18 qardaşın 1 bacısı - “Tutu”

Qanlı Qarabağ döyüşlərinin “Tutu” ləqəbli tibb bacısı döyüş həyatını “Bizim Yol”a danışdı. Veteran Qadınlar Təşkilatının üzvü, ikinci qrup əlil, fəxri ana olduğunu deyən Ruxsarə Cumayeva Zaqatala rayonunun Bəhmətli kəndində anadan olub. Hazırda 5-ci sinifdə oxuyan qızı var. Özünün 10 yaşın ağacdan yıxıldığını və həmin vaxtdan ayağından ciddi xəsarət alaraq əlil olduğunu deyir.

Tələbəlik illərində Bakıda Meydan Hərəkatında aktiv iştirak edib. 1989-cu il ilin dekabrında rus qoşunlarının dəyənəklərinə məruz qalıb. Həmsöhbətimiz yaşadıqlarını belə nəql edir: “Qarşıdan Milli Dirçəliş günü gəlir. Xatırlayıram ki, həmin zamanlarda 7 oğlan və mən aclıq aksiyası keçirmişdik. Aksiyanı keçirməkdə məqsəd Qarabağda və İravənda baş verən hadisələrə etiraz idi”.

“Mən sevgilimi necə qucaqlayacam axı?”

“Tutu” Bakı Dövlət Universitetinin filologiya fakültəsinin 4-cü kursunda oxuduğu halda Qarabağda yaralılara şəfa vermək məqsədilə, sonradan Tibb Texnikumunun hazırlıq kursunu bitirir. Bir müddət Bakıda Hərbi Hospitalda çalışdıqdan sonra cəbhə bölgəsinə yollanır: “Orta məktəbi bitirəndən sonra indiki Azərbaycan Dövlət Neft Akademiyasına qəbul oldum. Universitetdə qiyabi oxuyurdum, 2 nömrəli Taxıl Kombinatında işləyirdim. Həmin illər meydan hərəkatı dövrünə düşdüyü üçün orada fəal iştirak edirdim. Lakin buna görə məni həm işdən, həm də universitetdən qovdular. “20 yanvar” faciəsini də yaxşı xatırlayıram. Yaralıların tibb mətəqələrinə çatdırılmasında iştirak etmişəm. Həmin hadisələrdən sonra “Papanin”də yerləşən hospitalda (indiki Mərkəzi Hərbi Klinik Hospital -müəl.) ştatdankənar işlədim. Hospitalın rəisi Vaqif İbrahimov idi. Cərrahiyyə şöbəsində Ümidvar adlı doktorla birgə çalışırdım. Hospitalda kiçik tibb bacısı işləyir və Qarabağdan gələn yaralı insanlara qulluq edirdim”.

1990-cı ildə tibbi yardım aparılarkən Qarabağ gedir: “Qarabağa 23 yaşımda, 1991-ci il yanvarın 24-də də getdim, çünki tibb bacısı çatışmırdı. Tibb məntəqəsi Nəbilər kəndində bir fermada yerləşirdi. İlk gördüyüm əlil Elçin adlı şəxs oldu. Müharibənin acı nəticəsi ondan yan keçmədi, qolu kəsildi. Əməliyyatdan sonra o, “mən sevgilimi necə qucaqlayacam axı?” dedi. Mən Qarabağa ona görə getdim ki, əlilliyin nə olduğunu bilirdim. Müharibədə hər şey ola bilər, kimsə yaralana bilər ona kömək edə bilim. Kiminsə düşmən gülləsinə tuş gəlib əlil ola biləcəyini də düşündüm. Və müharibəyə getdim. Oradan qayıtmaq niyətim yox idi, ölə bilərdim, əsir düşə bilərdim. Allahın qisməti məni saxladı. Sözün açığı mənim Qarabağa getməyimə əlil olduğum üçün icazə vermirdilər. Unversiteti prinsipə oxumuşam, göstərmək istəmişəm ki, əlillər cəmiyyət üçün yararsız deyil, həmçinin müharibədə də...”

“O gündən…”

Ruzsarə xanım 1992-ci ilin avqustunda yaşadığı halı hələ də unutmur: “Mehmaniyə döyüşlərində Zaqataladan bir oğlan gətirdilər. Baxdım ki, hərəkətsizdir. Sən demə, çoxlu qan itirib, danışmağa halı yoxdur. Məndə də bir piramidol qalmışdı, dava-dərmanım qurtarmışdı. Dedim ki, piramidol vurmaq mənasız olar. O, ağır yaralı olsa da, bu sözlərimi eşitdi. Onu aparmağa maşın da yox idi. “Tiqaj”a qoyduq, “tiqaj”dan yumurlanıb yerə dəydi. Qəribə bir səs də çıxardı. Fikirləşdim ki, son nəfəsidir...”.

