Qarabağın Xan kəndi - 2

Tarixi Azərbaycan şəhərinin acı taleyi

Xankəndi Mərkəzi Xəstəxanasında iki azərbaycanlı tələbə qızın zorlanması nəyə səbəb oldu?

(Əvvəli ötən sayımızda)

Ermənipərəst Kirovun dəstəyi ilə qısa bir zamandan sonra Xankəndinin adı da dəyişdirilir. 6 oktyabr 1923-cü ildə Azərbaycan Mərkəzi İcraiyyə Komitəsinin qərarı ilə DQMV-nin erməni əhalisinin \"müraciəti\" nəzərə alınaraq Xankəndi qəsəbəsinin adı dəyişdirilərək Stepanakert adlandırıldı. Nəyə görə bütün vilayət əhalisinin deyil, ancaq erməni əhalisinin müraciəti nəzərə alındı? - Bu sualın isə cavabı verilmədi.

Ancaq bütün sovet dövründə Azərbaycan ictimaiyyəti şəhəri qeyri-rəsmi olaraq Xankəndi adlandırmaqda davam edirdi. Sonralar tarix sübut etdi ki, Moskvanın məqsədi Azərbaycanın ərazi bütövlüyünü qorumaq yox, onun içərisində erməni millətçiliyinin dayağı olaraq respublikaya daim problem yaradacaq mərkəzin yaradılması idi.

DQMV yaradılandan SSRİ dağılanadək nəinki Xankəndinin, hətta vilayətdəki irili-xırdalı bütün təşkilatların rəhbərləri ancaq erməni millətindən olan şəxslər idi. Regionun və şəhərin tarixi, mədəni ənənələri və etnik tərkibi bir kənara atılaraq ancaq erməni xətti qabardılmağa çalışılırdı. Məsələn, 1926-cı ildə Azərbaycan KP MK-nın birinci katibi Levon Mirzoyan (1926-1929-cu illərdə Respublikaya rəhbərlik edib) Xankəndinin baş planının tərtib edilməsi üçün Ermənistandan Azərbaycana Aleksandr Tamanyan adlı arxitektor dəvət edir.

A.Tamanyan region üçün yad adam idi. O, 1923-cü ildə 46 yaşında, doğulduğu və həmişə yaşadığı Rusiyadan İrəvana köçərək Ermənistan Xalq Komissarları Sovetinin baş mühəndisi təyin edilir. Həm İrəvanda, həm Bakıda Avropa səviyyəsində tanınan xeyli sayda yerli azərbaycanlı arxitektorların olmasına baxmayaraq qədim Azərbaycan şəhərlərinin baş planının hazırlanması məhz ona tapşırılır. O, 1924-cü ildə İrəvanın (sonradan ermənilər oranı Yerevan adlandırdılar), 1927-ci ildə Bəyazidin, 1925-ci ildə Gümrünün (sonradan ermənilər oranı Leninakan adlandırdılar), 1927-28-ci ildə Üçmüəzzənin (sonradan ermənilər oranı Eçmiadzin adlandırdılar) baş planını hazırlayır. Bununla da Ermənistana verilmiş bu Azərbaycan şəhərlərinin şərq arxitekturası, əsrlərdən gələn inkişaf xətti və mədəni siması itirilir.

A.Tamanyanın təklifi və Azərbaycanın rəhbəri L.Mirzoyanın razılığı ilə 1926-cı ildə Xankəndinin baş planı qəbul edilir. Onun planı isə Qarabağ şəhərsalma mədəniyyəti ilə tam ziddiyyət təşkil edirdi. Maraqlıdır ki, A.Tamanyanın nəvəsi və adaşı Aleksandr Tamanyan 1988-ci ildən başlayan Qarabağ erməni icmasının separatizm hərəkatında fəal edib.

