«İnsanların diri-diri dərisi soyulmuşdu»

«Memorial» hüquq-müdafiə cəmiyyəti erməni cəlladlığını araşdırıb

Xocalı soyqrımının tüpürkədici detalları: qadınlar, uşaqlar küt alətlərlə öldürülmüşdü

Məşhur «Memorial» hüquq müdafiə cəmiyyəti 1992-ci il fevralın 25-dən 26-na keçən gecə erməni-rus hərbği qüvvələri tərəfindən həyata keçrilən Xocalı soyqrımı ilə bağlı geniş məruzə hazırlayıb. Məruzənin ilk hissəsi faciə öncəsi Azərbaycanda və regionda hərbi-siyasi vəziyyətin təhlilinə həsr olunub.

Erməni-rus faşistlərinin törətdiyi qətliamın detallarını əks etdirən sənədi ixtisarla təqdim edirik.

…Azərbaycan qüvvələrinin yanvar hücumu zamanı 2 min əhalisi olan Əskəranı alsaydı bu, Xocalı mühasirəsinin açılması ola bilərdi. Xocalı Dağlıq Qarabağın Şuşadan sonra azərbaycanlı əhalisi olan ikinci şəhəri idi. 1988-ci ildə 2135 nəfər olan əhali qaçqınların hesabına 1991-ci ildə 6300 nəfərə qədər artmışdı və Xocalı şəhər statusu almışdı.

Hücumun iştirakçıları

Xocalı hücuma məruz qalanda orda şəhərin müdafiəçiləri ilə birgə 2 mindən 4 minə qədər əhali vardı. Xocalının DİN-nin OMONu və Azərbaycan Milli Ordusunun əsgərləri müdafiə edirdi. Hər iki tərəfdən alınan məlumata görə şəhərdə 3 zirehli texnika və «Alazan» qurğusu vardı.

«Artsax Milli Azadlıq Ordusu» rotalara bölünür və ərazilər üzrə komandanlığa tabe olur. Onlar da öz növbəsində DQR-nın Ali Sovetinin qərarlarını icra edir. Hərbi qüvvələrin dinc əhaliyə qarşı hərəkətlərini nizamlayan yalnız bir sənədin, «Artsax Milli azadlıq ordusunun» 1 nömrəli əmrinin adı çəkilir. Burada dinc əhali üzərində zorakılıq, meyitlərin təhqir edilməsi qadağan edilib. Amma «Memorial» müşahidəçiləri bu sənədin heç üzünü də görə bilmədilər. Bu əmrin olmasını əsgərlər komandirin sözlərindən eşidiblər.

Hücumda zirehli texnika, zirehli avtomobil, piyada hərbi maşınlar və tanklar istifadə edilib. «Memorial» müşahidəçiləri Xocalının hücumu barədə əmr vermiş konkret adamın, ya da əməliyyata başçılıq edənin kimliyini öyrənə bilmədi. DQR-nın bütün əraziyə nəzarət etməsi iddiasından belə çıxır ki, Xocalı əməliyyatınin işlənməsi və həyata keçirilməsində bütün məsuliyyət də onların üzərindədir.

Sovet Ordusunun 366-cı polkunun hərbçilərinin iştirakı

Xocalı qaçqınlarının demək olar ki, hamısının dediyinə görə 366-cı polkun hərbçiləri şəhərin alınmasında iştirak edib. Onlardan bəziləri şəhərə də çıxıb. Erməni tərəf iddia edir ki, əməliyyatda 366-cı polkun hərbi maşınları iştirak etsə də onlar şəhərə daxil olmayıblar. Erməni tərəf deyir ki, hərbçilərin hücum əməliyyatında iştirakı polkun komandanlığı tərəfindən yazılı əmrlə icazəsi olmadan baş verib.