Sentyabr ayında Qazançıda keçirilən hərbi əməliyyatda “Tutu”nun komandiri Qələndər İsmayılov yaralanır: “Onu döyüş ərazisindən Şəlalə çıxartdı, lakin Bakıya Hərbi Hospitala mən gətirdim. Hospitalda mənə dedilər ki, bir oğlan var, sizi çağırır. Oğlan məni görəndə “Siz məni tanımadınız?” soruşdu. “Yox” cavabı verdim. Soruşdu ki, “bu üzük də, bu saat da tanış gəlmir?”. Onda Zaqataladan olan həmin oğlanı tanıdım. “Tiqaj”la yola salanda saatını, üzüyünü götürüb, Zaqatala Rayon Hərbi Komissarlığına göndərmişdim. Deməli, o vaxt ona əlimdə qalan piramidolu vursaydım, çoxlu qan itirdiyi üçün yəqin ki, dərin şoka düşərdi. Allahın bir qisməti idi ki, piramidolu vurmadım, o oğlan da həyatda qaldı. O gündən niskilli həyat yaşadım ki, yaşamaq da qismətdir, alın yazısıdır…”.

Ağrılı Daşaltı əməliyyatı...

O, Daşaltı əməliyyatını da ağrılı xatırlayır: “Daşaltı dərədə yerləşir. Həmin hərbi əməliyyatda milli ordunun və “OMON”un dəstələri var idi. Ağır itkilər oldu... Müharibədə könüllülər, “oblova” nəticəsində gələnlər və hərbi xidmətə çağırış müddəti çatanlar var idi. Düşmən ordusu döyüşçülərimizi mühasirəyə alıb qırdılar. Lakin, bu əməliyyatda özümüzün gülləsinə tuş gələnlər oldu. Lakin bu, bilərkdən belə olmayıb. Könüllülər döyüşlərdə öndə gedirdilər, təlim keçməyənlər isə arxada idilər, hara gəldi atırdılar. Bu döyüşdə nə qədər yaralı, girov götürülən, şəhid olub bilmirəm. Lakin, müharibə illərində ən az yaralı döyüşdən çıxartdığım 86 nəfər olub. Bu da Mehmani döyüşüdür. Canyata, Çıldıran, Dranbom, Susərsəngi, Yeddi Xırman, Fərrux dağı ətrafında döyüşlərdə və sair əməliyyatlarda iştirak etmişəm. Döyüşsüz, yaralısız, şəhidsiz torpaq düşmənə verilməyib. Təkçə mən 3 şəhidin cənazəsini və 12 yaralını döyüşdən çıxarmışam. Tankçı Baloğlan isə itkin düşdü. Şahidiyəm ki, o, ön xəttə doğru getdi və geri dönmədi. Onun haqqında hələ də bir məlumat yoxdur. 1992-ci il mayın 8-da Şuşa işğal olunanda mən Ağdamda, 3-cü taborda idim. Mayın 9-da indi Şəhidlər Xiyabanında uyuyan Aydını Ağdamda itirdik. Aydıngil kəşfiyyata gedəndə düşmən gülləsinə tuş gəlib”.

Murov əməliyyatı zamanı...

“Tutu” Şəhidlər Xiyabanında olan vaxt görür ki, Əfqanıstanda döyüşmüş oğlanların bir qrupu Murova getməyə hazırlaşır: “Söhbət artıq 1994-cü ildən gedir. Mən də hərbi formada idim. Uşaqlar yaxınlaşdı ki, “hansı döyüş bölgəsindən gəlmisiniz?” Dedim ki, Ağdamdan gəlmişəm və qayıtmayacam, incimişəm, uşaqlarla döyüşə getmək istəyirəm, qoymurlar. Dedilər ki, “Əfqanıstandan gələnlər tabor yaradıb”. Komandirləri də Arif idi. O tabora üzv oldum. Briqada komandirləri Rauf Rəcəbov idi. Biz təlim üçün Şəmkirin Seyfəli poliqonuna getdik. Sonra Murova yolandıq. Murovda biz fevralın 9-dan 14-ə qədər Qaışlıda güclü qar uçqununa düşdük. Uşaqların ayaqlarını artıq don vurmuşdu. Arif, Şirxan yaralandı. Yaralananlar arasında kəlbəcərli uşaqlar da vardı. Yaralılara bacardığım qədər yardım etdim. Onları Gəncədə 3 saylı uşaq xəstəxanasına və hərbi xəstəxanaya, Arifi isə Bakıda Dəmiryol Xəstəxanasına yerləşdirdim. Şirxan da Bakıya gətirildi. O briqada Murov əməliyyatı zamanı tamamilə dağıldı. İtkin düşənimiz də, yaralımız da, ölənlərimiz də oldu. Bəlkə də o qar uçqunu olmasaydı, Kəlbəcəri geri qaytaracaqdıq. O döyüşlər nəticəsində Murovda bir neçə yüksəkliyi də aldıq. Bu, sonuncu döyüşüm oldu. Hərbi hissəni atəşkəsə bir neçə ay qalmış tərk etdim. Həmin ərəfədə orduda çox ciddi qarmaqarışıqlıq var idi. Bəzən çox haqsızlıqlar olurdu və mən də buna dözə bilmədim, inciyib hərbi hissəni tərk etdim”.

