Qədim insan məskəni - Füzuli-2

(Əvvəli ötən sayımızda)

1988-ci ildən başlayan erməni təcavüzünə qarşı mübarizədə minlərlə füzulili döyüşüb, yüzlərlə rayon sakini şəhid olub, yaralanıb, itkin düşüb. Füzulinin 1100-dən çox şəhid və itkini, 113 girovu, 1450 nəfər müxtəlif dərəcəli əlili var. Buraya erməni təcavüzü nəticəsində 36 361 nəfər uşaq zərər çəkib, onlardan 155 nəfəri yetim qalıb. Müharibənin əsas ağırlığını Yağlıvənd, Qacar, Divannalar, Yuxarı Veysəlli, Aşağı Veysəlli, Qaradağlı, Üçbulaq, Arış, Qoçəhmədli, Cuvarlı, Güzdək, Gorazıllı, Cəmilli, Dilağarda, Govşad, Xələfşə, Mollavəli kəndlərinin əhalisi çəkiblər.

Avqustun 23-ü 1993-cü ildə Füzuli Ermənistan ordusu tərəfindən işğal olundu. Hazırda 51 kənd və rayon mərkəzi erməni işğalı altındadır və 55 min nəfərdən çox füzulili köçkün həyatı yaşayır.

Lakin Azərbaycan ordusunun həmin ilin dekabr ayında başlatdığı əməliyyat nəticəsində işğal olunmuş 21 kənd və strateji cəhətdən əhəmiyyətli Horadiz qəsəbəsi işğaldan azad edildi. Milli ordumuz daha sonra Fizuli şəhərinin işğaldan azad olunması üçün hücuma keçsə də, bu əməliyyat uğursuzluqla nəticələndi. Füzuli rayonunun işğaldan azad olunmuş ərazilərinə isə 1995-1997-ci illərdə 40 min dinc sakin qayıdıb.

Müharibə

Qarabağ müharibəsi dövründə Füzuli bu müharibənin ağrı-acısını ən çox yaşayan rayonlarda nolub. Rayonun Dağlıq Qarabağla həmsərhəd kəndləri hələ 1989-cu ildən erməni quldur dəstələrinin basqına məruz qalıb. 1990-cı il yanvar ayının 11-də Füzuli şəhərinə sovet ordusunun ruslardan ibarət desant birləşmələri yeridilib. Artıq həmin dövrdə rayonun Qacar, Yuxarı Yağlıvənd, Gövşad, Hoğa, Qoçəhmədli və digər kəndləri erməni silahlılarının basqınlarına məruz qalırdı.

Düşmənin hücumlarının dəf edilməsi məqsədi ilə rayonun kəndlərindən və respublikanın digər bölgələrindən gələn könüllülərdən ibarət bölüklər və taborlar yaradılmağa başladı. İlk dövrlər ov tüfəngləri və kustar üsulla hazırlanmış silahlarla silahlanan bu könüllülər rus hərbçiləri tərəfindən atıcı silahlarla təmin olunmuş ermənilərin basqınlarını dəf edirdilər. Artıq 1991-ci ilin sonu - 1992-ci illərin əvvəllərində Füzuli rayonunda ilk taborlar formalaşdırıldı. Qeyd olunan dövrdə rayonun müdafiəsi 4 könüllü tabor və rayon polisi tərəfindən təşkil olunmuşdu.

1992-ci ilin 16 mart tarixində ermənilər Füzuli şəhərini və ətraf yaşayış məntəqələrini «Qrad» reaktiv-atəş sistemlərindən və toplardan atəşə tutdu. Şəhərin mərkəzinə, eləcə də rayon hərbi komissarlığının həyətinə düşən mərmilərin partlayışı nəticəsində onlarla insan həlak oldu və yaralandı. Bundan sonra əhali şəhəri tərk etməyə başladı.

1992-ci ilin yay ekspanasiyası zamanı Azərbaycan Silahlı Qüvvələri Füzuli rayonu istiqamətində də hücumlarını davam etdirdi. Füzuli rayonunun Hadrutla həmsərhəd bəzi kəndləri, eləcə də Xocavənd rayonunun bir neçə kəndi quldur dəstələrindən təmizləndi. Lakin təəssüflər olsun ki, sonradan bu əməliyyatlar uğursuzluqla nəticələndi. 1993-cü il yanvarın 3-də sübhə yaxın Aşağı Veysəlli kəndinə hücum edən düşmən bir neçə gün əvvəl Azərbaycan əsgərləri tərəfindən azad edilmiş kəndi dağıtdı. Döyüşlərdə 50-yə yaxın Azərbaycan könüllüsü həlak oldu.

