Dondurulmuş donor problemi

Azərbaycanda süni mayalanma dartışması: Mütəxəssislər və beynəlxalq təcrübə nə deyir?

Azərbaycanda ilk süni mayalanma 2004-cü ildə gerçəkləşib. Bu prosesin hüquqi bazası 1997-ci ildə qəbul olunmuş “Əhalinin sağlamlığının qorunması haqqında” Qanuna əsaslanır. Ailə Planlaşdırması Mərkəzinin həkim-ginekoloqu, süni mayalanma üzrə mütəxəssis Sevinc Sevdimalıyeva qanunda boşluqların olduğunu deyir: “Qanunda müəyyən boşluqlar var. Bu boşluqlar donor məsələləri ilə bağlıdır. Donorlardan istifadənin mümkünlüyü qanunda öz əksini tapıb. Amma kimlər donor ola bilər? Donorlar hansı müayinədən keçməlidirlər? Bu qanunda göstərilməyib. Qanunda boşluqlar varsa, demək ki, bu boşluqlardan istifadə edənlər də var”.

Süni mayalanma lazımdırmı?

Mütəxəssis Sevinc Sevdimalıyeva deyir ki, son dörd ildə süni mayalanmaya görə müraciət edənlərin sayı əlli-altmış faiz artıb. Bu xidmətə daha çox otuz-qırx yaş arasında olan vətəndaşlar müraciət edirlər. “Bizə irsi xəstəliklərdən əziyyət çəkən insanlar da üz tuturlar. Heç bir müayinə və müalicə o xəstəliklərin qarşısının alınmasına kömək eləmir. Ailəyə izah edirik ki, irsi xəstəliklərin qarşısını almağın yeganə yolu donordan istifadə etməkdir. Donor spermatozoidindən və yumurtahüceyrədən o zaman istifadə olunur ki, cütlüyün hər hansısa birində bu hüceyrə olmur. Bu zaman cütlük yazılı şəkildə razılığını bildirir”.

S.Sevdimalıyeva qanunvericliyin donor məsləsini tam əhatə etməməsi səbəbindən hər bir klinikanın bu məsləni öz qaydaları ilə icra etdiyini deyir. “Bizim müxtəlif klinkalarla əlaqələrimiz var. Ailə Planlaşdırması Mərkəzi dünya klinikalarının qayda-qanunlarından yararlanır. Dünya standartlarında donorun istifadə qaydası var. İstənilən şəxs donor ola bilməz.”

Mütəxəssis donor olmağın şərtlərini açıqlayır

Mütəxəssis Ailə Planlaşdırması Mərkəzində donor olmaq istəyən şəxslərə qoyulan tələbləri açıqlayır: “Donor evli şəxslər olmalıdır. Həyat yoldaşının donor olmaq məqsədi ilə istifadə olunması mütləq razılıq şəklində qeyd olunmalıdır. Razılıq yazılı şəkildə təqdim olunur. Övladı olan şəxs donor ola bilər. Ən azı iki övladı olmalıdır. Bu həm kişi, həm də qadın donorlara aiddir. Donorlar müəyyən yaş qrupundan seçilir. Bizdə yalnız iyirmi iki- otuz iki yaş arasında olan qadın və kişilər donor məqsədi ilə istifadə olunur. Donorlar mütləq müayinələrdən keçir. Müxtəlif analizlər və psixoloji müayinələr də buraya daxildir. Donor Hepatit B,C, AİDS, Sfiliks və digər başqa infeksiyalara qarşı yoxlamadan keçir”.

Mərkəz donorları klinkaya cəlb etmək üçün heç bir reklam aparmır. Donorlar təsadüfi şəxslər olur. “Onlar kimlərdənsə eşidirlər, müraciət edirlər. Biz müraciət edənlər arasından bu meyarlara uyğun gələnini seçirik. Donorlara xidmətlərinə görə məvacib ödənilir”.

Sevinc Sevdimalıyevanın sözlərinə görə, klinkaya müraciət edən vətəndaşların və donorların məxfiliyi qorunur. “Onlar bir-birilərini tanımırlar. Hansı donorun hansı vətəndaşa donorluq edəcəyi haqqında heç bir informasiya verilmir. Donorun və vətəndaşın məxfiliyi mütləq şərtdir”.

Bir donordan neçə dəfə istifadə oluna bilər?

Bir donordan yalnız iki dəfə istifadə olunduğunu deyən S.Sevdimalıyeva beynəlxalq təcrübədə bu prinsipin qəbul edildiyini deyir. “Donorların kartotekası var. Bütün dünyada da belə qəbul olunub ki, bir donordan iki dəfə istifadə oluna bilər”.