İcazəsiz mitinqlər

1988-ci ildə Ermənistan SSR-dən gəlmiş erməni millətçi emissarlarının təşkilatçılığı ilə Xankəndində ermənilər Dağlıq Qarabağın Azərbaycandan qoparılaraq Ermənistana verilməsi tələbi ilə icazəsiz mitinqlərə başladılar. İlk mitinq 13 fevral 1988-ci ildə Xankəndinin mərkəzi meydanında təşkil olundu. Bundan bir həftə sonra - 20 fevralda Dağlıq Qarabağ Ali Sovetindəki erməni deputatlar qanunsuz olaraq vilayətin Azərbaycanın tərkibindən ayrılaraq Ermənistan SSR-ə birləşdirilməsi məsələsini qaldırdı. Bu, Dağlıq Qarabağın azərbaycanlı icmasının haqlı narazılığına səbəb oldu.

Bundan sonra Sovet rəhbərliyi vəziyyəti stabilləşdirmək üçün Xankəndinə Daxili Qoşunların batalyonunu göndərdi. Həmin aylardan etibarən ermənilərin azərbaycanlılara qarşı terror hərəkatı başlandı. Xankəndi erməniləri Şuşaya gələn su kəmərini zəhərləməyə cəhd etdilər.

Qığılcımlar alovlanır

20 fevralda Xankəndi Mərkəzi Xəstəxanasında praktika keçən iki azərbaycanlı tələbə qızı ermənilər zorladılar. 2 gün sonra isə Ağdamdan yüzlərlə azərbaycanlı gənc bunun qisasını almaq üçün Xankəndinə yürüş etdilər. Onların qarşısı Əsgəranda silahlı ermənilər və rus əsgərləri tərəfindən kəsildi. Baş verən qarşıdurmada iki azərbaycanlı qətlə yetirildi, çoxlu sayda insan isə yaralandı. Bu gənclər sonradan illərlə davam edəcək Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin ilk qurbanları oldular. Artıq 1988-ci ilin sentyabr ayında ermənilər Xankəndi şəhərində yaşayan bütün etnik azərbaycanlıların hamısını zorla şəhərdən qovdular.

Xankəndində Azərbaycanın büdcəsinin pulu ilə tikilmiş bütün sənaye müəssisələrinin başçıları ermənilər idi. Həmin müəssisələr gizlin olaraq atıcı silahlar və minalar istehsal edərək bunları erməni silahlı dəstələrinə paylayırdılar.

1991-ci ilin dekabr ayında SSRİ öz mövcudluğuna son verdi. Xankəndindəki ermənilər bunu fürsət kimi bilib dərhal şəhərdə yerləşən hərbi bazaya hücum edərək oradakı bütün silahları ələ keçirdilər. Döyüş zamanı bir neçə erməni silahlısı və bir rus əsgəri öldürüldü. Bazada olan rus əsgərlərinin bir hissəsi ermənilərlə birlikdə vuruşmağa razılıq verdi, buna razı olmayanlar isə Qarabağdan qovuldular.

Lakin bundan daha əvvəl Xankəndində yerləşən 366-cı moto-atıcı alayın rus əsgərləri öz silahlarını ermənilərə satmağa başlamışdılar. 1991-ci ildə Qarabağda olan amerikalı hüquq müdafiəçisi Skot Harton bu barədə yazaraq bildirir ki, hərbi bazada xidmət edən rus zabiti onu yerli biznesmen zənn edərək, tankı 3000 ABŞ dollarına almağı təklif edib. Şahidlər isə rusların öz silahlarını araq əvəzinə ermənilərə verdiyini deyir.

Atəşkəs dövrü

Qarabağ müharibəsi dövründə Xankəndi şəhəri böyük dağıntılara məruz qalır. Lakin müharibədən sonra ermənilər xaricdəki diasporun köməyi ilə Xankəndini bərpa edirlər. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, ermənilər işğal olunmuş digər rayonların şəhər mərkəzlərini talan edərək onların vasitəsilə Xankəndini və həmçinin Dağlıq Qarabağdakı digər şəhərləri çox ucuz qiymətə bərpa ediblər.

Bundan başqa erməni diasporunun köməyi ilə Gorus şəhərindən Xankəndinə qədər 64 km uzunluğunda, çəkilişi 1999-cu ildə tamamlanan şose yolu çəkilib ki, bu yol Ermənistan ilə işğal olunmuş əraziləri birləşdirən yeganə yoldur.