Uğurlu Məngilanata əməliyyatı

1993-cü il martın sonu - aprelin əvvəllərində gərginlik artdı. Füzulinin Dağlıq Qarabağ inzibati ərazi bölgüsü ilə sərhəd olan strateji yüksəklikləri erməni hərbi qüvvələri tərəfindən tutulmuşdu. O zaman Füzuli istiqamətində Azərbaycan ordusunda panik yaşanırdı. Belə olan halda Azərbaycanın o zamankı siyasi rəhbərliyi vəziyyəti normallaşdırmağa çalışdı. Hakimiyyət nümayəndələri Füzuliyə yollandı. Prezident Qvardiyasından, Milli Təklükəsizlik Nazirliyinin qüvvələrindən və yerli batalyonlardan istifadə edərək, ilk növbədə bu zirvədə erməni silahlı qüvvələrinin möhkəmlənməməsi üçün hərbi əməliyyata başalamaq, oranı ələ keçirmək və müdafiəni qırmaq qərarına gəlindi. Nəticədə məşhur Məngilanatada hərbi əməliyyatı Azərbaycanın xeyrinə başa çatdı. Bu qalibiyyətin əsasında radiokəşfiyyat dururdu.

“Bizim Yol” qəzetinə müsahiblərinin birində AXC-Müsavat hakimiyyəti zamanı Ali Sovetin sədri olmuş, Müsavat Partiyasının başqanı İsa Qəmbər “Füzulini işğal etməkdə Ermənistanın əsas marağı nə idi?” sualına belə cavab vermişdi: “Demək olar ki, o zaman Ermənistan Azərbaycan torpaqlarının hamısını işğal etmək iddiasında idi. Həmin mərhələdə isə ermənilərin Füzulini işğal etməklə Azərbaycanla İran arasında sərhədi aradan qaldırmaq, bu sərhədi Ermənistanın nəzarətinə keçirmək, əzəli torpaqlarımız olan Şuşanı və digər torpaqları işğaldan azad etməkdə hərbi çətinliklər yaratmaq, Naxçıvan və Türkiyə ilə rabitəni çətinləşdirmək və bir sıra siyasi-strateji maraqları var idi” .

Döyüşlər davam edir

1993-cü ilin avqust ayında cəbhənin bütün istiqamətlərində əks hücuma keçən ermənilər Azərbaycanda siyasi hakimiyyət uğrunda mübarizədən yararlanıb Füzuli şəhərini işğal etdilər. Bundan sonra düşmən qüvvələri bir neçə istiqamətdə Arazboyu yaşayış məntəqələrinə doğru irəlilədi. Məqsəd regionda strateji cəhətdən ən əhəmiyyətli, regional kommunikasiyaların kəsişdiyi Horadiz qəsəbəsinin ələ keçirilməsi idi. Horadizin işğalı, eləcə də Əhmədbəyli kəndi istiqamətində «Dörd yol» deyilən əraziyə çıxmaqla düşmən o zaman işğal olunmamış Cəbrayıl, Qubadlı və Zəngilan rayonlarını faktiki olaraq blokadaya salırdı.

Horadiz qəsəbəsinin müdafiəsini sərhəd qoşunlarının burada yerləşən komendantlığı təşkil etmişdi. Bir neçə gün davam edən döyüşdən sonra qüvvələrin qeyri-bərabər olması səbəbindən sərhəd zastavası mövqelərini tərk edərək geri çəkilir. Ermənilər Horadiz qəsəbəsini və İranla sərhəddə yerləşən su anbarı üzərindəki körpünü tutur. Qəsəbədəki bütün inzibati və yaşayış minaları, neft bazası, dəmir yolu vağzalı və s. yandırılır. Qeyd edildiyi kimi, Horadizin işğalı ilə digər rayonlar faktiki olaraq blokadaya düşür.

Araz boyunca Beyləqana doğru irəliləyən düşmən qüvvələri Arayatlı, Babı, Əhmədalılar, Kərimbəyli, Araz Yağlıvənd kəndlərini işğal edir. 1993-cü il noyabrın 7-də ermənilər 400 nəfərə yaxın canlı qüvvə, 30-a yaxın tank və zirehli transportyorun iştirakı ilə rayonun ən böyük yaşayış məntəqəsi olan Böyük Bəhmənli kəndinə hücuma keçir. Kəndin bir hissəsini işğal edən düşmən qüvvələri Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinin ciddi müqaviməti ilə qarşılaşır. Bu kənddə yerləşən sərhəd zastavasının 30 nəfər şəxsi heyəti qəhrəmanlıq nümayiş etdirərək 2 gün ərzində düşmənin bütün hücumlarını dəf edir. Düşmən xeyli sayda canlı qüvvəsini bu döyüşlərdə itirir. Sərhədçilər də bir neçə şəhid verir. İki aya yaxın davam edən qanlı döyüşlər zamanı ermənilər Böyük Bəhmənli kəndinin bir hissəsini işğal etsələr də, kəndi tam ələ keçirməyə nail olmurlar. Dekabr ayında yenidən hücum edən düşmən bu dəfə Daxili Qoşunların müqaviməti ilə qarşılaşır. Daxili Qoşunların 5 əsgəri düşmən tankı ilə qeyri-bərabər döyüşdə geri çəkilməyərək həlak olur. Düşmən də bir neçə texnikasını itirərək yenidən geri çəkilməyə məcbur olur.