Hücumun gedişi

Xocalının topa tutulması 25 fevral gecə 23-də başladı. Ən əvvəl yaşayış massivinin içərisində olan kazarma və müdafiə məntəqələri dağıdıldı. Piyadalar 26 fevral gecə 1-dən 4-ə qədər irəlilədi. Erməni hərbçilərinin məlumatına görə Xocalı qarnizonunun müqaviməti dağıdıldı. Xocalıdakı dağıntılar top bombardmanını təsqdiqləyir, amma şəhərdəki dağıntılar gedən küçə döyüşlərinin işlərinə uyğun gəlmir. Sonuncu qaynar nöqtə səhər saat 7-də susduruldu.

Əhalinin bir hissəsi Xocalının tərk edərək Ağdam tərəfə keçməyə cəhd etdi. Bəzi qaçmağa hazırlaşan qruplarda şəhərin qarnizonundan silahlı adamlar da vardı. Adamlar iki istiqamətdə gedirdi: 1) Şəhərin şərq tərəfindən şimali-şərqə doğru gedərkən Əskəran solda qalmaq şərtilə (Erməni mənbələri məhz bu yolun «azad dəhliz» kimi açıq qoyulduğunu təkid edir) 2) Şəhərin şimal tərəfindən şimali şərqə doğru Əskəranı sağda qoymaq şərtilə (çox guman ki, qaçqınların çox az hissəsi bu yolu seçmişdi).

Beləliklə Xocalının dinc əhalisinin çox hissəsi şəhəri tərk etmişdi. Təqribən 200-300 adam evlərinin zirzəmilərində gizlənmişdi. Şəhərin alınması nəticəsində öldürülmüş dinc əhalinin sayı dəqiq bilinmir. Erməni tərəfi ölənlər barədə rəqəmləri açıqlamaqdan imtina etdi. 26 fevralda hücum zamanı Xocalıda olmuş «Qolfstrim» birliyinin operatoru İ. Burqanskinin dediyinə görə əhalinin çox hissəsi müdafiə məqsədilə açılan minamyot atəşi nəticəsində məhv edilib. Bu fikrin həqiqiliyi şübhə doğurur, çünki Burqanskinin verdiyi informasiyalar başqa mənbələrdən alınmış məlumatlarla üst-üstə düşmür. Erməni tərəfi hücum zamanı 10-12 nəfəri itirdiyini deyir.

Əhlinin çıxması üçün «Azad dəhliz»

DQR-nın rəsmi nümayəndələrinin dediyinə görə Xocalının dinc əhalisinin çıxması üçün şəhərin şərq tərəfində «azad dəhliz» açıq saxlanılmışdı. Dəhlizin eni 100-200 , bəzən isə 300 metrə qədər idi. Həmin zolaq boyu çıxıb silahsız irəliləyən əhalini erməni hərbçiləri güllələməməyi vəd vermişdilər. Bu xəbər əhaliyə səsgücləndiricilər vasitəsilə çatdırılmış və onlar xəbərdar edilmişdi. Rəsmi dairələr onu da etiraf edir ki, gülləbaran və bombardmanın səsindən əhali bu xəbəri eşitməyə bilərdi. Rəsmi dairələr onu da deyir ki, hücumdan bir neçə gün əvvəl vertalyotlar Xocalıya bu «azad dəhliz»dən istifadə etməyə çağıran vərəqələr də səpələmişdi. Amma deyilənlərə sübut kimi «Memorial» müşahidəçiləri bir dənə də dəlil və sübut tapa bilməmişdi. Xocalıdan sağ çıxanlardan heç kim belə vərəqənin olduğunu heç eşitməmişdi də.

Ağdam və Bakıda «Memorial» müşahidəçiləri Xocalıdan qaça bilmiş 60 nəfəri dindirib. Onlardan yalnız biri «azad dəhliz»in olduğunu bilirdi. Bunu ona Xocalı qarnizonunun hərbçisi demişdi. Xocalıdan qaçarkən tutulmuş və Stepanakert deputatı R. Ayrikyanın iştirakıyla dindirilmiş adam da «azad dəhliz» barədə bilmədiyini deyir. Bu söhbəti Ermənistan televiziyası lentə alırdı. Hücumdan bir neçə gün əvvəl erməni tərəf radio vasitəsilə Xocalıya ediləcək həmlə barədə xəbərdarlıq edərək əhalini şəhərdən çıxarmağa çağırıb. Bu məlumat alanıb və Bakıya ötürülüb. Bunu Bakı qəzetlərinin səhifələrindən oxumaq olar. Elman Məmmədovun «Russkaya mısl» qəzetinin 3.04.92 nömrəsində «Biz bilirdik ki, dəhliz dinc əhalinin çıxması üçün nəzərdə tutulub» deməsi dəhlizin olmasını təsdiqləyir.

