Qədim insan məskəni - Füzuli-3

Rayonun məruz qaldığı ekoloji terror haqda inanılmaz faktlar

Beynəlxalq ictimaiyyət törədilən vandalizmə “dur” deməzsə...

Füzulinin səthi Araz çayına tərəf enən maili düzənlik, qərbdə alçaq dağlıqdır (Qarabağ dağ silsiləsinin cənub-şərq ətəkləri). Əsasən neogen çöküntüləri yayılıb. Şimal hissə yayı quraq keçən mülayim-isti yarımsəhra və quru çöl, qərb hissəsi isə yayı quraq keçən mülayim-istidir.

Çayları (Köndələnçay, Quruçay, Qozluçay) rayonun İranla sərhədindən axan Araz hövzəsinə aiddir. Boz və çəmən-boz, şabalıdı və açıq-şabalıdı, dağ-şabalıdı, dağ boz-qəhvəyi və s. torpaqlar yayılıb. Bitkisi, əsasən yarımsəhra tiplidir. İşğaldan əvvəl rayonda kənd təsərrüfatında istifadə olunmayan 78 hektar meşə və 22283 hektar sahə var idi. Rayonda su anbarları (Köndələnçay su anbarı) yaradılıb, suvarma kanalları çəkilib. Suvarılan torpaqlar 24 min hektardır(1985).

Füzuli rayonunda, ümumi ehtiyatları 58858 min m3 olan və mişar daşı istehsalına yararlı, istismar olunan 2 (Dövlətyarlı, Dilağarda) əhəngdaşı; kərpic-kirəmid istehsalına yararlı, 11211 min m3 ehtiyatlara malik Kürdmahmudlu gil və ehtiyatları 13053 min m3 olan Quruçay qum-çınqıl qarışığı yataqları var.

Məhv edilən təbiət

Rayonun özünəməxsus təbiəti var. İşıqlı kəndində Tağlı körpünün yanında diametri 250 sm, hündürlüyü 25 m, yaşı 500 il olan 1 ədəd, yenə orada diametri 450 sm, hündürlüyü 25 m, yaşı 900 il olan 1 ədəd, Mandılı kəndində Mustafa adlanan yerdə diametri 150 sm, hündürlüyü 40 m, yaşı 300 il olan 5 ədəd, Böyük Bəhmənli kəndində, İran sərhədi yaxınlığında diametri 100 sm, hündürlüyü 20 m, yaşı 200 il olan 1 ədəd, Seyidəhmədli kənd sovetinin “İbə piri” adlanan sahəsində diametri 520 sm, hündürlüyü 30 m, yaşı 1400 il olan 1 ədəd, həmin yerdə diametri 250 sm, hündürlüyü 25 m, yaşı 550 il olan 1 ədəd və Pirəhmədli sovetində Mandılı kəndində diametri 180 sm, hündürlüyü 45 m, yaşı 400 il olan 1 ədəd Şərq çinarları təbiət abidəsi kimi pasportlaşdırılıb və işğala qədər mühafizə olunub.

Füzuli və Cəbrayıl rayonları üzrə istifadəyə yararlı yeraltı su ehtiyatları 440 min m3/gün təşkil edir. Füzuli rayonunun yaşayış məntəqələri üçün Cərəkən hövzəsində 31 min m3/gün həcmində ehtiyat hesablanıb.

Ekoloji terror

Rəsmi və qeyri-rəsmi məlumatlara əsasən, artıq Füzuli rayonu ekoloji təcavüzə məruz qalıb. Ermənilər Ərgünəş meşəsində hər il yanğınlar törədir, nəticədə qiymətli ağac və kollar məhv olur, təbiətə xeyli ziyan vurulur. Ekoloji tarazlığın pozulmasına, heyvanat aləminin tələf edilməsinə və atmosferin çirklənməsinə səbəb olan bu yanğınlar qlobal ekoloji problemlərə gətirib çıxara bilər.

