Şumanların məhəbbət üçbucağı

Şuman, Klara və Brams arasında yaranan məhəbbət üçbucağı musiqi tarixində ən maraqlı əhvalatlardan biridir. Amma indiyədək Klara və Brams arasında sevginin cismani münasibətə çevrilməsi barədə dəqiq bilən yoxdu. Bu əhvalatın detallarını iştirakçılar özüylə qəbrə aparıb. Məktublar yandırılıb, sənədlər məhv edilib. Yalnız 2 bəstəkar və bir pianoçunun yaratdıqları qalıb.

Qarğışla başlayan həyat

Biz Şumanı «Kreysleriana»nın, «Davidsblünderlərin rəqsi»nin, fis moll Sonatasının müəllifi kimi tanıyırıq və bilirik ki, bütün bu musiqilər Klara Vikə olan sevgidən doğulub. Onların əhvalatı lap nağıllardakı kimi idi. Nağılın sonunda xoşbəxtlik və toy olur. Bəlkə bundan sonra onları rahat buraxıb Şuman musiqisinin tonal planından və polifoniyasından danışmalıyıq? Amma hər şey bəlkə də toydan sonra başladı. Onların və hətta 8 uşağının da taleyi ağır və faciəvi oldu. Çünki toydan əvvəl ata qızına xeyir dua vermək əvəzinə ona qarğışlar yağdırdı.

Sizi yalnız qadın sağaldar

Şumanın həyatında başqa qadın və başqa tale seçmək imkanı vardı. Onun adı Ernestina fon Frikken idi. «Karnaval» məcmuəsindəki Estrella. Onun barəsində Şuman özü Klaraya etiraf etmişdi: «1833-cü il oktrabrın 17-dən 18-nə keçən gecə ağlıma dəhşətli fikir gəldi. Bu insanın fikirləşə biləcəyi ən pis fikir- «ağlını itirmək» fikri idi. O məni elə böyük qüvvə ilə bürüdü ki, təsəlli, dua, istehza, məsğərə onun yanında sönük görünürdü. Bu qorxu məni o yan-bu yana çırparkən: «Birdən düşünmək qabliyyətimi itirsəm nə olacaq?!» fikirləşdim. Bir dəfə belə fikrin ağırlığı altındə əzilməmiş insan hələ ki, nə əzab, nə xəstəlik, nə də nəümidlik tanıyır. Belə əsəb gərginliyində həkimin yanına cumdum və hər şeyi danışdım: Mən tez-tez huşumu itirirəm, bəzən qorxu hissindən başımı hara soxacağımı bilmirm, bəzən belə köməksiz vəziyyətlərdə özümə əl qaldıracağımı da düşünürəm. Əziz mələyim, qorxma. Həkim məni sakitləşdirib təbəssümlə dedi: «Sizə tibb kömək edə bilməz. Özünüzə qadın axtarın, o sizi tez sağaldar». Bir az yüngülləşdim. O vaxt sən hələ kiçik qız idin. Mən qadın varlığından var gücümlə yapışmaq istəyən zaman qarşıma Ernestina çıxdı. O, dünyanın bəlkə də ən xeyirxah insanı idi.

Həmin bu Ernestina Klaranın atası, dövrün məşhur piano müəllimi Fridrix Vikin evində yaşayır və piano dərsləri. Şuman isə tələbəlik vaxtından bəri Viklərin evində vaxt keçirməyə adət etmişdi və evin yeni sakini gözündən yayınmamışdı. Klara bu münasibətlərdə vasitəçilik edirdi. Atası Fridrix Vik qızının Şumana olan simpatiyasını bəyənmirdi deyə onu Drezdenə bəstəkarlıq və vokal dərsləri almağa göndərir. Bir də ki, Şumanla Ernestina arasında üçüncü olmaq qızına yaraşmırdı. Ernestina və Şumanın münasibətləri gizli nişanlanma və sonra münasibətlərin soyuması ilə bitir. Ernestinanın kasıb və cehizsiz olması Şumanın evlənmək qərarında tərəddüd etməyə vadar etdi. Münasibətlər soyudu. Bu zaman artıq böyümüş Klara Leypsiqdən qayıtdı.

