatı bilir, o mənada ki, Qafqaz-İslam Ordusu Azərbaycan hərbiçiləri ilə birlikdə bolşevik-erməni qoşunları ilə neçə aylıq qızğın döyüşlərdən sonra Bakını azad edib, lakin şəhərə girməyib. 2-3 gün şəhərdə xaos və anarxiya hökm sürüb. Ola bilsin ki, ictimaiyyət qeyd etdiyim bu məqamlardan təfərrüatı ilə məlumatlı deyil.

- Nədən ibarət idi Bakının işğalının azad olunmasının bilinməyən təfərrüatları?

- Ən əvvəl çox istərdim ki, gənclərimiz Bakının azad olunması tarixini bilsinlər. O dövr ADR rəhbərlərinin nümayiş etdirdiyi son dərəcə böyük siyasi iradələri, məntiqli hərəkətləri, diplomatik tədbirləri, sözün əsl mənasında əzmkarlıqları unudulmamalıdır. İndi bəziləri düşünür ki, türkləri çağıran kimi durub Bakıya gəldi, vəssalam! Halbuki, türkləri Bakıya gətirtmək lazım idi. Bunun üçün Rəsulzadə, M.Hacinski, Yusifbəyli, X Xasməmmədov Batumda, daha sonra İstanbulda birbaşa sultan VI Mehmetlə və Osmanlı hökumətinin hərbi-siyasi xadimləriylə görüşüb onları türk ordusunun Bakıya göndərilməsinin vacibliyinə inandırmaq üçün gərgin danişıqlar aparmışdılar. Bilirsiniz ki, 1918-ci il İ Dünya Savaşının sonu olduğundan Türk ordusu cəbhələrdə döyüşürdü. Bu zaman 15 minlik ordunu Bakıya göndərmək üçün Osmanlı Türkiyəsinə bu aktın mühümlüyünü sübut etmək lazım idi ki, Cümhuriyyət liderləri bu işin öhdəsindən gəlmişdilər. Başqa bir məqam, istər zamanında, istərsə də bu gün belə fikirlər yürüdülür ki, türk ordusu Bakını işğal üçün gəlmişdi və bunun arxasında Azərbaycanı Türkiyəyə birləşdirmək istəyini dururdu.

- Əsas vardımı bu cür fikirlərə?

- Müəyyən qədər əsas var. Amma bu fikri yalnız türk ordusunun rəhbərliyində görmək düzgün deyildi. Azərbaycanda “ilhaqçılar” adlanan müəyyən siyasi qruplar, bəzi siyasi-ictimai xadimlər də Türkiyəyə birləşməyin tərəfdarı idi. Onlar bu amili yaranmış vəziyyətdən sadəcə çıxış yolu kimi görürdülər. Çünki müstəqillik aktı qəbul olunsa da, Azərbaycan hökumətinin nə nizami ordusu, nə paytaxtı, nə də maliyyə imkanları vardı. Tiflisdə müstəqillik elan edənlərə Gürcüstanı tərk etmək təklif olunmuşdu. Ermənilər bu zaman artiq İrəvan quberniyasını zəbt edib azərbaycanlı əhalidən boşaltmışdılar. Bu gün belə fikirlər yürüdülür ki, ADR rəhbərliyi İrəvanı bağışladı, doğru deyil. Hələ biz ADR rəhbərliyinə təşəkkür etməliyik ki, onlar “güzəşt” sözünü işlətməklə heç olmasa İrəvanın üzərinə “bizim” olduğu fikri qoyublar və bunun əsasında “güzəştə getdik” dedilər. Ancaq faktiki İrəvanda azərbaycanlı qalmamışdı, Zəngəzuru zorla boşaltmışdılar və artıq Qarabağa çıxırdılar. 200 mindən çox əhali məcburi olaraq Gəncəyə, aşağı Qarabağa və Şirvana toplanmışdı. Belə halda bir sual çıxır: İrəvan bizim əlimizdəydimi ki, ermənilərə verək?! Ermənilər bu dövr üçün artiq boşaldılmış Azərbaycan torpaqlarında öz dövlətlərinin ərazi fundamentini yaratmışdılar. Baki, Quba, Şamaxıda bolşevik-daşnak hökuməti “Sovet” hakimiyyəti qururdu. Belə bir şəraitdə Gəncəyə gələn ADR rəhbərliyi burada Azərbaycanın müstəqil dövlətçılıyını qəbul etməyən, hökumətin aqrar proqramından çəkinən əsasən iri torpaq mülkiyyətçiləri, zadəgan-bəy və Türkiyəyə meylli ziyalı-siyasətci dairələrlə üzləşir. Onlara açıq şəkildə bildirirlər ki, Azərbaycan xalqı adından sizi heç kim hökumət qurmağa müvəkkil etməyib, bizə müstəqil dövlət lazım deyi, Türkiyəyə ilhaq olunmaq daha məsləhətdir. Nuru Paşa da ADR rəhbərliyini heç qəbul etmir, onlara öz məsləhətçisi-bizim böyük türkçü ideoloqumuz Əhməd Ağaoğlu vasitəsilə bildirir ki, mən əsgərəm, gedin öz məsələnizi özünüz həll edin. Bax, belə siyasi böhran şəraitində ADR rəhbərliyinin siyasi iradəsi və diplomatiyası ortalığa çıxır. İndi deyirlər ki, o zamankı hökumət niyə tez-tez istefaya gedirdi. Rəsulzadənin böyüklüyünü o hadisələrdə görmək lazımdır. Məhəmməd Əmin Milli Şuranın sədri, yəni respublikanın prezidentiydi, o, qızğın müzakirələr zamanı açıq şəkildə deyir ki, Azərbaycanın taleyi həll olunan məqamda şəxsi maraqlar kənara qoyulmalıdır. Qərara alınır ki, Milli Şura buraxılsın və beləliklə, ilhaqçıları səlahiyyətləri həddən artıq məhdudlaşdırılmış ADR hökumətini saxlamağa razı salırlar. Bundan sonra Rəsulzadə Osmanlı Türkiyəsi ilə danışıqlar aparmaq üçün qardaş ölkəyə gedir və nəticədə Qafqaz İslam Ordusu ADR-a dəstək verir. Daşnak-bolşevik hərbi birliyi isə iyunda Azərbaycan milli hərəkatının mərkəzi Gəncəyə hərbi yürüşə başlayır. Lenin kömək üçün Petrovun hərbi dəstələrini Bakıya göndərir. Bu, 26 Bakı komissarları arasında güllələnmiş Petrovdur ki, məlum olduğu kimi heç də komissar deyildi. Umumiyyətlə, bir haşiyə edim ki, 26-lar arasında cəmi 6 nəfəri komissar, 5 nəfəri də XKŞ-nin işçiləri olub.

