«Referendum məsələsi gündəlikdən çıxarılmalıdır»

Eldar Namazov: «Qərbi azərbaycanlılarla bağlı qərar sonadək düşünülməmişdi»

Bu günlərdə İrəvan Azadlıq Təşkilatı ATƏT-in Minsk Qrupu həmsədrlərinə müraciət etdi. Müraciətdə diqqət çəkən məqam Dağlıq Qarabağda referendum məsələsinə toxunulur və bildirilir ki, belə bir hüquq Ermənistandan deportasiya olunan və 14 rayonda çoxluq təşkil edən azərbaycanlılara da şamil olunmalıdır.

Amma ortada çoxsaylı cavabsız suallar və real situasiyanın diqtdə etdiyi şərtlər var. Bununla bağlı suallarımızı tədbirin təşkilatçılarından olan politoloq Eldar Namazov cavablandırıb.

- Eldar bəy, ATƏT-in Minsk Qrupu həmsədrlərinə Sizin də imzanız olan göndərilən müraciətdə bir sıra məqamlar var ki, qeyri-real görünür. Hazırkı şərtlər daxilində Ermənistandakı azərbaycanlılar üçün referendumun keçirilməsi nə dərəcədə mümkündür?

- Mən sualınıza cavab verməzdən öncə Sizə sual vermək istəyirəm. Ona görə ki, sualınız cəmiyyətin bir hissəsinin baxışlarını yox, psixoloji durumunu əks etdirir. Bu mənada Sizdən soruşmaq istəyirəm, razısınızmı ki, ötən əsrdə mərhələ-mərhələ Ermənistanda yaşayan azərbaycanlılara qarşı etnik təmizləmə siyasəti yürüdülüb?

- Əlbəttə ki, bu tarixi faktdır, başqa cür ola bilməz.

- Əgər Siz bununla razısınızsa ikinci sual yaranır, həmin siyasətə, Azərbaycan xalqının başına açılan oyunlara qarşı öz iradəmizi qoymalıyıqmı, bu problemləri daxildə və xaricdə müzakirə etməliyikmi, yoxsa əlimizi qaldırıb “heç nə edə bilmərik” deməliyik?

- Bu məsələlər qoyulmalıdır. Ancaq Sərkisyan deyirsə ki, Xankəndi aeroportununa gələn ilk sərnişini özü olacaq. Həmsədrlər buna susurlarsa, Sizin qoyduğunuz məsələyə hansı münasibət olacaq?

- Təbii ki, verdiyiniz sual onu göstərir ki, biz nə qədər susacağıq, proseslərə vaxtında qiymət verməyəcəyiksə, beynəlxalq aləmdə geniş təbliğat aparmayacağıqsa, o zaman ermənilər daha da quduracaqlar. Əgər onlar hesab edirlər ki, Qərbi Azərbaycan məsələsini öz xeyirlərinə həll ediblərsə və indi də Qarabağ problemində maraqlarına həll etməyə yaxın olduqlarını düşünürlərsə, sabah Naxçıvan, Gəncəbasarla bağlı iddialarını gündəmə gətirəcəklərinə şübhəniz olmasın. Ona görə yalnız bir tutarlı cavab var, Azərbaycan cəmiyyəti və xalqı çox fəal olub aparılan siyasətə qarşı iradəsini qoymalıdır. Bu məsələdə heç nədən çəkinmək lazım deyil. Bizim toplantıda görkəmli alim, professor Eldar Abbasov dedi ki, ermənilər 100 illərlə öz məkrli planlarını gerçəkləşdirmək uğrunda mübarizə aparır və hansısa məsələlərə 100 ildən sonra da nail ola bilirdilər. Dünya təcrübəsindən məlum olan bu cür proseslərdə hansı xalqın sistemli və davamlı mübarizə aparmaq əzmi güclü olursa, həmişə qalib gəlir.

- Bir məqamı aydınlaşdıraq, Siz vəzifədə olanda da, ondan sonra da həmsədrlərlə görüşləriniz olub, bu məsələləri qaldırmısınızmı?