Taleyin hədiyyəsi Klara

1939-cu ilin iyun ayı. «Leypsiqin Ali kral apellyasiya məhkəməsinə xəhiş ərizəsi. Biz, aşağıda imza atmış Robert Şuman və Klara Vik artıq bir neçə ildir ki, talelərimizi birləşdirmək barədə qarşılıqlı arzular bəsləyirik. Amma Klaranın atası, Fridrix Vik, flortepiano alverçisi və pianoçu xahişlərimizə, yalvarışlarımıza baxmayraq evlənməyimizə razılıq vermir. Ona görə də biz adı çəkilən cənabı evlənməyimizə razılaşmağa məcbur edən qərar verməyinizi itaətkarcasına xahiş edirik ». Bu, əlbəttə ki, böyük mərəkə, qalmaqal qopardı. Məhkəmə sənədləri qəbul etməmişdən əvvəl ata və qızın keşişin şahidliyi ilə görüşməsini tələb etdi. Ata bu görüşə gəlmədi. O, heç birinci iclasda da görünmədi. Sonra məhkəməyə gəlib görünməmiş maddi şərtlər qoymağa çalaşdı. Bütün bunlar keçməyəndə son çıxış yolu Roberti nalayiq həyat tərzində, sərxoşluqda ittiham etdi. Məhkəmənin qərarı ilə Robert 6 yarım həftə müşahidəçinin iştirakı ilə sınaqdan keçirildi. Klara isə «Zalı kiminlə tərk ktmək istərdiz?» sualına «Mənim sevgilimlə» deyə cavab verəndə qoca Vik dözməyib qızını qarğıdı: «Mən sənə lənət oxuyram! Allah eləsin ki, bir gün qapımı dilənçi kökündə döyüb bir dəstə uşağınla birgə sədəqə istəyəsən». Həmən gün ata və qızı bağlayan tellər həmişəlik qırıldı. Bir vaxt «İçimdə hər şey pıçıldayır: Əbədi olaraq səninəm!» kəlməsini eşitməsəydi yəqin ki, Şumanın Klara uğrunda 4 illik mübarizəyə gücü çatmazdı.

Məhkəmə işi 13 ay uzandı. Qərar qəbul ediləndən sonra atanı böhtan üstündə 18 günlük həbs etdilər. Ata yalnız neçə illərdən keçəndən Şumanın məşhurluğundan sonra kürəkəninə məktub yazıb barışmaq istəyini bildirdi. İlk övlad və ilk oratoriyanın uğuru onları barışdırdı.

Bülbül olub ölənədək oxumaq istəyirəm

Nəhayət ki, o, Klara Şuman oldu. Bir tək 1840-cı, evləndikləri il Robert 138 mahnı yazdı. Şən, qəmli, incə romanslar hamısı bir mövzudan, məhəbbətdən danışırdı. Həmin il xoşbəxtlik uğrunda mübarizədə qalib çıxıb, evlənmək şərarını məhkəmə vasitəsilə alıb atanın razılığı olmadan onlar kiçik kənd kilsəsinədə nikah kəsdilər. Həmən gün Klaranın başında mərsin bitkisindən çələng vardı. Robert isə toya hədiyyə kimi ona «Mərsinlər» adlı vokal məcmuəsini bəxş elədi. Bu incə vokal etirafları yazarkən o, hər mahnıda göz yaşlarını saxlaya bilmirdi: «Mən başqa cür bacarmıram. Bülbül olub ölənədək oxumaq istəyirəm». Mahnılar ruhundan gəlirdi. Arabir fortepianodan aralanıb gəzişir və oxuya-oxuya bəstələyirdi. Deyirdi ki, belə yazanda, yəni alətin köməyi olmadan bəstələyəndə daha səmimi alınır.