- Qayıdaq Bakının azad olunmasına, bəs o dövrdə ADR hərbi birləşmələri var idimi?

- Bəli. Amma bu birləşmələr Qafqaz İslam Ordusu ilə birlikdə vuruşurdular. Döyüşlərin bizim xeyrimizə dönüş nöqtəsi Göyçayın Qaraməryəm kəndində olur. Bu uğursuzluqdan sonra Şamuyan hökuməti iyulun 30-da istefaya gedir. Düzdür, o zaman Qızıl Ordu və Erməni hərbi birləşmələri kifayət qədər güclü idi. Çar ordusunda Baqratuni başda olmaqla 6 erməni generalı Qafqaz İslam Ordusuna qarşı döyüşürdü. Ancaq iyul ayının sonlarında qızıl ordunun artıq Türk-Azərbaycan qoşunları qarşısında davam gətirməyəcəyi məlum olanda Şaumyan, Caparidze başda olmaqla bolşeviklər, qeyri-müsəlman partiyaların, hərbi birləşmələrin və Erməni Milli Şurasının rəhbərlıri yaralı general Baqratuninin yatağı ətrafına toplanır və Bakının “müdafiəsi” məsələsini müzakirə edirlər. Bolşeviklərdən başqa hamı ingilisləri Bakiya dəvət etməyi təklif edir. Şaumyan razılaşmayanda Baqratuni açıq şəkildəv soruşur ki, türklərin qarşısına çıxartmağa gücün varmı? Şamuyan bir necə yüz nəfərlik qoşunu olduğunu, 1000-1500 nəfərin də Rusiyadan göndəriləcəyinə ümid etdiyini söyləyəndə, Baqratuni türklərin 15 minlik ordusunun gəldiyini bildirir. Bu məqamda “nə edək” sualına Şamuyandan tələb edirlər ki, istefaya get. O da bu tələblə razılaşır. Bolşeviklər öz razılıqları ilə hakimiyyətdən gedəndən sonra ermənilər İranda ingilis generalı Denstervili Bakiya dəvət edirlər. Denstervilin bütün bu hadisələrlə bağlı xatirələrində erməni hərbiçilərini ifşaedici çoxlu faktlar var. İngilislər Bakiya gözlənildıyı qədər qoşun və hərbi-sursat gətirmir, təxminən 1200 nəfərlik hərbiçiylə Bakıya gəlir, əvəzində hər gün on minlərlə ton nefti Bakıdan İngiltərəyə göndərir, bu faktlar sonralar ingilisləri satqınlıqda gunahlandıran ermənilər tərəfindən açıqlanıb. Denstervil türklərlə 40 gün vuruşandan sonra o zamankı yarısı erməni olan Sentrokaspi hökumətinin üzvlərinin toplantısında bildirir ki, mən sizə köməyə gəlmişdim, gəlməmişəm ki, sizin erməni birləşmələriniz kef edib əylənsin, lazim olanda cəbhəni qoyub qaçsın, mənim əsgər və zabitlərim isə sizin əvəzinizə döyüşsün və hədər yerə qırılsın. Sentyabrın 1-də Denstervil Bakını tərk etmək üçün ilk cəhd edir, lakin onun gəmiləri topa tutulur, özü qaldığı “Avropa” (“Lukoyl”un indiki binası) hoteli isə ciddi nəzarət altına götürülür. Lakin sentyabrın 14-də Bakı uğrunda son vuruşda 14 saatlıq ağır döyüşdən sonra gecə Denstervilin qoşunları şəhəri tərk edir. Bundan sonra “xristian” Bakısı bir gün də davam gətirə bilmir. Ayin 15-də Qafqaz İslam Ordusu “Qurd qapısı” tərəfdən müdafiə xəttini yarsa da ilk günlər şəhərə girmir. Bununla belə ermənilər arasında ağlasığmaz bir panika başlayır, şəhərin erməni əhalisinin bir hissəsi, əsasən imkanlı zümrələr müxtəlif yollarla Bakıdan qaçır.