- Mən Sizin birinci suala qayıtmaq istəyirəm. Əminəm ki, Azərbaycan xalqı öz ərazilərinin bərpası uğrunda mübarizə aparacaqsa, bir o qədər də nəticə əldə olunacaq. Sadəcə, biz bir gün toplaşıb bir bəyanatla kifayətlənsək, nəticə olmayacaq, yox, proses davamlı olacaqsa itirilmiş torpaqları da, tarixi geopolitik maraqlarımızı da müdafiə edə bilərik. Konkret olaraq, keçirilən tədbirin iki əsas səbəbi var: birincisi Dağlıq Qarabağla bağlı gedən proseslərdir, ikincisi isə Qərbi Azərbaycan problemidir və soydaşlarımızın məcburi deportasiyasıdır. Qarabağla bağlı rəsmi danışıqlarda statusun səsvermə yolu ilə müəyyən edilməsi nəzərdə tutulur və səsvermənin nəticələri hüquqi cəhətdən məcburidir, yəni bütün tərəflər qeyd-şərtsiz qəbul etməlidir. Bu, Qarabağın Azərbaycandan rəsmən ayrılmasının mexanizmi deməkdir. Amma bu mexanizmdə yeganə çatışmayan məqam referendumun vaxtının müəyyən edilməməsidir. Bir müddət əvvəl Wikileaks saytının Soçi danışıqları ilə bağlı açıqladığı məxfi diplomatik sənədlərdə açıq göstərilirdi ki, Ermənistan prezidentinin yalnız bir tələbi qalır, referendumun vaxtını sənəddə göstərmək. Görün, təhlükə hansı həddə çatıb ki, artıq prinsipcə Qarabağın Azərbaycandan ayrılma mexanizmi qurulub, yalnız mexanizmin nə zaman işə salınmasının vaxtı göstərilmir. Başqa tərəfdən isə bilirik ki, Ermənistandan azərbaycanlıların deportasiyası bir neçə mərhələdə həyata keçirilib, ötən əsrin əvvəllərində, 1947-53-cü illər, ancaq son böyük dalğa 1988-ci il idi. Bu dalğa akademik Saxarovun çıxışından sonra başladı. Saxarov Qorbaçova Qarabağ probleminin həlli ilə bağlı təkliflərini bəyan etdi. Təklifdə hər iki respublikada referendumların keçirilməsi nəzərdə tutulmuşdu və əhalinin səsverməsi nəticəsində ərazi mübadiləsi olsun. Saxarov bununla bağlı Bakı və İrəvanda oldu. Ancaq məsələ onda idi ki, ermənilər Qarabağın 4 rayonunda kompakt yaşayırdılarsa, Ermənistanın 14 rayonunda azərbaycanlılar sıxlıq təşkil edirdilər. Ermənilər bu təkliflə rastlaşanda gördülər ki, onlar ən yaxşı halda 4 rayonu əldə edəcəklər, Azərbaycan isə 14 rayonu. Təbii ki, bundan sonra Ermənistan sərt addımlar atdılar və bir neçə həftənin içində bütün dövlət orqanlarının iştirakı ilə azərbaycanlıları deportasiya etdilər. Bu hadisə min il əvvəl olmayıb, biz də bunları görüb, yaşamışıq. İndi Minsk Qrupunun qarşısında sual qoyuruq: necə olur ki, bir halda öz müqəddəratını təyin etmə gündəmə gələndə insanlar deportasiya başlanır, ancaq o biri halda bu hüququ Madrid Prinsiplərində göstərirsiniz. Özü də Madrid Prinsiplərinin başlanğıcında bunun Helsinki Prinsiplərinə əsaslandığını yazılır. Bu prinsiplərin içində öz müqəddəratını təyin etmək və xalqların bərabərliyi də var. Belə olanda ikinci prinsip niyə azərbaycanlılara şamil olunmur? Yaxud nə üçün referendum hüququ bir tərəfə verilir, başqa tərəfə yox? Ona görə də qəbul etdiyimiz müraciəti təkcə ATƏT-in Minsk Qrupu qarşısında yox, Avropa Birliyi, ABŞ Konqresi və başqa beynəlxalq təşkilatlar, dövlətlərin gündəminə gətirəcəyik. Çalışacağıq dünyanın ictimai fikrini dəyişək, yəni Qarabağ probleminin həllində iki mümkün variant var: ya referendum hüququ heç bir tərəfə verilməməlidir, əgər verilirsə, hər iki tərəfə şamil olunmalıdır. Fikrimizi əsaslandırmaq üçün maraqlı fakta toxunacağam, bir neçə gün əvvəl Londonda SSRİ-in sabiq prezidenti Qorbaçovun yubileyi bağlı təntənəli tədbir keçirildi. Ancaq Qorbaçov Londona gələndə onun həbs olunması ilə bağlı məşhur dissident Bukovski iddia qaldırdı. Səbəb Qorbaçovun əmriylə milli-azadlıq hərəkatlarına qarşı silah işlədilməsi idi. Konkret 20 yanvar Bakı hadisələri də var idi.