Klara və Robertin həyatı ideal görünürdü. Onlar bir-birini yarım sözdən anlayırdı. Öz bəstələdikləri musiqiləri bir-birinə hədiyyə edirdilər. Uşaqlarını böyüdürdülər. Amma hər şey göründüyü kimi hamar da deyildi. Klara Avropada Listdən sonra birinci pianoçu sayılırdı. O, məşhur pianoçu olsa da səhnəni atmaq fikri ilə heç cür razılaşa bilmirdi. Bu barədə Şuman yazırdı: «Evliliyimizin ilk ilində sən fortepianoda çalmağı atıb özünü ailəyə və ərinə həsr etməlisən. Qadın olmaq səhnədə olmaqdan daha vacibdir. Əgər cəmiyyətlə bütün əlaqələrini kəssəydin mənim ən ümdə arzumu həyata keçirmiş olardın. Axı sən mənimçün əbədi olaraq dahi kimi qalırsan».

«Mənim çalğım gün-gündən pisləşir, xüsusilə də mən Robertin yazdıqlarını çalanda. Bircə mənə lazım olan qədər məşq edə bilsəydim. Gündüzlər heç bir saat da vaxt ayıra bilmirəm. Verdiyim bu böyük qurban mənə necə baha başa gəlir, təsvir edə bilmirəm. Uşaqlar bəlkə də mənim onlara olan sonsuz məhəbbətimin həcmini anlamırlar, axı onlara görə bu boyda qurban verməli olmuşam» - deyə Klara gündəliklərində şikayətlənirdi. O, Şumanın arzusuna baxmayaraq konsertlərdən tamamilə imtina edə bilmədi. Sonra isə elə zaman gəldi ki, pianoçuluqdan qazandığı Şumanın karına gəldi. Onun arabir tutmaları tezləşərək daimi olurdu vəv tədricən ciddi xəstəliyə çevrilirdi. Əvvəlllər onu «Məşhur pianoçunun əri» deyə təqlim edirdilər. Klara konsertlərdə Şumanın əsərlərini çaldıqca dinləyicilər daha bəstəkarla üzləşdiklərini anladılar.

Lya notu təqib edəndə

Məhəbbətinə şərik sevgilisi, yaradıcılıq sevinci, böyük və gözəl ailə…. Sevinməkdən başqa daha nə qalırdı ki? İçəridə isə həmişə dəli olmaq, ağlını itirmək qorxusu yaşayırdı. Bu qorxu bəzən işləməyə qoymur, onu dünyadan qoparırdı. Hallisunasiyalar yaranırdı: Lya notu onu təqib etməyə başlayırdı. Sevimli bəstəkarı Şubert qəbirdən çıxıb ona yeni melodiya diqtə etməyə gəlirdi.

Aralarındakı dəlicəsinə sevgi əriyib yoxa çıxır və yerini əsil dəlilk yavaş-yavaş zəbt edirdi. Kəllə ilə problemlər bir yana, alkoqola və opiuma ehtirası hər şeyi sual altına alırdı, hətta musiqi bəstələməyi də. Ona növbəti dəfə etibar edib Düsseldlrf orkestrinin dirijoru vəzifəsini verir, krallar layiq maaş, ev, şərait düzəldirlər ki, o, nəhayət öz simfoniyasını yazıb səsləndirəcək. Simfoniya birtəhər yazılır, amma orkestri idarə etmək artıq böyük problemə çevrilib. Başındak səslər orkestrin səslərini batırırdı artıq. O, nəinki orkestri, heç özünü də idarə edə bilmir. Bu zaman 5 uşaq anası, altıncı uşaq qarnında olan Klara dövrün qadağalarına baxmayaraq dirijor çubuğunu əlinə alıb ərinin yerinə pulta qalxır…