SSRİ dövründə bölgənin iqtisadiyyatı

Xankəndi XX əsrdə Azərbaycanın yeni sənaye və mədəniyyət mərkəzi kimi inkişaf etməyə başlayır. 1939-cu ildə təkcə şəhərdə 10 min, 1959-cu ildə 20 min, 1970-ci ildə 30 min, 1988-ci ildə 60 min əhali yaşayır. Bu rəqəmlər Dağlıq Qarabağ regionunun sosial inkişafdan geri qalması barədə erməni millətçilərinin 1988-ci ildə ortaya atdıqları iddianı tamamilə rədd edir. Çünki hər 20 ilə əhalisinin sayının iki dəfə artması istənilən əyalət şəhəri üçün böyük inkişaf göstəricisi idi.

Artan əhali üçün nəinki mənzillər tikilir və müvafiq sosial və kommunal infrastruktur yaradılırdı, eyni zamanda onlar üçün iş yerləri olacaq müasir müəssisələr tikilirdi. Eyni zamanda bu, təkcə Xankəndi üçün deyil, bütün Dağlıq Qarabağ üçün xarakterik idi. Yada salmaq düzgün olardı ki, bütün bunlar Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin deyil, onilliklərlə Azərbaycanın maliyyə-texniki resursları və iradəsi hesabına yaradılırdı.

Xankəndində tikilmiş müəssisələr keçmiş muxtar vilayətin sənaye məhsulunun yarısından çoxunu buraxırdı. Sovet dövrünün axırına Xankəndində bütün Cənubi Qafqazda tanınan ipək kombinatı, ayaqqabı, xalça, tikiş fabrikləri, süd kombinatı və şərab zavodu fəaliyyət göstərirdi. Elektrotexniki zavodun, mebel fabrikinin, tikinti materialları kombinatının, asfalt-beton zavodunun məhsulları Azərbaycanın daxili bazarında özünə müştəri tapırdı.

Xankəndinin sürətlə böyüməsi nəticəsində 1978-ci ilin may ayında Xankəndi şəhər statusunu aldı. Şəhər Xankəndi rayonu tabeçiliyindən çıxarıldı, həmin rayonun adı isə dəyişdirilərək Əsgəran rayonu adlandırıldı.

Coğrafi mövqeyi

Xankəndi Dağlıq Qarabağın mərkəzində, Qarqar çayının sahilində, Qarabağ silsiləsinin şərq ətəyində, Bakıdan 329 km aralıda yerləşir. Ərazisinin 60 faizini dağlar təşkil edir. Xankəndidə bir çox maili düzənliklər var.

Kərkicahan maili düzənliyi. Əsasən Kərkicahan rayonunun 1000-1400 metrlik ərazilərində yerləşir. Mülayim hava kütlələri fəaliyyət göstərir. Temperatur -5-lə 20 dərəcə arasındadır. Sahəsi isə 8 hektar.

Qərb maili düzənliyi. Adındanda bəlli olduğu kimi Xankəndinin qərbində yerləşir. Hündürlük 900-1200 metr. Temperatur 4-18 dərəcəarasındadır.

Qarabağ maili düzənliyi. Əsasən burada illik normal temperatur 11 dərəcədir. Mal-qara otlaqlarının bir çoxu bu düzənlikdə idi. Hündürlük 2000-2670 metr, sahəsi 1,5 kvadrat km-dir, soyuq hava axınlıdır.

Əsgəran - Xankəndi - Xocalı maili düzənliyi. Ən qədim düzənliklərdən biridir. Sahəsi 3.9 kvadrat km-dir, isti hava kütləli.

Florası

Xankəndi ətrafında bir çox qiymətli bitki növləri yetişir. Hazırda ermənilər buradaki qiymətli bitki növlərini məhv edirlər.

Adi şabalıd - arealı tədricən azalan relikt növ olub dəniz səviyyəsindən 600 - 1100 m yüksəkliklərdə, aşağı dağlıq qurşağın şimal yamaclarında, dağ vadiləri və dərələrinin yamaclarında, rütubətli qonur - gillicəli torpaqlarda bitir. Xankəndinin Moşxmaat kəndi və Kərkicahan qəsəbəsi ətrafında rast gəlinir.

