Unudulmuş qələbə

Çaykənd ətrafla Ermənistandan gələn vertolyotlarla əlaqə saxlayırdı. Vertolyotlar Sevan gölünün sahilindən - Kamo şəhərindəki bazadan qalxırdı. Rabitə isə yalnız radiostansiya vasitəsilə idi. Ermənistanlı yaraqlılar müasir silah-sursatla gəlirdilər. O zaman bizim avtomat silahlar üçün burnumuzun ucu göynəyirdi. Hacıkənddən Toğanaya gedən asfalt yola Çaykənd erməniləri nəzarət edirdi.

Əsirləri dəyişdiyimiz günün səhərisi - yanvarın 14-də Hacıkəndin üstündə, Beşulduz deyilən yerdə xeyli adam toplaşmışdı. Əksəriyyət silahsız idi. Bir xaos hökm sürürdü. Bu insanlara rəhbərlik etmək də çətin idi. Müxtəlif bölgələrdən gələnlər dəstə-dəstə toplaşıb söhbət edirdilər.

Həmin yerdə dolu buludlarını dağıdan topxana da vardı. Cavanlar topxananı ələ keçirib Çaykənd istiqamətinə bir neçə atəş açdılar. Bu vaxt iki vertolyot peyda olub başımızın üstündə dövrə vurmağa başladı. Topun başında duran oğlan bu dəfə vertolyotlara atəş açdı. Mərmi yan keçdi, amma küləyi vertolyotu silkələdi və aşağıdakılara elə gəldi ki, vertolyot vuruldu. “Ura” deyib vertolyota doğru tüfənglərdən atəş açanlar da oldu.

Vertolyotlar Gəncəyə doğru uçdu. Hava çox aydın idi. Vertolyotlar Gülüstan qəsəbəsinin üzərində bir neçə dəfə fırlanandan sonra aerodroma tərəf istiqamət aldılar. Fikirləşdim ki, bunlar bir plan cızdılar, nəsə ola bilər. Toplaşanlara üz tutub dağılmağı məsləhət gördüm. Fikir verən olmadı. AXC Xanlar şöbəsinin sədri Nadirov əynində qara yapıncı mənə yaxınlaşıb dedi ki, səni düz başa düşməzlər, elə bilərlər qəsdən edirsən.

Hacıkəndə enib poçtdan şöbəyə zəng etməyi qərara aldım. Cəmi 20 metr yerimişdim ki, meşənin üstündən vertolyotlar peyda oldu. İnsanların gur toplaşdığı yerə atəş açdılar. Dikdə tikilmiş dayanacağın kafellərinin zərbədən necə dağılıb havaya sovrulduğu hələ də gözlərimin qarşısındadır. Poçta qaçıb şöbəyə zəng etdim, rəis müavini Qardaşovla danışıb hadisəni söylədim. Bu vaxt poçtun yanında gözləyən iki təcili yardım maşınına yaralı gətirdilər. Növbətçi - Cəmşid həkim mənə baxıb yaralıları xilas etməyin qeyri-mümkün olduğunu dedi.

Nəticə ağır oldu. Gəncə sakini Neman Vəliyev, Xanlar şəhər sakini Səbuhi Hacıyev iriçaplı pulemyot güllələrindən ölmüşdülər.

Yanvarın 15-də dəfn mərasimi oldu. Həmin gün axşam Hacıkənd ətrafına yenə xeyli adam toplaşmışdı. Stepanakertdə dislokasiya olunan hərbi hissədən bir BMP və bir BTR Çaykəndə gəlmişdi. Bir erməni bələdçi də götürüb Hacıkəndə doğru hərəkət etmişdilər. Hacıkəndin üstündə qarşısını bizimkilər kəsib həm BTR-i, həm də BMP-ni əllərindən almışdılar.

Zirehli maşınları alanlara Bakıdan gəlmiş AXC funksionerləri Fəzail Ağamalı və Fəhmin Hacıyev rəhbərlik etmişdi. Hər iki zirehli maşının əsgər və zabit heyətini əsir götürüb Xanların milis şöbəsinə gətirdilər.