İohann Brams adlı imtahan

O, Bilkerştrassdakı evin qapısı qarşısında durub döyməyə ürək etmirdi. İçəridən fortepiano səsi gəlirdi. Bəlkə vaxtı deyil? Amma Robert Şumanla tanışlığı əldən vermək də olmazdı. Cibindəki zəmanət məktubunu bir də yoxlayıb Brams zəngi çaldı. Şuman qonağı içəri salan kimi öz əsərini ifa etməyi xahiş etdi. İlk xanələrdən «Bunu Klara da eşitməlidi» çığırıb arvadının dalıyca getdi. 20 yaşlı Bramsın 43 yaşlı Şuman və onun məşhur arvadı Klara ilə tanışlığı belə başladı. Görüşün səhəri gün Şuman gündəliyində yazdı: «Dünən Brams qonaq gəlmişdi. O, dahidir». Klara da gündəliyində nəsə heyrətli bir söz yazdı. Brams ailənin bir üzvünə çevrildi, hətta onların evndə düz 1 ay qonaq qaldı.

«O, bizim qarşımızda sanki Tanrının elçisi kimi dayanmışdı. O özünün sonsuz fantaziyalarla dolu əsərlərini çalırdı və Robert ona heç nəyi məsləhət verə bilmirdi. Hər şey ideal idi». Axı Brams Şumanın arzuladıqlarını elə bil ki, həyata keçirmişdi. Brams çox istedadlı idi və hər şey onun əlində tez alınırdı. Şuman onun məşhurlaşması üçün bütün bacarığını işə saldı. Amma ürəyindəkiləri bilmək olmurdu. Klaranın Bramsa məktubundan: «Mən sizdən savayı heç nə barədə düşünə bilmirəm. Siz və sizin məktublarınız. Obrazınız isə həmişə gözümün qarşısındadı. Siz mənə nə etmisiz, anlaya bilmirəm? Bəlkə siz sehirli ovsununuzu aradan götürə bilirsiz?» Klaraya dəlicəsinə vurulmuş Brams isə onu gözəl məktublar yağışına tutmuşdu: «Bəzən onu bağrıma basmaq arzumu boğmaq üçün bütün qüvvəmi toplamalı oluram. Mənimçün bu o qədər təbiidir ki, o buna heç reaksiya verməməlidi. Cavan qızı mən ondan artıq sevə bilməzdim. Bu qız mənə cənnəti yalnız vəd verə bilər, Klara isə bu cənnətin yerini mənə göstərib artıq».

Bramsın 20 yaşı var o, hətta əlləri üstündə gəzə bilir və bununla Şumanın uşaqlarının könlünü ala bilib. Klara və Robert böyük ziyafətlər təşkil edəndə Brams yuxarıda onların uşaqlarının dayəliyini edirdi. Məşhur Macar rəqslərini çalıb uşaqları əyləndirir və yorulanacan oynadırdı. Brams Şumanı az qala ilahiləşdirib, onu da arvadını da dəlicəsinə sevir. Şuman arabir onların arasından keçən enerjidən agah olur, bu bəlkə də onu yaman incidir. Amma bilmək olmur ki, o Klaranı, yoxsa Bramsı daha çox qısqanır. Klara əlbəttə ki, münasibətləri ədəb çərçivələrindən qırağa çıxmağa qoymur. Şumanların evində yaşayan Brams elə bil ki, ev sahibinin xəstəhal vəziyyətini görmürdü. Çünki fikirləri Klaranın yanına pərçimlənib. Daimi heyranlıq əsil sevgiyə keçəndə bunu heç kimi hiss eləmədi. Klaraya olan duyğular onu vətənə qayıdıb ciddi şəkildə musiqiylə məşğul olmağa vadar etdi.

Yazılmamış Reyn simfoniyası

Əvvəllər Reyn çayı Şumana möhtəşəm gələrdi. Gələcək simfoniyasının adı da «Reyn simfoniyası» olmalı idi. İndi o, çaya yaxınlamağa belə qorxur. Uşaqlarını çayın kənarına gəzməyə aparanda narahatlığından özünə yer tapmırdı. İndi Reyn ölüm simvoludur. Şuman ev xalatı, başmaqlarda Reyn çayının kənarına gəlib şırhaşır yağan yağışın altında bir qədər ayaq saxlayıb sonra üzüyünü çıxarıb çaya atır. Üzüyün dalıyca özü də buz kimi suya tullanır.Balıqçılar bunu görüb onu xils edirlər. Sonradan evdə tapılan bir qırıq kağız hər şeyi izah etdi: «Əzizim, Klara. Mən üzüyümü Reyn çayına atdım. Sən də üzüyünü at, qoy orda qovuşsunlar».