Hirkan ənciri - Azərbaycan endemi olub aşağı dağlıq qurşağın rütubətli-mülayim iqlim şəraitində bitir. Şuşa, Xankəndi ətrafında yayılmışdır.

Hirkan şümşəsi - nəsli kəsilmək təhlükəsi altında olan relikt növ olub (Qafqaz və İran İslam Respublikası endemi) dağınıq halda fıstıq, fıstıq - vələs və qarışıq meşələrdə, kolluq kimi rast gəlinərək Xankəndinin Badar və Daşaltı kəndi ətrafında rast gəlinir.

Təkdənli buğda - çox nadir növ olub quru, çınqıllı, gilli, qumlu yamaclar, az münbit torpaqlarda bitir. Laçın rayonu ərazisində və Şuşa ətrafında, Xankəndi ərazisinində Şuşakənd, Topxana meşəsi, Kərkicahan ətrafında rast gəlinir.

Uzunyarpaq tozbaş səhləb - arealı kiçilməkdə olan az rast gələn növ olub aşağı və orta dağlıq qurşaqlarının meşələri və kol pöhrəliklərində - Xankəndi şəhəri ətrafında yayılıb.

Vələsyarpaq azat - Qafqazın və İranın nadir relikt növü olub dəniz səviyyəsindən 1300 - 1500 m yüksəklikdəki qurşaqda təmiz və ya qarışıq meşələr yaradır. Göstərilən iqtisadi-coğrafi rayonda Xankəndi və Şuşa ətrafları, Xocavəndin Domı, Axullu, Füzulinin Hoqa kəndləri ətrafında yayılıb.

Çaylar

Ən iri və uzun çaylar:

Qarqar-hövzəsi 1490 km, uzunluğu 115 km, mənbəyini Xankəndinin şimal yamaclarından alır, mənbəyin hündürlüyü 1679 metr, mənsəbi Laçın dağlarıdır.

Qarabağ çayı - hövzəsi 1600 km,uzunluğu 130 km,mənbəyi Xankəndi, Xramort, hündürlüyü 1000 metr, mənsəbi İmişli rayonudur.

Buzluçay - Qarqarın bir qolu, hövzəsi 1380 km, uzunluğu 100 km, mənbəyini Kərkicahan alır, mənbəyin hündürlüy göstəricisi 1600 metr, mənsəbi Xocavənd yaxınlığıdır.

Kosalarçay - hövzəsi 29 km, uzunluq 90 km, mənbəyi Xankəndinin Kosalar yeni inzibati rayonu, mənsəbi Xankəndinin Suncinka qəsəbəsidir.

Kərki - uzunluğu 102 km, mənbəyi Xankəndi, mənbəyinin hündürlüyü 467 metr, mənsəbi Şuşanın Turşsu qəsəbəsidir.

İqlimi

İqlimi mulayim-istidir (yayı mülayim-isti, qışı soyuq). Əsas hava kütlələri də mülayim-istidir.

İqtisadi xarakteristikası

Xankəndi Azərbaycan inkişaf etmiş sənaye, kurort mərkəzlərindən biri olmuşdur. Yüngül və yeyinti sənayesi inkişaf etmişdir. Elektrotexnika, avtomobil təmiri və asfalt-beton zavodları, mebel fabriki, əhəngdaşı, tikinti materialları, sənaye, istehsalat və tədris istehsalat kombinatları, 5 çörək sexi vardı.

Xankəndi 26 dekabr 1991-ci ildə Ermənistan silahlı qüvvələri tərəfindən işğal olunub və orada separatçı rejim yaradılıb. Məhz həmin tarixdə Xankəndidən sonuncu azərbaycanlı ailələr qovulub və 1989-cu ildən şəhərdə soydaşlarımıza qarşı aparılan etnik təmizləmə başa çatıb.

Ramid İBRAHİMOV

Bizim yol.- 2011.- 6 dekabr.- S. 11.