Xocalı sakinlərinin taleyi

Şəhərdən qaçmış sakinlərin taleyi: Hücumdan az sonra şəhər sakinləri çaxnaşmaya düşüb şəhəri tələsik tərk etməyə başladılar. Onlar ən vacib əşyaları götürməyə macal tapmamşdı. Əyin-başları çox nazik olduğundan bəzilərini yolda şaxta vurdu. Bakıda və Ağdamda dindirilən qaçqınların çoxunun heç sənədi də yox idi.

Qaçanların əksəriyyəti çay vadisi boyunca yollandılar. Bəzi qruplarda hərbi qarnizonun silahlı adamları vardı. Həmin bu qaçqın insanlar Ağdam rayonuna yaxın hissədə «azad dəhliz» adlandırılmış ərazilərdən keçərkən gülləbaran edilmişlər. Nitəcədə çoxlu insan məhv olmuşdu. Sağ qalanlar pərən-pərən olaraq qaça bilmişlər. Qaçarkən erməni qaravulxanalarına tuş gələnlər yenidən güllələnirdi. Qaçanların bir hissəsi Ağdama çata bildi. Onların əksəriyyəti qadın və uşaqlar idi. Dağlarda dolaşmaqdan onların əl-ayağını şaxta vurmuşdu. Bəziləri isə Pircamal və Naxçivanik kəndləri yaxınlığında əsir düşmüşdü. Dəyiş-düyüş edilmiş əsirlərdən bir neçəsi deyir ki, əsir götürülmüş adamların bir hissəsini güllələdilər.

Qaçqınların kütləvi qırğın yerləri və onların Azərbaycan tərəfindən vertyolyotlarla Ağdama gətirilməsi prosesi videolentə alınmışdır. Kadrlardan məlum olur ki, meyitlər böyük bir ərazilərə səpələnmişlər. Kütləvi qırğın yerlərində meyitlərin əksəriyyəti qadınlara və yaşlı adamlara məxsus idi. Güllələnmişlər arasında uşaqlar da vardı. Ümumilikdə videolentdə onlarla meyit qeydə alınıb.

Təxmin etmək olar ki, yolsuzluq və insanların fiziki imkanlarını nəzərə alsaq Xocalıdan qaçanlar yolu 7-8 saata keçiblər. Şosse ilə getsəydilər onlara 2 saat lazım gələrdi. Həmin səbəbdən qaçqınların güllələnməsi səhərə yaxın sübh açılanda baş verib.

4 gün ərzində Ağdama 200 meyit gətirildi. Onlarla meyitin üzərində təhqir izləri vardı. Ağdam sanitar qatarının həkimləri bir neçə meyitin tükü ilə birlikdə başının dərisinin soyulması halını qeydə alıb. Ağdamda 181 meyitin dövlət məhkəmə-tibbi ekspertizası aparılıb. Onlardan 130-u kişi, 51-i qadın idi və 13 uşaq da vardı. Tibbi ekspertiza təsdiq etdi ki, 151 nəfərin ölümünə səbbə güllələnmə olub. 20 nəfər qəlpədən, 10 nəfər isə küt alətlə zərbədən vəfat edib. 96 meyit Ağdamda dəfn edildi, qalanlarını qohumları aparıb torpağa tapşırdı. DQR-nın rəsmi nmayəndələri «Memorial» müşahidəçilərinə bildirdi ki, «Onların icazəsi ilə Ağdama 120-130 məyit aparılıb».