Süni mayalanmaya razılıq verən cütlüklə klinika arasında hüquqşünasın iştirakı ilə müqavilə bağlanılır. Müqavilədə nəzərdə tutulan bəndləri və həkimlə xəstə arasında məsuliyyət paylaşmasını S.Sevdimalıyeva açıqlayır: “Bu müqavilədə əməliyyatların fəsadları və süni mayalanmanın yüz faizlik bir prosedur olmadığı yazılır. Süni mayalanmanın əlli- altmış faiz alınma şansı var. Bundan artıq zəmanət verilmir. Hələ bu şişirdilmiş faizlərdir. Real statistik rəqəmlər qırx faizdən artıq deyil.

Hər bir xəstəyə xəstəlik tarixçəsi açılır. Həkimin qeyri-peşəkar yardımından söhbət getmirsə, süni mayalanma alınmadığı zaman həkim heç bir məsuliyyət daşımır”.

Baş həkim şərtləri açıqlayır

AVA Skandinaviya Klinikasının baş həkimi, süni mayalanma üzrə mütəxəssis Heli Efendi Finlandiyada donor hüceyrələrindən istifadə qaydalarının Azərbaycandan fərqli olduğunu deyir: “Finlandiyada donor hüceyrələrindən istifadə edəcək cütlüklər əvvəlcə psixoloqla görüşürlər. Donor hüceyrələrindən istifadə etmiş ailələrdə hansı məqamlar ola bilər, bunlar aydınlaşdırılır. Təəssüf ki, bizdə belə deyil. Mən şəxsən bu tip cütlüklərlə danışıram. Onlar buna hazırdırlarmı? Razıdırlarmı? Onlar anlayırlarmı? və s. suallar verirəm. Burada donor hüceyrədən və ya donor spermatozoiddən istifadə olunduğunu cütlük mütləq şəkildə bilməlidir”.

Heli Efendi klinkada yalnız ər və xanımın qəbul edildiyini deyir. “Yalnız cütlüyün qəbul edilməsi vacibdir, çünki çox adam bildikdə problem olma ehtimalı var. Ola bilər ki, bu gün həmin cütlük düşünsün ki, ya qayınana bilsin, ya da kimsə, lakin zaman keçir və insanlar dəyişir. Biz bu məsələnin problemə çevrilmə riskini minimallaşdırırıq”.

Donor vasitəsilə mayalanma daha effektivdir

Süni mayalanma üzrə mütəxəssis H.Efendi donor vasitəsilə mayalanmanın daha effektiv olduğunu bildirir. Onun sözlərinə görə bu zaman yüz faizə yaxın nəticə alınır. “Donor yumurtahüceyrələri ilə nəticələr, bizdə və ümumiyyətlə dünyada çox yaxşı olur. Yumurtahüceyrələr sağlam olur və bizdə adətən yaxşı embrionlar alınır. Məsələn, sonsuz cütlüklərdə süni mayalanmanın alınma ehtimalı əlli faizdir, donor yumurtahüceyrələri olduqda isə, bizim klinikada ehtimal altmış-yetmiş faizə qədər artır. Donor yumurtahüceyrələrindən çoxlu sayda embrion alınır. Biz onları dondururuq, əgər birinci dəfə nəticə əldə edə bilməsək, ikinci dəfə dondurulmadan açılmış embrionlardan hamiləlik üçün isifadə edə bilirik. Donor yumurtahüceyrələrində yüz faizə yaxın nəticə alınır”.

Heli Efendi beynəlxalq qanunlara görə əhalinin sayına uyğun olaraq bir şəxsin bir neçə dəfə donorluq edə biləcəyini deyir. Konkret rəqəm isə əhalinin sayına görə hesablanır və klinikalarda statistika aparılır.

Deputatların çoxu maarifsizdir

AVA Skandinaviya Klinikasının saytında (www.avaclinic.az) klinikanın həm öz donor bankından, həm də Beynəlxalq Sperma Bankından istifadə olunduğu yazılsa da, baş həkim Heli Efendi bunu inkar edir. “Bizdə yalnız azərbaycanlı donorlardır. Bizim öz bankımız var. Fakt odur ki, spermanı Azərbaycana gətirmək ümumiyyətlə mümkün deyil”.

Ailə Planlaşdırması Mərkəzinin süni mayalanma üzrə mütəxəssisi Sevinc Sevdimalıyeva donorluqla bağlı mövcud problemlərin yaranmasında deputatları qınadı: ”Adlarını çəkməyəcəm, bəzi deputatların bilgisizliyi, maariflənməməsi ucbatından onlar donor məsələsini sual altına qoyurlar. Donor istifadəsi Azərbaycanda olar, olmaz? Bu nə dərəcədə mənəviyyatımıza uyğundur, yoxsa yox? Onların yəqin ki, qəbul etdikləri qanunlardan xəbərləri yoxdur. 1997-ci ildə bu məsələ “Əhalinin sağlamlığının qorunması haqqında” qanunda öz əksini tapıb. Bu qanunun qəbul olunmaması bir çox məsələlərin üstüörtülü qalmasına gətirib çıxaracaq.”

Sevinc Vaqifqızı

Bizim yol.-2011.- 12 fevral.- S.13.