20 Yanvarın qəhrəmanı Azərbaycan xalqıdır

Çapay Sultanov: “20 Yanvarla bağlı yaradılan komissiya faktiki olaraq cinayəti ört-basdır etdi”

“O zaman bir çoxları gizlənəndə Ali Sovetin sədri Elmira Qafarova kişi kimi hərəkət etdi”

- Birinci katib Əbdürrəhman Vəzirov bir neçə il əvvəlki müsahibələrində bildirmişdi ki, o, yanvarın 18-dən sonra nələrin baş verdiyini bilməyib, çünki özündə olmayıb. Doğrudanmı, mərkəz respublika rəhbərliyini prosesdən kənarlaşdırmaq üçün birinci katibi bu vəziyyətə salıb?

- Vəzirov deyəndə ki, onun xəbəri olmayıb, bu, onun bütünlüklə sovet adamı olduğunu göstərir. O mənada ki, Vəzirov partiyasız yaşamağı təsəvvür edə bilməzdi. Çünki bu adam komsomol tərbiyəsi görmüşdü və çox populist idi. Hələ keçmiş Kirovabadın birinci katibi olanda, o, sənaye ilə yox, populizmlə məşğul olurdu. Məsələn, artistləri, müğənniləri şəhərə aparıb tədbirlər keçirməklə vəzifəsini yerinə yetirmiş hesab edirdi. O, ağlına da gətirməzdi ki, SSRİ-də bu cür hadisələr baş versin. Çünki onun tərbiyəsi elə qurulmuşdu ki, bu cür analizlər apara da bilməzdi. Bilirsiniz, diferensial bərabərliyi başa düşmək üçün gərək ədəbiyyatçı olasan.

- “İmperiyanın sonuncu zərbəsi” kitabınızdan məlum olur ki, Azərbaycan Mərkəzi Komitəsinin katibi Rauf Axundov ordunun Bakıya daxil olması xəbərini saat 23.30-da “Amerikanın Səsi” radiosundan eşidib. Və bu barədə Nazirlər Kabinetinin sədri Ayaz Mütəllibova, Həsən Həsənova məlumat verəndə “bu, ola bilməz” cavabını eşidir. Yəni doğrudanmı respublika rəhbərləri SSRİ ordusunun paytaxtda daxil olmasından xəbərsiz imişlər?

- Bax, bu, onu təsdiqləyir ki, o zaman heç kim situasiyaya nəzarət etmirdi. Respublikada heç kim nə baş verdiyini anlamırdı. Ordunun Bakıya daxil olmasını bilmək üçün mütləq hadisələri proqnozlaşdıran hesablamalar aparmaq lazım idi. Heç SSRİ rəhbərliyində də bu prosesləri dərinliyi ilə bilən yox idi. Vaxtilə faşistlər Moskvaya yaxınlaşanda çoxlu passiv şüarlar var idi. Amma bütün Moskva bir şüardan danışırdı ki, onu da sadə bir mühəndis səsləndirmişdi. Şüar belə idi: hücuma başlamaq üçün kimsə bütün yükü üzərinə götürüb birinci ayağa qalxsın. Azərbaycan hakimiyyətində və müxalifətində siyasi iradə çatmadı ki, xalqın önündə birinci getsin. 20 Yanvarda elə Azərbaycan xalqının özü ayağa qalxıb ordunun qarşısında dayanmışdı. Hansı ki, həmin qəhrəmanlar bu gün Şəhidlər Xiyabanındadırlar. Ona görə 20 Yanvarın qəhrəmanı xalqın özüdür, vəssalam!

- Bakıya ordu yeritmək əməliyyatı “Zərbə” kodu ilə şifrələnib. Bu əməliyyatı SSRİ DTK-sı, Müdafiə Nazirliyi və DİN-i hazırlamışdı. Maraqlı idi ki, nazir Bakatin Qriqoriev soyadı ilə paytaxtda hərəkət edib əmrlər verirdi. SSRİ kimi ölkənin daxili işlər nazirinin soyadının dəyişməsinə bu qədərmi ehtiyac vardımı?