DQR-nın rəsmi nümayəndələri dinc əhalinin azad dəhlizdə güllələnməsini onunla izah etdi ki, gedən dəstələrin içindəki silahlı adamlar erməni qaravulxanalarına atəş açaraq cavab atəşi ilə qarşılanırdı. Erməni tərəfi təkid edir ki, Azərbaycan tərəfindən azad dəhliz vasitəsilə hücum etmək cəhdləri də olub. Erməni qaravulçuları həmləni dəf edərkən onlara Xocalıdan çıxmış ilk dəstə yaxınlaşdı. Onların arasındakı silahlı adamlar güllə açdığından bir erməni postu dağıdıldı. 2 nəfər ölüb, 10 nəfər yaralanıb. Bu zaman azərbaycanlıların duyuq düşmədiyi başqa postun əsgərləri Xocalıdan gələnlərə atəş açaraq onları məhv edib.

Xocalı qaçqınlarının sözlərinə, eləcə də mətbuatda yazılanlara görə dəstələrdə olan silahlı adamlar atəş açıb etmənilərlə vuruşa-vuruşa getməyə məcbur idi. Hər dəfə də erməni tərəfi atəşi birinci açırdı. İkinci yoldan da gedən insanlar gülləbaran edilirdi. Ağdam sanitar qatarının jurnalında demək olar ki, Xocalıdan qaçarkən zərər çəkmiş bütün adamların siyahısı var. Burda 598 adamın yaralı və donmuş halda gəldiyi barədə yazılıb. Onların əksəriyyətini şaxta vurmuşdu. Sağ qalmış adamlar arasında sağ ikən başının dərisi çıxarılmış bir adam da vardı. Xocalı hadisələrini təhlil edərkən aydın olur ki, insanlar təkcə güllələrdən geyil, həm də şaxtada dağlarda dolaşmaqdan da məhv olmuşdular. «Memorial» müşahidəçiləri şaxtada donmuş 3 uşağın anası ilə söhbət etmişdi. Xocalıda donub ölmüş insanların qədərini təyin etmək mümkün deyildi. «Qarabağ» qəzetinin 26.03.92 sayında qaçqınlar üzrə komissiya Xocalıdan qaçarkən vəfat etmiş 476 ailəyə yardım ayırdı.

Şəhərdə qalan insanların taleyi

Şəhər erməni hərbi qüvvələri tərəfindən alınanda orada 300 dinc əhali və 86 məhsəti türkü qalırdı. Hücum iştirakçıları, DQR-nün rəsmi nümayəndələrinin dediyinə görə sakinlər əsir götürülərək 3 gün ərzində Stepanakertə, Qırmızı kənddəki izolyatora, və Əskərandakı izolyatora çatdırılıblar. DQR-nın icazəsi ilə əsirlərdən bəziləri qohumları Azərbaycan tərəfdə əsir olan ailələrə verildi. DQR-nın dediyinə görə uşaqlar və qadınlar bir həftə ərzində təmənnasız olaraq Azərbaycan tərəfinə qaytarıldı. Hər iki tərəfin verdiyi məlumata əsasən 28.03.92 tarixinədək Azərbaycan tərəfinə 700-dən artıq Xocalıda və Ağdam yolunda götürülmüş əsir verildi. Onların çoxu qadınlar və uşaqlar idi. Xocalıdan olan əsirlərin dəyiş-düyüş materialı kimi saxlanması hallırı da məlumdur. Bu məlumatlar «Memorial» təmsilçilərinin şəxsi müşahidələri ilə də təsdiqlənir. 13.03 tarixində Əskəranda girov şəklində qadınlar və cavan qızlar da hələ ki, saxlanırdı. Dəqiqləşdirilmiş faktlar da var ki, cavan qadınlar hələ uzun müddət Əskəranda zorlanaraq saxlanırdı.

