Çay üstündə qala - Kəlbəcər

İlk insan izləri 4 milyon ildən qədimə gedir

Qarabağ silsiləsindən növbəti dayanacağımız Azərbaycan Respublikasının ərazi baxımından ən böyük rayonu - Kəlbəcərdir. 8 avqust 1930-cu ildə inzibati rayon statusu alan Kəlbəcər 1993-cü ildə Ermənistan Respublikası Silahlı Qüvvələri tərəfindən işğal edilib. İnzibati mərkəzi Kəlbəcər şəhəridir.

Tarixi

"Kəlbəcər" toponiminin mənası qədim türk dilində (ilkin forması Kevliçer) "Çay üstündə qala" deməkdir. Kevli - "çayın üstü", çer (car) - "qala" mənasını verir. Yaşayış məntəqəsinin yerləşdiyi qayada Tərtərçay çayı boyunca cərgə ilə düzülmüş qədim süni mağaralar mövcuddur. Buna görə də mütəxəssislər toponimi “kevilkəvl” və qədim türk dillərindəki “cər” (qaya, yarğan) komponentləri ilə əlaqələndirirlər. Buradakı oronomik toponimlərin hamısı türk mənşəlidir. Bir sıra qədim türk tayfalarının adı bu gün də bu toponimlərdə yaşayır.

Kəlbəcər ən qədim insan məskənlərindən biridir. Bu ərazidə ibtidai insanın təşəkkül tapması və formalaşması dördüncü geoloji dövrlə bağlıdır. Bu dövr isə 4 milyon ildən artıq bir tarix deməkdir. Kəlbəcərdəki mağara düşərgələrində aparılmış arxeoloji tədqiqatlar sübut edir ki, ibtidai insan icmasının ilk əmək alətləri həm də bu yerlərdə yaradılıb.

Kəlbəcər ərazisində 30 min ildən çox tarixi olan qədim yaşayış məskənləri, 6 min il yaşı olan qaya təsvirləri, çöp şəkilli qədim türk əlifbası nümunələri aşkar edilib. Buradakı daş abidələr Şimali Azərbaycanda erkən dövr türklüyün, atəşpərəstliyin, xristanlığın, VII əsrdən isə İslamın yayıldığı dövrlərdə yaradılıb.

Rayon ərazisində "Türk qəbristanlığı" adı ilə tanınan bir neçə qədim məzarlıq var. Bunların ən böyüyü Tirkeşəvənd, Kəlbəcər, Zar və başqa kəndlərin ərazisindədir. Qəbirstanlıqlar müxtəlif əsrlərdə yaradılmış, forma və ölçüləri ilə bir-birindən fərqlənən at, qoç, sandıq qəbirüstü fiqurlar, başdaşı və günbəzlərlə zəngindir.

Maddi-mədəni irsi

Kəlbəcərdə alban dövrünə aid xeyli tarixi abidələr var. Bunlardan ən məşhuru Xudavəng məbəd kompleksidir. Binanın divarlarında yağlı boya ilə çəkilmiş çoxlu şəkillər və yazılar var. Abidənin tikintisində istifadə olunmuş daşlar Tərtər çayının sahilində, bir dərədə yığılaraq suxurlaşmış və kiristallaşmış gildən əmələ gəlib.

Xudavəng monastır kompleksi. Bura "Dədəvəng monastırı", yaxud "Xotavəng monastırı" (farscadan tərcümədə “təpədə yerləşən”) də deyilir. Kəlbəcərdən şərqdə, Ağdərə-Kəlbəcər magistral yolunun qırağındakı Bağlıpəyə kəndindən aşağı, yəni Ağdərə tərəfdə, Kəlbəcər rayonunun 29 kilometrliyində yerləşən qədim alban məbədidir. Məbəd kompleksi VI-VII əsrlərdə Alban knyazı tərəfindən tikilib. XV əsrlərdə bu abidə Alban knyazlığının dini məbədi olub. Sonralar məbəd bir neçə dəfə təmir edilib, əlavələr olunub və nəhayət, Alban hökmdarı Həsən Cəlal tərəfindən əsaslı bərpa edilib.

Məlumatlar göstərir ki, Həsən Cəlalın arvadı Minə Xatun burada dəfn olunub, anası Arzu Xatun və dövrün görkəmli ziyalısı Mxitar Qoş bu məbəddə olub və xatirə üçün nişan daşları qoyublar. Maraqlısı odur ki, üstü gümbəz kimi tikilmiş bu binaların tikintisində ağac materialından istifadə olunub. Binanın divarlarında yağlı boya ilə çəkilmiş çoxlu şəkillər və yazılar var idi. Ağdərədən və Basarkeçərdən gələn ermənilər həmin xaç və yazıları balta ilə çaparaq yox etmiş və beləliklə, tarixi saxtalaşdırmağa çalışmışlar.