- Bakı əhalisi ordumuzu necə qarşılayır?

- Mart soyqırımından sonra ermənilərin əlində bin növ əsir və girov olan əhali ordumuzu necə qarşılamalıydı?! İkinci, həmin dövr bu hadisələrin nəticəsi kimi Bakıda və Şamaxıda böyük aclıq yaranmışdi. Elə bolşeviklərin məğlubiyyətinin bir səbəbi ərzaq problemini həll edə bilməmələri ilə bağlıydı. Əlbəttə ki, bu həyatı yaşayan xalq türk ordusunu sevinclə qarşılamalıydı.

- Erməni mənbələri Bakının azad olunması zamanı çoxlu sayda erməninin öldürülməsi haqqında fikirlər yayırlar. Onların söylədikləri nə dərəcədə doğrudur?

- Əvvəla, ermənilər həmişə olduğu kimi bu istiqamətdə də rəqəmləri şişirdirlər. Ancaq paytaxt azad ediləndə qırğınların olması aydındır, çünki mart hadisələrini yaşamış və 4-5 aylıq erməni daşnaklarının zülmünü çəkmiş xalq qisas hissi ilə alışıb-yanırdı. Bu mənada Azərbaycan hökuməti şəhərə girənə qədər erməni əhalisi arasında itkilər olub. Lakin şəhər azad olunduqdan 3 gün sonra Azərbaycan hökumətinin başçısı Fətəli xan Xoyski qarət və soyğunçuluğun qarşısının alınması haqqında imzaladığı fərmanda göstərir ki, dinindən və milliyyətindən asılı olmayaraq bütün vətəndaşların hüququnu tanınır və həyatlarına təminat verir. Bu sahədə ciddi tədbirlər görür, hətta şəhərin 7-8 yerində dar ağacı qurulur, 104 nəfər, o cümlədən qarət və qirğınlarda əli olan bir necə türk əsgəri asılır. Bununla da şəhərdə əmin-amanliq bərpa edilir. Lakin erməniləri bu tədbirlər qane etmir və bizə qarşı böyük təbliğat kampaniyası başlayir. O zaman Bakıda olan 70 min erməninin 40 minə yaxını 14 sentyabrda şəhəri tərk etmişdı. Təbii ki, mart hadisələrində azərbaycanlıların soyqırımını törətmiş ermənilər qorxurdu ki, Bakı azad olunsa, cavab aksiyası kimi erməni qırğınları olacaq. Ancaq Bakını tərk edə bilməyən erməni əsgərləri də sentyabrın 18-ə qədər Bakının kəndlərində qırğınlar törədirdi. Sakitlik yaranan kimi şəhərə qayıdan Erməni Milli Şurasının üzvləri Anket Komissiyası təsis edirlər. Komissiya sorğu əsasında nə qədər erməninin öldürüldüyünü araşdırır. Həmin sorğu əsasında 1920-ci ildə Tiflisdə müəllifi İxşanyan olan “Bakı şəhərində böyük dəhşətlər. 1918 -ci il sentyabr hadisələrinin anket tədqiqatı” adlı bir kitab nəşr edilir. Lakin kitab nə üçünsə Bakının, Tbilisinin, Moskvanın kitabxanalarından yox olur. Hətta erməni internet saytlarında da bu kitabın adı hərdən xatırlansa da, nədənsə ona istinad edilmir. Bu kitabdakı rəqəmlərdən ilk dəfə ABŞ tarixçisi Firuz Kazımzadə istrifadə edib, sonradan biz MTN-nin köməyi ilə Moskvadan bu kitabı əldə edə bildik. Və məlum oldu ki, heç bir şəhadət, dəqiq faktlar və rəqəmlər olmadan, yalnız gümanlar