Qədim ticarət
mərkəzi - Zəngilan
Şərqlə Qərbin
qovuşduğu bu bölgənin tarixi eramızdan əvvəllərə
gedib çıxır
Zəngilanı
Makedoniyalı İskəndərlə nə bağlayır?
Qarabağ silsiləsi davam edir. Bu
dəfə Zəngilan xatırlanacaq. Kiçik
Qafqazın cənub-şərqində, Arazın sol sahilində yerləşən Azərbaycan
torpağı. Qərbdə və şimal-qərbdə Ermənistanla,
cənubda və cənub-şərqdə İran
İslam Respublikası ilə həmsərhəddir.
Sahəsi 707 km², inzibati
mərkəzi Zəngilan şəhəridir.
Tarixi
Şərqlə Qərbin qovuşduğu yerdə yerləşən
bölgənin tarixinin qədimliyini qalalar, müşahidə məntəqələri,
arxeoloji qazıntılar zamanı aşkar edilmiş maddi-mədəniyyət
abidələri, qədim sikkələr və məişət
qabları sübut edir. Rayonun ərazisində
60-cı illərdə təsərrüfat işləri
zamanı xeyli küp
qəbirlər (küp qəbirlər Azərbaycanda
e.ə. II əsrdən eramızın əvvəllərinə
kimi mövcud olub) və e. ə.
IV-II əsrlərə aid edilən, əksəriyyəti
Makedoniyalı İsgəndərin adına zərb olunan onlarla sikkə
tapılıb. Bu tapıntılar ərazinin
lap qədim zamanlardan
beynəlxalq ticarətdə mühüm rol oynadığından xəbər verir.
XIV
əsrdə yaşamış məşhur coğrafiyaşünas
və tarixçi Həmdullah Qəzvininin
yazdığına görə, Zəngilanın əsası hicri tarixin 15-ci ilində,
yəni 636-cı ildə qoyulub.
Qədim
Şərifan şəhəri
Rayon ərazisində
Xudafərin su qovşağının
yaradılması ilə əlaqədar olaraq
1974-cü və 1979-cu illərdə Azərbaycan Elmlər
Akademiyasının Tarix İnstitutunun
Arxeologiya şöbəsi tədqiqat
aparıb. Arxeoloji qazıntı işləri
zamanı məlum olub ki,
ərazi arxeoloji və memarlıq abidələri
ilə zəngindir.
Burada
\"Şəhri Şərifan\" və ya
“Şəhri Xəlifan” adı ilə tanınan bir orta əsr şəhərinin
xarabalıqları aşkar olunub. Şəhər qalığının ərazisi
9 hektara yaxındır. Şəhər təbii,
coğrafi və strateji
baxımdan əlverişli mövqedə yerləşib, qərb
tərəfdən dağ silsiləsi,
şərqdən Həkəri çayının
sıldırım sahili ilə əhatə
olunub.
Məlum
olub ki, bu şəhər Cənubi Qafqazdan
keçən baş ticarət yolunun üzərində yerləşir. Qazıntılar burada ilk mədəni təbəqənin olduğunu aşkar etdi və burada IX əsrdən
insan yaşadığını söyləməyə
əsas verir. Şəhərin də elə
bu dövrdə, yəni IX əsrdə
formalaşdığı, əsası qoyulduğu
görünür.
Şəhər
XIV- XVII əsrlərə kimi mövcud olub.
Qazıntılar və tapılmış arxeoloji
materiallar şəhərdə duluşçuluq və metalişləmə sənətinin
inkişaf etdiyini
göstərir. Şəhərin iqtisadiyyatında çəltikçilik
xüsusi yer tuturdu. Bunu şəhərdə
tapılan düyü anbarı sübut edir.
Memarlıq
abidələrindən biri Şərifan kəndində
yerləşən Şəhri-Şərifan abidəsidir. Bu abidənin böyük bir hissəsini Həkəri
çayının selləri uçurub
dağıdıb. Abidənin ancaq sərdabə
hissəsi bizə gəlib çatıb. Azərbaycan orta əsr memarlığında ən qiymətli
abidə olan bu kompleks XII-XIII əsrə aid
edilir. Onun yeraltı
hissəsi plana görə,
çıxıntılara malik kvadrat şəklindədir, ölçüləri
5,4 x 5,4 m-dir. Üç qolu çatmatağla, dördüncü
tərəfi isə müstəvi tavanla örtülüb. Giriş
yolu, mehrabı və divarları nisbətən
yaxşı vəziyyətdədir. Maraqlıdır ki, giriş və mehrab olan tağ
naxışlanıb, digər tağlarda
belə naxış yoxdur, abidə
içəridən və çöldən dördkünc
formalıdır.