Komandirin soyadı Belov idi. Onlarla görüşdüm, özümü təqdim etdim. Gəlişlərinin səbəbini soruşdum. Çaykəndə kömək etməyə gəldiklərini söylədilər, əslində isə ermənilərin hiylə və yalanlarının qurbanı olduqlarını etiraf etdilər.

Rus əsgər və zabitlərini Xanlarda saxlamaq təhlükəli idi. Rusların öldürdüyü Səbuhinin qohumları qisas almaq üçün fürsət axtarırdılar. Gecə idi, bir avtobus təşkil edib onları Gəncəyə gətirdim, mənimlə Fəhmin Hacıyev də gəldi. Belov zirehli texnikanı verməyi tələb edəndə başa saldım ki, səni əsgərlərinlə birlikdə Gəncədəki hərbi hissəyə təhvil verək, sonra maşın axtarışına çıxarıq. BTR-i də, BMP-ni də uşaqlar Hacıkənd meşəsində gizlətmişdilər.

Yeri gəlmişkən, Fəhmin Hacıyevin avtobusa minəndə ayaqqabılarının qış fəslinə uyğun olmadığını gördüm və əsgərləri təhvil verəndən sonra evə gedib ona isti çəkmə gətirdim. Sonralar Fəhmin bəy həbsdən çıxıb gələndə ilk görüşümüzdə dedi ki, ayaqqabılar o vaxt dadına çatmışdı.

Həmin gecə ələ keçirilən BTR və BMP ilə Kamo və Azad kəndlərinə hücum oldu. Atışma zamanı bir neçə erməni öldürüldü, səhərə yaxın zirehli maşınlar yenə gizlədildi. Bu, Kamo və Azad kəndlərinə ilk və son hücum oldu. Bunu xüsusi vurğulayıram. Bəzən mətbuatda ayrı-ayrı adamların yazılarında Kamo və Azad kəndləri uğrunda döyüşdüklərini, kəndi azad etdiklərini oxuyanda təəccüb edirəm. Kamo və Azad kəndləri döyüşlə azad edilməyib, danışıqlar nəticəsində boşaldılıb. Bu barədə sonra.

Yanvarın 16-da məni və Xanlar Rayon Milis Şöbəsinin rəisi Cavanşir Babayevi Mərkəzi Komitənin katibi Həsən Həsənov Gəncə Şəhər Partiya Komitəsinin birinci katibi Süleyman Məmmədovun otağına çağırdı. Həsən Həsənov rayondakı vəziyyət barədə məlumat istədi. Əməliyyat şəraitini, yaranmış vəziyyəti və çıxış yollarını hərtərəfli məruzə etdik.

Bu zaman maraqlı faktların şahidi oldum. Həsən Həsənov bizim yanımızda Mərkəzi Komitənin ikinci katibi Viktor Polyaniçko ilə təxminən 20-25 dəqiqə telefonla danışdı. Polyaniçko Həsənovu inandırmağa çalışırdı ki, Bakıda fövqəladə vəziyyət elan olunması üçün Mərkəzi Komitənin büro üzvləri səs verməli və o da təcili Bakıya gəlib büronun iclasında iştirak etməlidir.

Həsənov özünəməxsus çılğınlıqla Polyaniçkoya sərt cavablar verdi: “Viktor Petroviç, mən hər gün gənc insanların dəfnində iştirak edirəm. Onları erməni döyüşçülər, saqqallılar öldürmür, şanlı sovet ordusu qətlə yetirir. İndi siz mənə deyirsiz ki, Bakıda fövqəladə vəziyyət elan olunsun, rəhbərliyi də həmin sovet ordusuna tapşıraq? Mən bunun qəti əleyhinəyəm! Bu saat Teymur Əliyeviçə (Mərkəzi Komitənin ümumi şöbəsinin müdiri vəzifəsini tuturdu - müəllif) də deyəcəm ki, mən o büroya gəlmirəm və mənim adımın qarşısında “əleyhinə” yazsınlar. İndi Ayaz Niyazoviçlə də (Nazirlər Sovetinin sədri Ayaz Mütəllibov - müəllif) danışacam”.