və fərziyyələr əsasında tərtib edilmiş cədvəllərdən ibarət olan bu kitabı ermənilər özləri bir mənbə kimi ortaya çıxarmaqdan cəkiniblər. Çünki kitabdakı rəqəmlər onları tam qane etməyib. Müəllifə görə həmin günlər öldürülən erməni əhalisindən “5248 nəfərə qədərin” adı müəyyənləşdirilib. Sonra “ən azı 1500-ə yaxın Şamaxı və Göyçaydan erməni qaçqinları” və “2240 nəfər naməlum əsgər və subay fəhlələr” (?) , - yəni nə ölüsü, nə yiyəsi olmayan insanların sayı öldürülənlərin sırasına daxil edilib. Daha 3572 nəfər itkin düşmüş kimi nəzərə alınıb, hərçənd bunlardan 357-nin tezliklə sağ-salamat olduğu və Bakıya qayıtdığı göstərilir. Beləliklə, toplamaq-çıxmaq yolu ilə 8 988 ölü, 3 572 nəfər də itkinlərlə birgə cəmi 12 min 560 nəfər rəqəmini alırlar. Bu məsələlərdən yazan ciddi alimlər və tədqiqatçılar rəqəmlərə ehtiyatla yanaşmağı tövsiyyə edir. Adi bir fakt, İxşanyan yazır ki, guya erməni qadınları Bakıdan qaçarkən özlərinə gəmidə yer tutmaq üçün hətta qucaqlarındaki körpələrini dənizə atırmışlar və bu “qurbanlar” da həmin rəqəmlərə əlavə edilir. Lakin “erməni məntiqinə” uyğun olaraq hadisələrdən az sonra “sentyabr qurbanlarının” sayı surətlə artır. Ermənistanın Tiflisdəki səfiri Camalyan bizim səfir Cəfərova məktubunda Bakıda ölən ermənilərin sayının 20-30 min arasında olduğunu göstərir. Daha sonra isə Xəlil Paşaya yazdığı məktubda bu rəqəm artiq 30 min olur. Son illərdə rus müəllifləri Muxanovla Volkoqonov birgə yazdıqları “ADR-in izi ilə” kitabında mart soyqırımına seyrçi yanaşdıqları halda 15 sentyabr hadisələri zamanı 35 min erməninin öldüyünü qeyd ediblər. Sual olunur, bu rəqəmləri haradan alırlar? Bütün hallarda biz sentyabr hadislərinə bəraət qazandırmırıq. Xoyski yazırdı ki, biz bu hadisələrin üstündən sükutla keçmirik və cəzalandırılanlar var. Ancaq Şamuyan mart qırğınlarından sonra Leninə yazırdı ki, düzdür, müsəlman əhalisi qırılıb, ancaq bu bizi heç kədərləndirmir, çünki qələbəmiz o qədər böyükdür. Müqayisə üçün daha bir məqamı açıqlayim. ADR hökuməti mart-sentyabr aylarındakı hadisələri araşdırmaq üçün yaratdığı Fövqəladə Təhqiqat Komissiyasının istintaq sənədləri əsasında həbs etdiyi erməni cinayətkarlarını Azərbaycanın de-fakto tanınması münasibətilə 1920-ci il 9 fevral tarixdə verilmiş amnistiya qanunu ilə azad etdi. Erməni-daşnak siyası dairələri isə 1918-ci il sentyabr hadisələrində “günahkar” bildikləri ADR hökumətinin ən görkəmli xadimlərini qətlə yetirdilər. Son dərəcə mühüm siyasi və əlamətdar hadisə olan Bakının azad olunması tarixinin təəssüf ki, bu cür faciəli və kədərli səhifələri də vardır.

Natiq CAVADLI

Bizim yol.- 2010.- 15 sentyabr.- S. 7.