- Ancaq məhkəmə iddianı rədd etdi...

- Siz fikir verin, biz həmişə deyirik ki, özümüz danışıb özümüz də eşidirik. Bukovski çox məşhur adamdır, o, bu gün həmin məsələni qaldırırsa, sabah başqaları da gündəmə gətirər. O zaman vəziyyət də dəyişəcək. Söhbət Qorbaçovun həbs olunub-olunmamasından yox, 20 yanvar hadisəsinin London məhkəməsində insan haqları ilə məşğul olan məşhur dissident qaldırır. Ona görə də mübarizədən geri çəkilmək lazım deyil.

- Mən mübarizədən çəkilməyi düşünmürəm. Sualımın məqsədi var, 1998-ci ildə Sizin də təmsil olunduğunuz hakimiyyət Ermənistan qaçqınlarına vətəndaşlıq verilməsi haqqında qərar verdi. Ancaq analoji qərar Ermənistanda qəbul edilmədiyindən danışıqlarda bu məsələ qalxsa ermənilər deməz ki, Siz onlara vətəndaşlıq vermisiniz?

- Çox təəssüf ki, əsl peşəkar jurnalist kimi özünüzü ermənilərin yerinə qoyub mənə bu çətin sualları verirsiniz. Mən də arqumentlərimi deyəcəyəm.

- Söhbət ermənilərin yerinə qoymaqdan getmir, bu suallar Azərbaycan cəmiyyətində də səslənir...

- Verdiyiniz sualı ermənilər də səsləndirəcək, yəni məsələnin “mümkünsüzlüyünü” göstərmək üçün. Birinci, mən 1998-ci ildəki qərarı səhv hesab edirəm.

- Bəs nə üçün vaxtında etiraz etmirdiniz?

- Bir dəqiqə, mən 1997-ci ildə prezident qarşısında təşəbbüslə çıxış etdim ki, qərbi azərbaycanlıların Stalin dekreti ilə deportasiya olunmasının 50 illiyi tamam olur, hətta nəşr etdiyim “Panorama” qəzeti 1997-ci ili “Deportasiya İli” kimi elan etdi. O zaman prezidentlə geniş söhbətimiz oldu və o, belə bir qərarın hazırlanmasına göstəriş verdi. Mən və Hidayət Orucov belə bir qərar hazırlayıb prezidentə təqdim etdik. İlk dəfə dövlət səviyyəsində Çar Rusiyası tərəfindən başlanıb sovetlərlə davam edən etnik təmizləmə, soyqırım və deportasiya siyasətinə həmin fərmanla qiymət verildi. Sizin xatırlatdığınız qərar isə tələsik qəbul olundu. Prezident seçkiləri ərəfəsində və daxili siyasətin nəticəsində heç də sona qədər düşünülməmiş, tələsik hazırlanan bir qərar idi. O zaman AMİP lideri Etibar Məmmədov bu məsələni qaldırmışdı, ancaq o, səsvermə hüququnu nəzərdə tutduğundan tamamilə haqlı qaldırmışdı. Bu məsələni daha ciddi şəkildə müzakirə edib düzgün qərar qəbul etmək olardı ki, qərbi azərbaycanlılar həm səsvermədə iştirak edə bilsinlər, həm də öz statuslarını qorusunlar. Ancaq o zaman bu proseslər daxili siyasətin qaynar bir məqamına düşdüyündən qəflətən belə bir qərar qəbul edildi. O ki, qaldı qərbi azərbaycanlıların nə cür səsverməsinə, biz məlum müraciəti qəbul edəndə təbii ki, çox şeyləri nəzərə almışıq. O cümlədən hazırda diplomatik danışıqlardakı müzakirələri, mənim beynəlxalq təşkilatlarla münasibətlərim həmişə sıx olub, dünən də, bu gün də. Ona görə də hansı arqumentlərin, fikirlərin səsləndiyini bilirəm.

- Məsələn, hansı arqumentlər səslənir, deyə bilərsinizmi?