Abidə dəfələrlə ermənilərin təcavüzünə məruz qalıb. Ağdərə RPK katibinin göstərişi ilə abidə-kompleks taxtadan çəpərlənmişdi. Lakin Kəlbəcər camaatı həmin çəpəri dağıdıb. Ermənlər yenə də başqa vasitələrdən istifadə edərək xaricdə göstərdikləri kino-filmlərdə çox ustalıqla alban abidəsini erməni kilsəsi kimi təqdim edir və “ulu Artsakın maddi-mədəniyyət abidəsinin türklər tərəfindən dağıdılması” haqqında dünya ictimayyətinə saxta tarixi məlumatlar çatdırırlar.

Memarlıq xüsusiyyətləri

Kompleksə ümumilkdə doqquz tikili daxildir. Onlardan beşi əsas tikili, digərləri isə köməkçi və xidməti xarakterli tikililərdir. Kompleksə daxil olan abidələrin heç də hamısı dövrümüzə yaxşı vəziyyətdə çatmayıb, onlardan daha qədim olanları nisbətən dağılıb. Kompleksin ətrafı digər alban monastırlarında olduğu kimi möhkəm divarlarla əhatələnib. Orada əsas tikililər Alban bazilikası (Müqəddəs Məryəm ana baziliksaı) və Arzu Xatun kilsələridir. Həmçinin kompleksə sonradan əlavə edilmiş Müqəddəs Qriqoris məbədi və Həsən Cəlal kilsəsi də diqqətə layiq memarlıq nümunələridir.

Kompleksə daxil olan binaların inşası zamanı əsasən yerli qara bazalt daşdan, bişmiş kərpicdən və əhəng məhlulundan istifadə edilib, binaların damı isə kirəmit və səliqə ilə kəsilmiş daşlarla örtülüb.

Alban bazilikası

Səliqə ilə yonulmuş daş və kərpicdən inşa edilmiş məbədin xarabalıqları daxili sütunları olmayan uzun zaldan ibarətdir. Abidənin uzunluğu 16,2 metr, eni 5,8 metrdir. Zalın şərq hissəsi yarımdairəvi apsis ilə başa çatır.

Səcdəgah absidasının hər iki tərəfində keşiş cübbələrinin saxlandığı dairəvi yer tikilib. İnşaat texnikasının və inşaat materiallarının öyrənilməsi zamanı aydın olub ki, cübbələrin saxlandığı yer məbədin tikilməsindən sonra inşa edilib. Həmin yerə giriş səcdəgah absidasındandır. Bu cəhətə ilk dəfə Alban memarlığında təsadüf olunur. Görünür, əvvəllər tikilmiş məbədin ümumi planı, memarlara qapını ibadət zalından qoymaq imkanı yaratmadığı üçün, qapı oyuğu cübbələrin saxlandığı yerə səcdəgah absidası istiqamətində açılıb. Soldakı cübbə yerinin tədqiqi zamanı onun tavanında Xudavəng monastırının baş keşişlərindən birinin - XIII əsrdə yaşamış Ter-Atanasın yazısı aşkara çıxarılıb. Güman etmək olar ki, məhz Ter-Atanas qədim bazilikaya birləşmiş cübbə yerinin qurucusu olub.

Məbəddə pəncərə oyuqları var. Həmin oyuqların yuxarı hissəsi nalşəkillidir. Qazıntılar zamanı aşkara çıxarılmış saxsı məmulatı məbədin ilkin tikintisini VI-VII əsrlərə aid etmək imkanı verir.

Arzu Xatun kilsəsi

Bu məbəd Alban knyazı Vaxtanqın xanımı Arzu Xatun Arcruni tərəfindın 1214-cü ildə əri Vaxtanq və iki oğlunun xatirəsinə inşa etdirilib. Kilsənin Şərq fasadında daş üzərində Vaxtanqın, Cənub fasadında isə Arzu Xatunun iki oğlunun təsvirləri həkk olunub. Arzu Xatun özü başqa bir Alban knyazı Kürdünün qızıdır.

Planda düzbucaqlı şəkildə inşa edilmiş kilsənin giriş qapısının hər iki tərəfində xırda otaqlar var. Apsisin ətrafında isə iki rahib cübbəxanası yerləşdirilib. Binanın tam mərkəzində, böyük bir alın hissənin üstündə qübbə ucaldılıb, qübbənin üstü isə konusvari damla örtülüb.

Kilsənin fasadı səliqə ilə yonulmuş daşla üzlənib və daşların üstündə qabartma və oyma şəklində çox incə naxışlar işlənib. Qübbənin fasadı yarımçıq kəmərlər silsiləsi ilə əhatələnib, kəmərlərin arasındakı boşluqlar isə qabartma şəklilli naxışlarla bəzədilib. Həmçinin kəmərlərin arasına içəriyə işıq düşməsi üçün pəncərə yarıqları da qoyulub.

Qalalar və məscidlər

Kəlbəcədəki digər qədim Alban abidələri bunlardır: "Laçınqaya", "Lev", "Uluxan", "Qalaboynu", "Comərd".

Kəlbəcərin Ağdaban kəndinin də qədim alban tayfasının adını daşıdığı güman edilir. "Alban" adının Ağuan, Aluan, Ağvan, Andan kimi təhrif olunmuş adlarından birinin də Ağban olması istisna deyil.