İrəlidə xəstəlik vardı. Sağalmaz, onu insanlarda qoparacaq, həyatın harmoniyasından xaric salacaq bir azar. Şuman öz «Manfred»ini eşidə bilmədi. Veymarda əsər səslənərkən o artıq iki dünya arasında çarpışmadaydı.

O, mənim sevgimi özüylə apardı

Özünə qəsddən sonra Şumanın xəstəxanadan başqa gedəsi yeri yox idi. Ruhi xəstəxada ona yaxınları, arvadı və uşaqlarıyla görüşməyə icazə vermirdilər, amma fortepianoda çalmaq və bəstələmək imkanı yaratmışdılar. Ölümünə 2 gün qalmış Klaranı təcili olaraq xəstəxanaya çağırdılar. Bu son görüş idi, Klara son dəfə Robertin gözünün içinə baxa bildi: «O, məni görüb gülümsədi və məni çətinliklə qucaqladı. Bü görüşü mən dünyanın bütün nemətlərinə də dəyişmərəm. Mənim Robertim, biz belə görüşməliydik. Sevimli cizgiləri necə də çətinliklə axtarıb tapmalı oldum! İki il yarımdı ki, bizdən aralıydı və sevimli insanları görə bilmirdi. İndi mən sakitcənə onun ayaqları altında oturub nəfəs almağa da qorxurdum. O, isə arabir mənə incə, dumanlı olsa da həlim baxışlar bəxş edir. O, mənim sevgimi özüylə apardı…».

Əzabların bitdiyi gün sevgi də bitdi

Şumanın faciəsi Bramsın qulaqlarına çatan kimi o, tələsik Düzeldorfa gəlib sevimli qadınının köməyi və arxası olmağa tələsdi. O, uşaqların da nazıyla oynayır, Şuman qayıdası olsa da köməkçi olmağa razıdı. İndiyədək İohannesə analıq hissləri duyan Klaranın da ürəyində tərpəniş baş verdi. Xəstəxanaya da onlar birlikdə getdilər. Brams gördü ki, nə qədər çalışsa da Şumanın arvadını qucaqlamağa belə heyi yoxdu. Şumanın ölüm xəbəri gələndə dostları rahatlaşıb dərindən köks ötürə bildilər. Onun əzabının bitdiyi günə sevindilər. Nə qədər ki, Şuman xəstəxanadaydı Brams Klaraya sevgi dolu məktublar yazırdı. İndi isə Klara dul qalandan sonra artıq evlənmə təklifi gözləyə bilərdi. Şumanın ölmündən sonra yarım düjün uşaqla qalan Klara azad idi. Amma Brams deyəsən həyatını onunla bağlamağa hələ hazır deyildi. Özündən az qala iki dəfə böyük qadını sevmək asan idi amma evlənmək onunçün hələ ki, çox çətindi. Gözlənilmədən Bramsın Klaraya məktublarının tonu dəyişdi. Xəyalpərəst sevgili səmimi dosta çevrildi. Müəlliminin dəfnindən sonra Hamburqa qayıdan Brams bir daha Şumanların evində görünmədi. Ömrünün sonuna kimi evlənmədi. Klara da sonacan Bramsın əsərlərini konsert proqramından çıxarmadı. Brams bir vaxt dəli kimi sevdiyi Klarasından cəmi bir il sonra dünyasını dəyişdi.

«Qəribə bir səs uzanaraq səslənməyə başladı. Sonra adı bilinməyən alətlərdə musiqilər hər yeri başına aldı. Sonra hər şey birdən susdu. Bundan sonra bir tək qorxu qaldı, vəssalam…».

Gülnarə Rəfiq

Bizim yol.- 2011.- 19 fevral.- S.13.