1994-cü il yanvarın 5-dən 6-na keçən gecə Azərbaycan Silahlı Qüvvələri Araz boyunca və Əhmədbəyli-Kürdmahmudlu-Alxanlı kəndləri istiqamətində əks hücuma keçir. İki gün davam edən döyüşlərdə Azərbaycan ordusu itki verməklə Horadiz qəsəbəsini və ətraf kəndləri düşməndən təmizləyir. Ermənilər bir neçə yüz nəfər canlı qüvvə itirir. Lakin kənd Horadiz istiqamətində düşmənin müqavimətini yarmaq mümkün olmur və qüvvələr müdafiə mövqeyinə keçir. Alxanlı istiqamətində hücum edən qüvvələrimiz isə Qaraxanbəyli, Qorqan kəndlərinədək irəliləməyə nail olur.

Atəşkəs

1994-cü il mayın 10-da atəşkəs imzalandı və o zamandan cəbhə xəttinin digər hissələrində olduğu kimi, Füzuli rayonunda da «nə hərb, nə sülh» vəziyyəti hökm sürür. Atəşkəs müqaviləsi imzalanmasına baxmayaraq, cəbhənin bütün istiqamətlərində olduğu kimi, Fizuli rayonu ərazisində də tez-tez atəşkəs pozulur.

Rayon üçün digər bir problem işğaldan azad olunmuş ərazilərin minalardan təmizlənməsidir. Atəşkəs razılaşması imzalandıqdan sonra Füzuli rayonu ərazisinin minalardan təmizlənməsi işlərinə başlanılıb. Ehtimal olunur ki, hazırda 2011-ci ilin ortalarına olan məlumata görə, Füzuli rayonunun işğaldan azad olunmuş hissəsində - 9 milyon metr² ərazidə partlamamış hərbi sursat var.

Qayıdış...

23 avqust 1993-cü ildə Ermənistan Silahlı Qüvvələri tərəfindən Füzuli şəhəri və rayonun kəndlərinin bir hissəsi işğal edilib. Erməni işğalçıları tərəfindən 145 mədəni və məişət obyekti, 15 tarixi abidə, onlarla məktəb, klub, o cümlədən xeyli sayda müəssisə yandırılıb və ya dağıdılıb. Füzuli rayonu işğal olunmuş rayonlar arasında əhalisinin sayına görə, Ağdamdan sonra ikinci yerdə dayanır.

Bu rayonun işğal olunmuş kəndlərinin azad edilməsində yerli polislər, Daxili Qoşunlar, Sərhəd Qoşunları, həmçinin Hərbi Hava Qüvvələri, özünümüdafiə dəstələri mühüm rol oynayıb. Azərbaycanın həyata keçirdiyi döyüş uçuşları zamanı ermənilər çoxlu sayda canlı qüvvə və hərbi texnika itirib.

Əhalinin bir hissəsi yaşayış məntəqələri işğal edildiyindən, müvəqqəti olaraq Bakıda və Respublikanın digər rayonlarında məskunlaşıb. Hazırda Füzuli rayonunun 22 yaşayış məntəqəsi Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinin nəzarəti altındadır. Bu yaşayış məntəqələri, əsasən Arazboyunda - İranla sərhəddə yerləşir və bu yaşayış məntəqələrində ümumilikdə 55 min nəfərdən artıq əhali yaşayır. Əhalinin daha çox olduğu yaşayış məntəqələri Horadiz şəhəri, Böyük, Bəhmənli, Kərimbəyli və Əhmədbəyli kəndləridir. Rayonun işğaldan azad olunmuş ərazisində 13 qəsəbə və 20 kənd var.

Bundan başqa rayonun ərazisində, Beyləqanla sərhəddə 2003-cü ildə “Qayıdış” adlı 11 qəsəbə inşa edilib. Bu qəsəbələrdə əsasən İmişli və Biləsuvar rayonlarında 1993-cü ildə salınmış çadır düşərgələrindən çıxarılan Füzuli məcburi köçkünləri məskunlaşdırılıb.

Bundan başqa, Zobcuq adlı ərazidə salınmış yeni qəsəbələrdə də məskunlaşma aparılıb. Hazırda bu qəsəbələrə əhalinin köçürülməsi prosesi gedir. Füzuli rayonunda hazırda 2 şəhər (Füzuli və Horadiz şəhərləri) və 76 kənd var.

Ardı var...

Ramid İBRAHİMOV

Bizim yol.- 2011.- 8 dekabr.- S. 15.