Dünya əhəmiyyətli qədim abidə kimi YUNESKO-nun siyahısına düşmüş Azıx və Tağlar mağaraları, Qaraköpəktəpə, Meynətəpə və başqa abidələr erməni vandalizmi nəticəsində yararsız hala salınıb. İşğalda olan Seyidmahmudlu və Qaraxanbəyli kəndlərinin arasında yoluxucu xəstəlikləri tədqiq edən xüsusi laboratoriya təşkil edilib. Burada xəstələrin daxili orqanları üzərində tədqiqatlar aparıldıqdan sonra, tullantılar təmizlənmədən və zərərsizləşdirilmədən Köndələnçaya axıdılır və infeksiya mənbəyi yaradılır. 2003-cü ildən başlayaraq Horadiz qəsəbəsi müşahidə məntəqəsində Araz çayından götürülmüş su nümunələrinin təhlili çayın müntəzəm transsərhəd çirklənməyə məruz qalmasından xəbər verir.

İşğalçılar Ərgünəş meşəsinin içərisi ilə Məlihcan kəndi istiqamətində, uzunluğu 10 km-ə yaxın maşın yolu çəkiblər. Həmin yol Hoğa, Xaxulu kəndlərinin yaxınlığından keçməklə, Qırmızıbazar istiqamətinə gedir. Yol çəkilərkən ağaclar qırılıb məhv edilib, qazılmış torpaq qatı yolun aşağı hissəsinə tökülüb. Nəticədə ağaclar torpaq altında qalaraq, pöhrələr məhv edilib.

Füzuli rayonunun Dövlətyarlı və Dilağar kəndlərində yerləşən daş karxanaları, əhəngdaşı yataqları düşmənlər tərəfindən istismar edilir. Çimən, Hoğa, Xaxulu, Govşad, Xələfşə və s. kəndləri istiqamətində baş verən yanğınlar Ərgünəş meşəsi istiqamətində davam edib. Bu da həmin ərazilərə yaxın olan ağacların və qiymətli bitkilərin yanıb məhv olmasına səbəb olub. Demək olar ki, 100 hektarlarla sahə yandırılıb və bu proses hələ də davam etdirilr.

Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyinin “İşğal olunmuş Azərbaycan ərazilərində ətraf mühitə və təbii sərvətlərə dağıdıcı təsiri müəyyənləşdirən (izləyən) operativ mərkəz”in məlumatına və işğaldan sonrakı dövrlərdə rayon ərazisinidə müxtəlif vasitələrlə aparılmış videoçəkilişlərə əsasən, ermənilərin təbii sərvətləri qəddarlıqla dağıtmasına dair aşağıdakı faktlar aşkar edilib:

1. Füzuli şəhəri tamamilə dağıdılıb. Şəhəri ayland ağacları, kəndalaş və müxtəlif bitki örtükləri bürüyüb. Qiymətli ağaclardan əsər-əlamət qalmayıb. (Akt; 33. 10.10.2005-ci il).

2. Rayonun Dövlətkarlı kəndindən keçən magistral yolun solunda, tamamilə dağıdılmış Füzuli televiziya verilişləri qülləsinin ətrafında iki qoca ağacdan başqa bütün yaşıllıqlar məhv edilib. Həmin hissədə yolun sağında geniş bir ərazini əhatə edən Füzuli rayon Dövlətkarlı Üzüm Emalı Zavodu bütünlüklə yerlə yeksan edilib. Zavodun girişində, ətrafında və həyətində olan qovaq, çinar və meyvə ağacları istisna olmaqla, bütünlüklə məhv edilib (Akt; 32, 10.10.2005-ci il).

3. Dövlətkarlı kəndi işğaldan əvvəl minlərlə meyvə və həyətyanı ağacların əhatəsində qalan iri bir meşəyə bənzəyirdi. Kəndin ətrafında və giriş yolunda mühafizə məqsədli geniş meşə massivləri vardı. Videoçəkilişdə həmin ağacların bütünlüklə məhv edildiyi, kəndi isə kəndəlaş, kökdən əmələ gələn pöhrələr və yeni ayland ağaclarının bürüdüyü görünür. Dövlətkarlıya dönən yolun sağında doğranmış və yandırılmış ağac kökləri, həmçinin ağac qırıntıları aydın müşahidə edilir (Akt; 34. 10.10.2005-ci il).

4. Qoçəhmədli kənd yolu boyunca bütün ağaclar məhv edilib. Köndələnçayın və gölün tam quruduğu, ətrafdakı ağacların kök üstə quru vəziyyətdə kütləvi şəkildə məhv olunduğu, sağ hissədə yolun kənarında 4-5 hektar sahənin yandırıldığı görünür. Dövlətkarlı kəndinin çıxışında yandırılmış üzüm sahələri, həmin hissədə daş karxanasının inzibati binası və onun ətrafındakı yaşıllıqlar bütünlüklə məhv edilib. Kənd qəbirstanlığı düzəngaha çevrilib. (Akt; 35 və 36, 10.10.2005-ci il).