Rayonun Çərəkdar kəndində alban kilsəsi (Həsən Camal kilsəsi), Qanlıkənd ərazisində Lök qalası, Qaraçanlı kəndinə Uluxan qalası, Tərtər çayının Bulanıq çayı ilə qovşağında yerləşən alban kilsəsi, Qalaboynu kəndində Qalaboynu qalası, Comərd kəndində Comərd qalası, Camışlı kəndində Keşikçi qalası, Kəlbəcər şəhərində məscid, Başlıbel kəndində məscid, Otaqlı kəndində məscid, Soyuqbulaq kəndində Tərtər çayı üzərindəki Tağlıdaş körpüsü, Kəlbəcər Tarix-diyarşünaslıq muzeyi, Aşıq Şəmşir adına mədəniyyət evi, Söyüdlü yaylağında Seyid Əsədullanın ziyarətgahı işğal zonasında qalaraq, Ermənistan Respublikası Silahlı Qüvvələri tərəfindən dağıdılıb.

Kəlbəcər ərazisindəki qayaüstü təsvirlər Qobustandakı yazılı və şəkilli daşların oxşarı - "əkiz"ləridir. "Soltan Heydər", "Qurbağalı çay", "Turşsu", "Ayçınqıllı", "Gəlinqayası", "Böyükdəvəgözü", "Sərçəli" və s. yerlərdəki qayaüstü təsvirlər təkcə Kəlbəcərin deyil, bütövlükdə Azərbaycan torpağının qədim insan məskəni olduğunu sübut edir. Kustar şəkildə, bazalt daşına həkk edilmiş keçələrdən, ov səhnələrindən, yallıyabənzər oyunlardan, göy cismlərindən, qədim heyvanlardan və s. ibarət bu daş kitabələr Kəlbəcərin tarixinin, mədəniyyətinin qədimliyini əks etdirir.

Bu təsvirlərdən biri belədir: Bir insan fiquru ayağının birini bir dairənin, o birini isə digər bir dairənin üzərinə qoyaraq yuxarıdakı kürəyə baxır. Güman olunan budur ki, insan bir planetdən digərinə uçmaq arzusundadır. İnsan fiqurunun ayağı altındakı dairənin biri Yer, o biri isə Ay olduğu güman edilir.

Tarix-diyarşünaslıq muzeyi

İçərisində 30 mindən artıq tarixi əhəmiyyətli əşyalar olan Kəlbəcər tarix-diyarşünaslıq muzeyi abidəsi 1980-cı illərin əvvəllərində yaradılıb. Müzeyin həyəti 900 m2-dən artıq idi. Muzey eksponatları zəngin bir dəhlizdən, 3 kabinetdən, 9 nümayiş salonundan və içərisində 30 mindən çox eksponat olan bir fonddan ibarət idi. Muzeyin çöl divarlarında 2037 rəng çaları olan daşlardan istifadə edilib, divarlarda da bir muzey yaradılıb. Bu divarlarda daşdan düzəldilmiş müxtəlif naxışlar, kənd təsərrüfatı alətləri, bəbir və çöl keçisi fiqurları, nehrə, qazan, tuluq və bir çox əşyaların daşdan çəkilmiş şəklini görmək olardı.

Muzeyin həyətində daşdan yonulmuş 14 qəbirüstü at və qoç heykəlləri nümayiş edilirdi. Burada \"bəzir daşı\" deyilən iki qədim abidə nəzərə çarpırdı. Dəyirman daşlarından 10 dəfə böyük olan bu bəzir daşlarını qoşqu vasitəsilə dikinə fırladıb, “zəyərək” adlı bitkidən yağ alırmışlar. Deyilənə görə, bu yağlardan şişlər müalicə olunurmuş.

Mütəxəssislər və tamaşaçılar haqlı olaraq bu muzeyi həm də geologiya, arxeologiya, incəsənət və səs müzeyi adlandırırdılar. Bolqarıstan, Hindistan, Çin, ABŞ, Almaniya, İtaliya, Kanada, Avstraliya, İran, Finlandiya və bir çox başqa ölkələrin 150-dən cox alimi Kəlbəcər muzeyində olub, qimətli rəylər yazıb və bu muzeyin zənginliyinə məftun olduqlarını bildiriblər. Lakin, əksər maddi-mədəniyyət abidələri kimi, bu muzey də Ermənistan ordusunun vandalizmi nəticəsində məhv edilib.

Coğrafi mövqeyi

Kəlbəcər Azərbaycanın ən yüksək dağ rayonudur. Ən hündür nöqtələri Camışdağ dağındakı zirvə (3724 m) və Dəlidağdır (3616 m). Ərazinin çox hissəsi meşəlikdir. Kəlbəcər qərbdə Ermənistan Respublikası, şimalda Daşkəsən, Göy-göl, Goranboy, şimali-şərqdə Tərtər, şərqdə Ağdam, Xocalı, cənubda Laçın rayonları ilə həmsərhəddir.

(Ardı var)

Ramid İBRAHİMOV

Bizim yol.- 2011.- 10 dekabr.- S. 11.