Üstünün uçuğundan məlum olur
ki, künclərdə boşluqları doldurmaq üçün
saxsı qablardan istifadə olunub. Bu da
içəridə dua oxunan
zaman səsin ahəngdar səslənməsinə
və təsirli olmasına imkan
yaradırdı. Abidənin cənub divarında
dördbucaqlı formada taxçaya
oxşar, çox da dərin olmayan mehrab var. Onun
yan tərəfləri nazik
tili sütunlarla bəzədilib.
Abidənin tağının arxivoltu prizmatik çıxıntılı
formadadır. Onun üstü
üçbucaq şəkilli xonçalarla bəzədilib.
Divarlar yaxşı
cilalanmış daş piltələrdən
hörülüb. Onun
şərq qolu çatmatağla
örtülüb. Həmin qolun qurtaracağında üstü
kəsilmiş tağşəkilli qapı yeri
var. O, müstəvi tağtavanla
örtülü dəhlizə
açılır. Tikintinin mərkəzi
hissəsi günbəzlə örtülüb.
Divarlar və tağlar
yaxşı cilalanmış daş piltələrdən
hörülüb. Abidənin yerüstü qalıqları onun
bürcvari türbələrə
oxşarlığını sübut edir.
Burada aparılan tədqiqat
zamanı şəhər ətrafında iki
qəbiristanlığın olduğu
müəyyən edilib. Onların biri şəhərin varlı əhalisinə
məxsus sərdabə tipli qəbirlərdən
ibarətdir. Bu qəbiristanlıq təqribən
1 km şimalda yüksək
dağın döşündə salınıb. Onlar ağ daşla inşa edilib, əksər
hallarda qapı üstü
və ya mehrabvari hissədə
həndəsi və nəbati formada
naxışlanıb. İkinci qəbiristanlıq
isə şəhərin cənub-qərbində olub, üstü dirəklərlə
örtülən qəbirlərdən ibarətdir. Hər
iki qəbiristanlıqda dəfn İslam adəti üzrə aparılıb.
3
metr dərinlikdə aşkar
edilmiş hamam kompleksi çox maraq doğurur. Əsasən
bişmiş kərpicdən
Naxçıvan-Təbriz memarlığı üslubunda
inşa edilən bu kompleksin su
qızdırılan otağı, parxanası və yuyunmaq yeri, həmçinin
hovuzları salamat qalıb.
Məmmədbəyli
türbəsi
Rayonun Məmmədbəyli
kəndində olan türbə
dövrümüzə qədər salamat
gəlib çatan abidələrdəndir.
Günbəzin yuxarı hissəsi azca
dağılıb. Türbə piramidal
günbəzlərlə örtülmüş
səkkizgüşəli prizmadan ibarətdir.
Əsas qapısı şimal-qərb tərəfdədir, üzü çox sadə
işlənib. Üz müstəvilərinin
əsas hissələri batıqdır. Buna
görə də türbənin küncləri bir qədər
çıxıntılıdır. Türbənin
qapısı yerdən 1,8 m.
hündürlükdədir. Orada
yeraltı sərdabə də mövcuddur.
Məmmədbəyli
türbəsi Azərbaycanın bürcvari
türbələrinə bənzəyir. Abidənin karnizi diqqəti
cəlb edir. O, qara rəngli
daşdan işlənib.
Konstruktiv elementlərin mütənasibliyi,
gözəl memarlıq
kompoziyası türbəyə
monimental gözəllik
verir. Əsas tikinti materialı
kimi daşdan istifadə edilib. Kərpic tikintilərdə olduğu
kimi bu türbənin
divarı yükdaşıyıcı
kütləyə və
üzlüyə bölünmür.
Üzlük eyni zamanda divarın əsas hissəsini təşkil edir. Üst kamera divarının qalınlığı 86 sm
olub, iki cərgədən ibarətdir.
O, daxili və xarici üzlük daşlardan hörülüb.
Onların arası boş
saxlanılıb, sonra
məhlulla doldurulub.
Bu cür tikintiyə
Azərbaycanın başqa
türbələrində də
rast gəlinir.
Türbənin üst günbəzini tikərkən
də bu texnikadan istifadə olunub. Burada da günbəz iki qatdır. Daxili günbəz sferik, xarici günbəz isə piramidal formadadır. Onların da
arası məhlulla doldurulub. 1975-ci ildə ilk dəfə yeraltı sahə təmizlənib və türbənin sərdabəsi
üzə çıxarılıb.