Dəstəyi yerinə qoyub üzümə bir müddət baxıb nəsə fikirləşdi, sonra vəziyyətin yaxşılaşması üçün təkliflər planı hazırlayıb ona çatdırmağı tapşırdı. Bakıda vəziyyətin ağır olduğu rəhbərlik səviyyəsində gərginlikdən aydın görünürdü.

Xanlara qayıtdıq. Fəzail Ağamalı AXC-nin nümayəndəsi kimi Xanlarda idi. Yaxınlaşıb dedim ki, Bakıda vəziyyət gərgin olacaq, AXC rəhbərliyini xəbərdar etmək gərəkdir. Həsən Həsənovla Viktor Polyaniçkonun mübahisəsini danışdım. Fəzail Ağamalı qayıtdı ki, mən desəm inanmazlar, özünü təqdim et, Etibar Məmmədovla birləşdirim, danış.

AXC liderlərindən olan Etibar Məmmədovla telefonla danışdım, Bakıda fövqəladə vəziyyətin tətbiq olunacağını, şəhərin idarə olunmasının orduya tapşırılacağını söylədim. Etibar Məmmədov sözlərimə üç dəfə “hə” deməklə kifayətləndi.

Həmin dövrdə Gəncədə SSRİ Müdafiə Nazirliyi Baş Kəşfiyyat İdarəsinin və SSRİ Dövlət Təhlükəsizlik Komitəsinin əməkdaşları ezamiyyətdə idilər. 16-sı gecə şöbədə növbətçi idim. Saat 22:00-da Baş Kəşfiyyat İdarəsinin generalı Aleksandrov mənə dedi ki, gecə saatlarına qədər işləyəcək: “İstəsən, evə gedə bilərsən”. Mən təşəkkür edib ona mane olmayacağımı, səhərə qədər şöbədə qalmağımın vacib olduğunu bildirdim.

Gecə saat 11 radələrində oturduğu kabinetdən generalın gur səsini eşitdim. Qapı örtülü olsa da, onun danışığı aydın eşidilirdi. Əməliyyat telefonu ilə Moskva ilə danışırdı. Telefonun o başındakını inandırmaq üçün əlindən gələni edirdi. Generalın bu sözləri indiki kimi yadımdadır: “Yoldaş general, bu şəhərin rəhbərliyi də, milisi də, hətta DTK işçiləri də qatı millətçilərdir və bizə, sovet hakimiyyətinə nifrət edirlər. Bizim verdiyimiz məsləhətlərə qulaq asan yoxdur. Hamı Moskvanı, Mərkəzi Komitəni açıq söyür. Hər gün vəziyyət gərginləşir. Əgər qəti tədbirlər görülməsə, bunların dərsi verilməsə, daha da azğınlaşıb hakimiyyəti ələ keçirə bilərlər. Ona görə də qərar qəbul etmək lazımdır. Bu antisovet ünsürlərin payı şiddətlə verilməlidir. Siz yüz faiz əmin ola bilərsiniz ki, əvvəl göndərdiyim informasiyaların hamısı təsdiqlənir. Yuxarının qarşısında qəti tələb qoyun ki, ciddi güc göstərmək lazımdır”.

Səhərin açılmasını səbirsizliklə gözləyir, həm də ehtiyat edirdim ki, generalın danışığına gizlicə qulaq asmağımı rəhbərliyə desəm, məni düzgün qəbul edəcəklərmi?

Şöbənin rəisi Rəhman Mikayılov gələndə eşitdiklərimi ona danışdım. Çox qayğılandı, fikrə gedib “Yaxşı, heç kimə bir söz demə, ehtiyatlı ol! Görüm Bakıdan kimlə danışıram” dedi.

Beləcə 20 Yanvara doğru getdik. 20 Yanvar baş verdi. Qoşunların Bakıya çağırılmasının təşəbbüskarı isə başda Yevgeni Primakov olmaqla Moskvadan gəlmiş emissarlar və Viktor Polyaniçko kimi yerli rəhbərlər idi.

İlham İsmayıl

Bizim yol.-2011.- 13 aprel.-S.11.