2533 döyüşçü qadın var…

Müsahibimiz qadın döyüşçülərdən danışır: “Əlində silah olan qadın döyüşçülər də var idi. Gülpəri, Kəmalə (“Qaqani” ləqəbli), Nurcan və s. Tanıdığım yaxşı snayperçilərdən biri Növrəsdə xanımdır. İndi yadıma düşməyən, tanımadığım döyüş iştirakçısı olan qadınlar da var. Əlil, şəhid olan qadınlar, “Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı” adı verilmiş isə iki xanım var. Mənə də qəlpə dəyib, 18 insana qan vermuşəm. Gülarə xanımın yazdığı kitabda mənim haqqımda olan məlumatın başlığı belədir: “18 qardaşın 1 bacısı”. Onlara can sağlığı arzulayıram və buna görə də heyfsilənirəm. O zaman qadın döyüşçülərə münasibət yaxşı idi. Mən gördüyümü, bildiyimi deyirəm. Dövlət statistikasına əsasən Qarabağ müharibəsində Azərbaycanın 2533 döyüşçü qadını var”.

Niyə “Tutu”?

Komandirinin İsmayılov Qələndar adlı şəxs olduğunu bildirən Ruxsarə xanım belə davam edir: “Həmin şəxs sağdır və ikinci qrup əlildir. O və digər cəbhə yoldaşlarım da mənim necə xidmət etdiyimi təsdiqləyə bilərlər”.

Daşıdığı ləqəbə gəlincə: “Cəbhədə əsgərlər mənə “Tutu” ləqəbini verdilər. “Qaraca qız” filminin baş qəhrəmanı olan qaraçı qızı Tutuya bənzədiyim üçün belə deyirdilər. Qaraca, arıq qız idim. Bəzi əsgərlər mənim əsl adımı belə bilmirdilər. Hamı “Tutu” deyirdi. Amma onları inandıra bilmirdim ki, mən həmin qız deyiləm. Əsgərlər elə bilirdilər mən bilərəkdən boynuma almıram. Məndən soruşurdular ki, “ayağınızı ilan çalandan sonra axsamağa başlamısınız?” Mən də zarafatla onlara deyirdim ki, ilan məni yox, Ağcanı vurub. Mən sadəcə həmin zəhəri təmizləmişəm”.

Fevralın 18-də Bakıya gəlir və sonra atəşkəs elan olunur: “Hazırda heç bir şəraitim yoxdur, ölkəni tərk edə bilərəm də. Amma, ölkənin azadlığı, ərazisi uğurunda gedən döyüşlərdə qan axıb. Ali baş komandanın əmrini gözləyirəm, müharibəyə yollanım!”.

“İndiki ağlım o zaman olsaydı…”

Müharibəyə gedəndə subay olan Ruxsarə xanım 1996-cı ildə polis əməkdaşı ilə ailə qurur: “Rəqsanə adlı bir qızım var. Qızımla və rəfiqələrimlə, döyüşçü dostlarımızla fəxr edirəm. Döyüşə əlil gedən qadın təkçə mənəm. Həyat yoldaşımdan ayrılmışam, indiki ağlım o zaman olsaydı, ailə qurmazdım. Ona görə ki, mənim sınmış ürəyim var idi, sevgimin nakam qalması mənə pis təsir oldu. Baxmayaraq ki, onun bəhrəsi - qızım var. Ailə qurmayan döyüşçü qadınlar var…”

Ramid

Bizim yol.- 2011.- 11 noyabr.- S. 11.