5. Yağlıvənd kəndində kəndarası yolun sağ və solundakı böyük yaşıllıqlar tamamilə qırılıb və sağ hissədə 30-35 hektar sahənin yandırıldığı görünür. (Akt; 30, 10.10.2005-ci il).

Son zamanlar ermənilərin işğal altında qalmış ərazilərdə törətdikləri yanğınlar sözügedən bölgə ilə yanaşı, digər rayonlarda da flora və faunanın məhvinə səbəb olmaqdadır. Bütün bunlar qarşısıalınmaz ekoloji problemlər yaratmaqla yanaşı, tək Respublikamızın deyil, lokal miqyasda regionun, qlobal baxımdan Planetimizin bioloji müxtəlifliyinə vurulan zərbədir. Qeyd edilənlər hamını, xüsusən beynəlxalq ictimaiyyəti düşündürməli və ekoloji müharibəyə son qoyulmalıdır.

Milli qəhrəmanları

Rayonun 9 igid övladı Azərbaycanın ərazi bütüövlüyü uğurunda göstərdikləri xidmətlərə görə, “Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı” adına layiq görülüblər: Faiq Rəfiyev, Rasim İbrahimov, Elxan Zülfüqarov, Pəhləvan Fərzəliyev, Mirələkbər İbrahimov, Bəşir Kərimov, Seymur Məmmədov, Salatın Əsgərova, Nazim Quliyev.

Tanınmış şəxsiyyətləri

İlyas Əfəndiyev - nasir, dramaturq, Azərbaycanın əməkdar incəsənət xadimi, Azərbaycan Dövlət Mükafatı laureatı, Azərbaycanın xalq yazıçısı, «Şöhrət» ordenli. Pyesləri: «İntizar», «Sən həmişə mənimləsən», yaxud «Boy çiçəyi», «Odlu səhradan gəlmiş şeytan», «Məhv olmuş gündəliklər», «Mahnı dağlarda qaldı» və s. Romanları: «Söyüdlü arx», «Körpüsalanlar», «Geriyə baxma, qoca» və s. Filmoqrafiya: “Bizi Dağlarda Axtarın” (1976), “Bircəciyim” (1986) və s. Qeyd edək ki, İ.Əfəndiyevin oğlu Elçin də Azərbaycanın xalq yazıçısı, əməkdar incəsənət xadimi və hazırda baş nazirin müavinidir.

Seyran Səxavət - şair, nasir, tərçüməçi. Əsərləri keçmiş SSRİ xalqlarının dillərinə və bir sıra xarici dillərə tərcümə olunub. "Qızıl teşt" pyesi Azərbaycan Akademik Dram teatrında (1988), "Büst" pyesi Lənkəranda (1989), "Qapıların o üzündə qalan dünya" pyesi Füzulidə (1990) tamaşaya qoyulub. "Nekroloq" romanı Azərbaycan Yazıçılar Birliyində 2002-ci ilin Y.Səmədoğlu adına "İlin ən yaxşı romanı" mükafatına layiq görülüb.

Seyid Şuşinski - Şuşa xanəndəlik məktəbinin parlaq nümayəndəsi. Cabbar Qaryağdıoğlu onu "Şərq musiqisinin incisi\" adlandırmışdı. Nadir və gözəl səsə malik Seyid Şuşinski xanəndəlik sənətinin sirrlərinə yiyələnmək üçün iki il Nəvvabın yanında oxuyub. Sonrakı müəllimi Cabbar Qaryağdıoğlu olmuşdu.

Şamama Həsənova - 2 dəfə Sosialist Əməyi Qəhrəmanı. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin fərdi təqaüdçüsü. Ölkədə iki əllə pambıq yığımı hərəkatının təşəbbüsçüsü kimi o, böyük şöhrət qazanıb.

İslam Rzayev - Uzun illər Azərbaycan Dövlət Filormoniyasının solisti, 20 ilə yaxın Muğam Teatrının bədii rəhbəri olub. İncəsənətin inkişafındakı xidmətlərinə görə 2004-cü ildə ölkə prezidenti onu “Şöhrət” ordeni ilə təltif edib.

Ramid İBRAHİMOV

Bizim yol.- 2011.- 9 dekabr.- S. 11.