Sərdabə 2,95 x 3,30 m. ölçülü düzbucaqşəkilli
plana malikdir. O, 190 sm hündürlükdə
çatmatağa örtülüb.
Sərdabəyə giriş qərb
tərəfdəndir. Qapının eni 76 sm, hündürlüyü
isə 88 sm-dir. İslam qaydalarına görə türbəyə
və sərdabəyə
girişin hündürlüyü
120 sm-dən artıq ola bilməz.
Çünki, bura girən
bir qədər əyilməli, mərhuma ehtiramını bildirməlidir.
Sərdabənin döşəməsi yaxşı cilalanmış
daşlarla hörülüb.
Orta əsrlərdə belə türbələr
adətən feodal əyanların, maddi durumu yaxşı olan və eyni
zamanda tanınmış
şəxslərin qərbi
üstündə ucaldılırdı. Bu türbənin
girişi üstündə
olan və nəsx xətti ilə yazılmış bir kitabə var. Həmin kitabədə deyilir ki, bu
türbə 704-cü ildə,
Ramazan ayında (1305) Məhəmməd əl-xacənin
qəbri üstündə
tikilib.
Zəngilan məscidi
Zəngilanın mərkəzində olan bu məscid
XVII - XVIII əsrlərə aid edilir. Məscidin Səfəvilər dövründə
tikilməsi güman edilir. Onun ölçüləri 12 x 20 metrdir. İçərisində mehrab və
taxça var idi. Tikintidə əsasən yerli
əhəng daşından
istifadə olunub.
Divarlar üzlənməyib. Məscidin qapısı
günçıxana açılırdı
və tağformalı
olub. Onun üst tərəfində
kitabəsi var idi.
Bundan əlavə, rayonun Bartaz, Sobu, Baharlı, Qıraq Müşlan, Malatkeşin-Şəfibəyli kəndlərində, Mincivan
qəsəbəsində də
məscidlər var idi. Rayon ərazisində tapılmış qoç
heykəlləri və
at fiqurları da uzaq keçmişimizdən
xəbər verir.
Qız qalası
Rayonun Bartaz kəndi
ilə Vejnəli kəndi arasında hündür bir dağın üstündə,
xalq arasında “Qız qalası” adlanan bir qala
da var idi. Qala əsasən müşahidə
məntəqəsi rolunu
oynayıb. Çünki, yoldan xeyli aralı
və yüksəklikdə
yerləşən, habelə
bir o qədər də böyük olmayan bu cür
qala sığınacaq,
yaxud müdafiə istehkamı rolunu oynamayıb.
Orta
əsr müdafiə qalaları və sığınacaqlar hündür və geniş
bir ərazidə inşa
edilir və onun ətrafı
ya təbii şəraitlə qorunurdu, ya da
qalanın ətrafına hündür divar çəkilir və müəyyən məsafələrdən
bir bürclər inşa
edilirdi. Burada biz onlara təsadüf etmirik. Bunlara əsasən
deyə bilərik ki, Bartaz
“Qız qalası” müşahidə məntəqəsi rolu oynayıb. Ayrıca, Yeməzli və Bartaz kəndlərində qədim alban kilsələri də olub.
Koroğlu daşı
Xalq qəhrəmanı
Koroğlunun adı ilə
hallandırılan bir daş,
əslində ondan xeyli
əvvəllər mövcud olub. Bu daş
ağ rəngdədir və onun nisbətən baş
tərəfində bir oyuq
var. Həmin daşın yerləşdiyi
yerə Ağ oyuq
deyirlər. Bu ərazinin belə
adlanması bu daşla
əlaqədardır. Daşın üzərindəki oyuqda qədim türklər, atəşpərəstlər
od qalayardı. Bu oyuqda da çox
güman ki, şam yanardı, müxtəlif ayinləri icra edərdilər.
Daşın
üzərində qəribə yazılar da
var. Bunlar qədim türk yazılarına bənzəyirdi. Çox güman ki, bunlar Orxan-Yenisey
yazılarıdır. Bu əraziyə bəzən
\"Yazı düzü\" də deyirlər.
Bu ad da
həmin daşla, onda olan yazılarla
əlaqədar yaranıb. Həmin ərazi rayon mərkəzindən
Bakıya gedən yolun üstündə, hündür bir yerdə yerləşir.
Daşın ölçüləri
təxminən 90 sm x
40 sm x 20 sm-dir. O, yonulmuş haldadır. Neçə əsrdir günün
və yağışın
altında qalmasına
baxmayaraq öz keyfiyyətini itirməyib.
(Ardı
var)
Ramid İBRAHİMOV
Bizim yol.- 2011.- 14 dekabr.- S. 11.