- Bu, qorxudan doğan bir addım deyildi. Sadəcə, belə əməliyyatlarda o cür addımlar atılır. İkinci dünya müharibəsində Jukov İvanov soyadı ilə bir sıra əməliyyatlar keçirib və bu, o deməkdir ki, onlar hərbi əməliyyatda olmayıblar. Məsələ ondadır ki, Vilnüs və Tiflisdən fərqli olaraq Bakıda lokal əməliyyat keçirilməyib. Bakıda şəhəri ələ keçirmək üçün əsl hərbi əməliyyat hazırlanıb, bu əməliyyat nəticəsində şəhərin komendantı da təyin olunub. İkinci sualın cavabında bu əməliyyatın necə böyük miqyasda olduğunu açıqladım. Vilnüs və Tiflisdə isə mitinqləri dağıtmaq üçün ordu yeridilib, vəssalam! Amma məni düzgün başa düşün, bunlar da faciədir, çünki günahsız insanlar öldürülüb. Siz bilirsinizmi, Bakıya daxil olan ordu işğalçı kimi daxil olmuşdu?! Gəlin faktlara baxaq, paytaxtın hərbi komendantı general-mayor Dubinyak, onun müavinləri generallar Solodkov, Krilyuk, ştab rəisi Sabusov və hər rayonun öz komendantı var idi. Hətta Binə hava limanının da. Bu münasibət Tiflisə və Vilnüsə olmamışdı. Azərbaycana münasibətdə başqa bir müqayisə, 1953-cü ilin 17 iyununda Berlin hadisələrində sovet ordusunun müdaxiləsi nəticəsində 35-70 arası insan öldürülmüşdü. Yaxud Çexoslavakiya hadisələrində 80 nəfər öldürülmüş, 722 adam isə yaralanmışdı. Bakı əməliyyatı isə daha qanlı və qəddarlığı ilə seçilirdi, misal kimi ölənlərin sayının dəfələrlə çox olduğunu göstərmək olar. 20 Yanvara bir neçə gün qalmış, “İzvestiya” qəzeti 17 yanvar sayında Ermənistandakı hadisələrlə bağlı yazırdı: “Respublikada vəziyyət çox ağırdır. Sutka ərzində dövlət obyektlərinə 16 silahlı hücum olub. Məqsəd birdir - silah əldə etmək”. 31 yanvarda qəzet yazırdı ki, Cənubi Qafqaz respublikalarında 5906 müxtəlif silah oğurlanıb ki, bunun 5742-si Ermənistanın payına düşür. Amma mərkəz susqunluq nümayiş etdirirdi. Bu cür misalları onlarla xatırlamaq olar, mən elə bilirəm ki, bunlar bəsdir. Yəqin oxucu nəyi nəzərdə tutduğumu anlayar.

- 20 yanvar faciəsini əhatə edən kitabınız “İmperiyanın sonuncu zərbəsi” adlanır. Hesab edirsiniz ki, 20 Yanvar faciəsi həm də sovet imperiyasına son zərbə oldu.

- Mən iddia etmirəm ki, bu hadisə ilə də imperiya dağıldı. Mən sadəcə imperiyanın sonuncu zərbəsindən danışıram ki, bundan sonra hamı imperiyanın çökdüyünü gördü. Yəni hamı Moskva ilə, Qorbaçovla işləməyin mümkünsüzlüyünü dərk etdi. Necə ki, Heydər Əliyev demişdi: “Qorbaçov SSRİ-ni saxlamaq istəyirdi, amma elə alındı ki, ölkə dağıldı”.

- Bəs 20 yanvardan sonra Qorbaçov ona müxalif olan komandanı dəyişə bildimi?

- 20 yanvardan sonra situasiya tamamilə dəyişdi, hamı başa düşdü ki, Moskva əvvəlki Moskva deyil. Hər bir kəs öz problemini özü həll etməlidir. Qorbaçovun reytinqi isə 7 faizdən 2 faizə düşdü.

- 20 Yanvar faciəsi respublika daxilində siyasi situasiyaya hansı təsiri göstərdi?

- Həmin dəhşətli günlər göstərdi ki, qanlı 20 Yanvarın siyasətçiləri kimlərdir. SİTA xəbər verirdi ki, yanvarın 20-də Azərbaycan Kommunist Partiyasının Mərkəzi Komitəsinin Büro yığıncağı keçirildi. İclasda mövcud durum müzakirə olundu, Büro ölənlərə baş sağlığı verdi və 3 günlük matəm elan etdi. Daha sonra Ayaz Mütəllibovun birinci katib, Polyaniçkonun isə ikinci katib təyinatı qəbul edildi. Təsəvvür edin ki, iclasda Moskvanın hərəkətlərini pisləyən bir kəlmə də danışılmadı. Amma Vilnüs və Tiflis hadisələrində bu respublikaların Kommunist partiyalarının bəyanatını oxuyub Azərbaycan Mərkəzi Komitəsinin Bürosunun yığıncağına baxanda dəhşətə gəlməyə bilmirsən. Bu toplantıdan sonra aydın oldu ki, Bakıda kommunizmə nöqtə qoyuldu. Ancaq faciəvi günlərdə bir sıra şəxslər vardı ki, onların cəsarətli hərəkətlərini qeyd etmək lazımdır. Məsələn, sabiq prezident Heydər Əliyev və keçmiş dövlət katibi Lalə Şövkət Hacıyeva yanvarın 21-də Azərbaycan nümayəndəliyinə gələrək ordunun Bakıya yeridilməsini Konstitusiyanın pozulması kimi qiymətləndirdilər və əsas günahkar kimi Qorbaçovu hesab etdilər. Eyni zamanda, Heydər Əliyevin “Vaşinqton Post” qəzetinin əməkdaşı Devid Remnikə müsahibəsini xatırlamaq yetər. Daha sonra o zaman bir çoxları gizlənəndə Ali Sovetin sədri Elmira Qafarova kişi kimi hərəkət etdi. Xanım Qafarova faciəvi günləri əks etdirən kaseti öz çantasında Moskvaya apararaq yaydı. Bundan əlavə Mirzə Xəzərin, Bəxtiyar Vahabzadənin Azadlıq Radiosundakı çıxışları ağır gündə olan Azərbaycan xalqına güc verdi. Bu sırada yüzlərlə həkimlərin, operatorların sovet əsgərinin gülləsi altında cəsarətli hərəkətlərini bizlər unutmamalıyıq. Konkret olaraq, tanınmış kinorejissor Vasif Babayev və həmkarlarının qarşılaşdıqları qəddarlıq tariximizin səhifələrinə yazılmalıdır. Ən əsas məsələlərdən biri, şəhidlərin dəfni zamanı hökumətdən bir nəfər də yox idi. Bu mənada təşkilatçılığı Allahşükür Paşazadə öz üzərinə götürmüşdü. Bu cür nümunələr yüzlərlə göstərmək olar ki, bunlar bütövlükdə Azərbaycan xalqının qəhrəmanlığını xarakterizə edir.