Xocalıda əsir düşmüş əsgərlərin və sakinlərin saxlanılma şəraiti

«Memorial» qrupunun müşahidəçiləri Xocalıda əsir düşmüş sakinlər və əsgərlərin (onları burda «girov» adlandırırdılar) Stepanakertdə saxlanma yerlərini tədqiq etdikdə şəraitin tam yararsız olduğunu aşkar etdi. Əsirlərin görkəmindən bilinirdi ki, onları pis yedizdirirlər. Bəzilərində haldan düşmə əlamətləri də vardı. Əsirləri mütamadi döyülməsi halları da müşahidə edildi. Qeyd etmək lazımdı ki, müşahidəçilərə əsirlərin yalnız bir hissəsi göstərildi. Xaçaturyan adlı mayor əsirlərlə təklikdə bir neçə dəqiqəlik söhbətə də şərait yaratmadı. Təsadüf nəticəsində əsirlərlə bir söhbətə nail olmaq mümkün oldu. Söhbətdən məlum ooldu ki, kişi əsirləri döyürmüşlər. Qadın və uşaqlar döyülməsə də Bakı və Ağdam həkimlərinin əlində qadınlara və yenietmələrə qarşı zorakılıq hallarını sübut edən dəlillər var.

Xocalı sakinlərinin varidatı

Xocalı qaçqınları evlərini tərk edərkən hətta ən vacib əşyalarını götürə bilməmişdilər. Erməni hərbi qüvvələri ərazidən çıxardığı əsirlərə ən vacib əşyaları götürməyə imkan yaratmadı. «Memorial» müşahidəçiləri alınmış şəhərdə baş verən aktiv və gizlədilməyən qarətçiliyi də müşahidə etdi. Başsız qalmış avadanlıq Stepanakert və yaxın yaşayış yerlərinin sakinləri tərəfindən daşınıb aparılırdı. Evlərin darvazalarında yeni sahiblərin adları yazılmışdı. DQR-nın Ali Sovetinin qərarına görə Xocalıda ehtiyacı olan ermənilərə nömrələnərək ev verildi.

Əldə edilmiş məlumatların qiymətləndirilməsi

Xocalının alınmasında MDB ölkələrinin ordusuna məxsus 366-cı motoatıcı polkunun hərbçiləri iştirak edirdi. «Memorial» müşahidəçilərinn fikricə MDB ordusunun hərbçilərinin münaqişə zonasında hərbi əməliyyatlarda iştirakı və hərbi ləvazimatları münaqişədə olan tərəflərə verilməsi halları xüsusi tədqiqat tələb edir.

«Memorial» hüquq mərkəzi təsdiq edir ki, Xocalı şəhərinin erməni hərbi qüvvələri tərəfindən alınması zamanı Jeneva konvensiyası və İnsan Hüquqları barədə Ümimu Deklorasiyanın aşağıdakı müddəalarının kobud şikildə pozulması baş verib:

-«Hər bir insanın dil, din, milliyyət, mənşə, nəsil, və ya başqa fərqlərindən asılı olmayaraq Deklorasiyanın elan etdiyi bütün hüquqlar və azadlıqlara haqqı çatır» deyən 2 müddəa;

- Hər kəsin həyat, azadlıq və şəxsi toxunulmazlıq hüququnu bəyan edən 3-cü müddəa;

- İnsan ləyaqətinin alçaldılmasını, onun qəddarcasına, insanilikdən uzaq rəftarını qadağan edən 5-ci müddəa;

- Hər kəsin şəxsi mülkiyyət hüququnu və onun bu hüququ zorakılıqla əlindən almağı qadağan edən 17 müddəa kobud şəkildə pozulmuşdur.

Hərbi qüvvələrin hərəkətləri Qadın və uşaqların fövqəladə hallarda və hərbi münaqişələr zamanı qorunması (BMT Ali Assambleyası 14.12. 1974-cü ildə elan edilmiş) qanununa tam zidd çıxış etmişdir. Bunu Vətəndaş və siyasi hüquq barədə Beynəlxalq pakt, İqtisadi, sosial və mədəni hüquqlar barədə beynəlxalq pakt, Uşaq hüquqları barədə deklorasiya və başqa beynəlxalq hüquq aktları da təsdiqləyir».

Gülnarə Manafova

Bizim yol.- 2011.- 26 fevral.- S. 11.