- Dağlıq Qarabağda referendumla bağlı sənəddə qeyd olunur ki, azərbaycanlılar öz yurdlarına qayıtmalıdır. Ermənilər buna etiraz edib deyirlər ki, azərbaycanlılar referendumdan sonra qayıda bilərlər. Halbuki, ermənilər 4 rayonda üstünlük təşkil edirlər, buna baxmayaraq onlar deyirlər ki, referendum keçirilər, müstəqillik elan olunar, ondan sonra kim yaşamaq istəyirsə, qayıda bilər. Xarici diplomatlar azərbaycanlıların səsvermədə iştirakını qoyanda ermənilər bunun problem olmadığını, onların Bakıda, Sumqayıtda səs verməsinin mümkünlüyündən danışıb bu səslərin nəzərə alacaqlarını söyləyirlər. Sizin sualın cavabı bu nöqtədir, əgər ermənilər qərbi azərbaycanlıların səsvermədə necə iştirak edə biləcəklərini soruşsalar, o zaman sual vermək gərəkdir, bəs sizlər qarabağlıların Bakıda, Sumqayıtda səsverməsini necə deyirsiniz? Belə olanda, yəni ermənilər qərbi azərbaycanlılar haqqında danışanda onların siyahılarını ortalığa qoymaq lazımdır. Beləliklə, onlar da səs verib öz torpaqlarının taleyini həll edə bilərlər.

- Bəs ermənilərin qərbi azərbaycanlıların Azərbaycan vətəndaşı olduqlarını bəhanə gətirməsi mümkündürmü?

- Yox, çünki 1998-ci ilə qərarında qeyd edilib ki, qərbi azərbaycanlıların vətənlərinə qayıtmaq məsələsində status maneçilik törətmir. Yəni əl yeri qoyulub. Bir tarixi fakta toxunacağam, vaxtilə Stalin Mircəfər Bağırova məktub yazmışdı ki, Ermənistan rəhbərliyi Dağlıq Qarabağda ermənilər çoxluq təşkil etdiyindən ərazinin onlara verilməsini təklif edir. Siz bu məsələlərə nə cür baxırsınız? O zaman Bağırovun ona məşhur cavabı olmuşdu. Bağırov təcrübəli dövlət xadimi olduğundan gözəl başa düşürdü ki, bu məsələdə ağıllı hərəkət etmək lazımdır. Ona görə cavabı belə oldu: biz bu məsələni Büroda müzakirə etdik, əgər sərhədlərin dəyişməsinə ehtiyac varsa, biz etiraz etmirik, eyni zamanda Ermənistanda yaşayan azərbaycanlıları, Borçalıda, Dərbənddən yaşayan azərbaycanlıların da məsələsini bu səpkidə həllinə razıyıq. Dərhal cavab gəldi ki, heç nə lazım deyil.

- Nəhayət son sual, hakimiyyət və beynəlxalq aləm müraciətinizə hansı reaksiya verəcək?

- Problem ondadır ki, mən vəzifədə olanda da, ondan sonra da referendum rəsmi danışıqlarda olmayıb. Sizin sual bizi ciddi problemə gətirib çıxarıb. Vaxtilə Heydər Əliyevin tapşırığı ilə rəsmi sənədlər açıqlandı, heç birində də referendum barədə bir kəlmə yox idi. Referendum son illərdə danışıqların predmetinə salındı. Bu məsələdə vacib məqam odur ki, Azərbaycanın razılığı olmadan sənədə heç nə salına bilməz. Bəli, vacib sual da var ki, Azərbaycan diplomatiyası niyə buna razılıq verdi? Əgər referendum ölkənin maraqlarına ciddi təhlükə yaratmırsa, buna 90-cı illərdə də razılıq verə bilərdik. Uzun illər danışıqlara Heydər Əliyev iştirak etmişdi, Həsən Həsənov, Vəfa Quluzadə, Tofiq Zülfüqarov aparmışdı, mən də prosesdə iştirak edirdim. Referendum məsələsi heç yaxın buraxılmırdı, ona görə biz buna reaksiya verib problemin kökündən dəyişməliyik. Vaxt gələcək referenduma kimin razılıq verməsinə də qayıdılacaq, indi əsas məsələ, beynəlxalq təşkilatlar qarşısında bunu qaldırıb təklifin bitərəfli yanaşma olduğunu sübut etmək lazımdır. Bir xalqı deportasiyaya məruz qoyursan, o birinə işğal etdiyi torpaqları özünə birləşdirmək hüququ veriləndə, bu, beynəlxalq hüququn əsas prinsipi olan-xalqların bərabərliyi prinsipinin pozulmasıdır. Azərbaycan xalqı heç zaman buna razılıq verməyəcək.

Natiq CAVADLI

Bizim yol.- 2011.- 2 aprel.- S. 7.