- Çapay müəllim, bəs 20 Yanvarla bağlı yaradılan komissiya öz işinin öhdəsindən gələ bildimi?

- Tanınmış akademikin rəhbərliyi ilə yaradılan komissiya faktiki olaraq 20 Yanvar cinayətini ört-basdır etdi. Bununla da faciəyə nə ittifaq, nə də beynəlxalq səviyyədə diqqət yarada bildilər. İlk üç ildə komissiya ciddi bir sənəd ortalığa çıxarda bilmədi. Tanınmış bəstəkar, komissiya üzvü Arif Məlikov o zaman deyirdi ki, əgər komissiya həqiqətləri dünya səviyyəsinə çıxarda bilsəydi bunun nəticəsində ittiham aktı əldə etmək olardı. Konkret olaraq bu faciənin baş verməsini kim əmr edib və qanlı aksiyanı kim həyata keçirib. Gərək komissiyaya yalnız Azərbaycan deputatları yox, SSRİ Ali Sovetinin deputatları, başqa respublikaların, ölkələrin müstəqil hüquqşünasları cəlb olunardı ki, bu təsis olunma SSRİ Ali Sovetinin eqidası altında olsun. Bəstəkar bu barədə bir sıra deputatlarla söhbət edəndə, onunla razılaşıblar. Ancaq respublika rəhbərliyi onun təklifinin əleyhinə olub və heç kim onu dəstəkləməyib. Bax, hansı ki, Arif Məlikov təklif etmişdi, gürcülər bu yolla Tiflis hadisələrinin araşdırılmasına nail oldu və təsis etdikləri komissiyaya Sank-Peterburqun meri Anatoliy Sobçakı sədr seçdilər. Onun Tiflis hadisələrini kişi kimi və güzəştsiz araşdırması nəticəsində Sobçak həm Tiflisin fəxri vətəndaşı oldu, həm onun adına küçə qoydular, həm də heykəlini. Təəssüf ki, hökumətyönlü deputatlar, politoloqlar, jurnalistlər 20 Yanvar faciəsinə görə günahkarları daxildə axtarırlar. Eyni yanaşma Xocalı soyqırımı ilə bağlı da sərgilənir. Heç təsəvvür edərsinizmi ki, ermənilər 1915-ci il hadisələrinə görə günahkarları öz aralarında axtarsınlar. Erməni saytlarında bu barədə olan məqalələrdə “vəhşi türklərdən” danışılır. Mənə elə gəlir ki, hər şey aydındır, bundan artığını söyləməyə ehtiyac yoxdur. Ancaq biz 20 yanvar şəhidlərinin ruhunu şad etmək üçün hələ çox iş görməliyik. Çünki bu günkü müstəqil Azərbaycana görə şəhidlərə minnətdarıq. Kimin nə deməsindən asılı olmayaraq 20 Yanvarın qəhrəmanı ayrı-ayrı şəxslər yox, Azərbaycan xalqıdır. Ona görə ki, həmin dəhşətli günlərdə meydanda xalqın əzəməti göründü. Bu əzəmət, şəhidlik olmasaydı imperiyanın əsarətində olan başqa xalqlar da qan çanağında boğulacaqdı. Allah şəhidlərə rəhmət etsin, ruhları şad olsun!

Natiq CAVADLI

Bizim yol.-2011.- 18 yanvar.- S. 7.