Neftdən varlanan və yoxsullaşan ölkələr

Neft ixracatçılarının əksəriyyətində korrupsiya, səfalət hökm sürür

Azərbaycanda neft gəlirlərindən əldə olan vəsaitin idarə olunması ərəb ölkələrindən az fərqlənir

Hazırda dünyada neft hasil edən 17 ölkə mövcuddur. Onların da əksəriyyəti ərəb ölkələridir. Bundan əlavə Venesuala, Rusiya, Azərbaycan və Orta Asiya ölkələri də «qara qızıl»dan böyük gəlirlər əldə edirdər. Bəs, bu gəlirlər necə idarə olunur? Əhaliyə əlçatanlığı nə dərəcədədir? Neft hasil edən ölkələrin əksəriyyətinə ehtiyat fondları var ki, bunu bəzilərində Neft Fondu, bəzilərində isə Rifah Fondu adlandırırlar.

Bu fondun vəsaitlərin hesabına ölkənin sosial vəziyyətinin yaxşılaşması, iqtisadiyyatın stabilləşməsi, bir sıra sosial proqramların həyata keçirilməsinə yönəldilməsi nəzərdə tutulur. Amma əsasən, ərəb ölkələrində Rifah fondlarları əhalidən çox məmurların rifahının yüksəlməsinə rəvac verib. Ümumiyyətlə, neft ölkələrinə diqqət yetirdikdə, onların əksəriyyətində rəsmi və qeyri-rəsmi monorxiyalı hakimiyyəti hökm sürür. Müxtəlif ölkələrdə ehtiyat fondlarına toplanan vəsaitlərin xərclənməsi istiqamətlərini araşdırmağa çalışarkən, 17 ölkənin hamısında şəffaf mühitin olmadığını gördük. Əldə edə bildiyimiz informasiyalar isə bunlar oldu.

Alyaskada neft pullarının dividentləri əhaliyə paylanır

ABŞ-da Alyaska Neft Fondu referendum vasitəsilə 1976-cı ildə yaradılıb. Gəlirlərin 25 faizi Dövlət Neft Fondundan Alyaska ştatının qubernatorluğuna vergi kimi ödənilir (vergilər, qazma, boru kəmərinin istifadəsi üçün ödəniş lisenziyası). Fondun vəsaitlərinin idarə olunmasından əldə olunan dividentlər isə əhali arasında bölüşdürülür. 2005-ci ilin məlumatına görə, fondun ümumi gəliri 32 milyard dollar, dividentləri isə adambaşına 845 dollar olub. Bunun hesabına səhiyyə və təhsil pulsuzdur. Son 5 ildə fondun gəlirləri 5,78 faiz artıb. Gəlirlər portfelində ABŞ- məxsus şirkətlərin səhmləri 35 faiz, ABŞ istiqarzları 25 faiz, digər ölkələrin qiymətli kağızları 22 faiz və digər investisiyalar 8 faiz təşkil edir.

«Qara qızıl»ın pulları Venesualada yoxsulluğu 80 faizə qaldırıb

Venesuela isə 1998-ci ildə ehyat fondu yaradılsa da, idarəçilik bərbad vəziyyətdədir. Qurumun adı makroiqtisadi rifah adlandırılıb. İlkin olaraq, fondun formalaşdırılması mexanizmi çox çətin qurulmuşdu. Dövlət bücəsində neftin baza qiyməti 14,7 dollar\\barelidən hesablanırdı. Qiymətlər qalxdıqca əlavə vəsait ehtiyat fonduna toplanırdı. Dövlət büdcəsində onun hansı istiqamətdə xərclənməsinə dair məlumatlar isə daim məhdud olmuşdu. Daha sonra fondun qaydaları dəyişdi. Dövlət büdcəsinin kəsirləri çoxaldıqca, fonddan köçürmələr artdı. 2003-cu ildə Uqo Çaves hökuməti orada 3 milyard dollar toplamağa nail olmuşdular. Onun uğursuz iqtisadi siaysəti nəticəsində həmin vəsait 2003-cü ilə kimi tamamilə tükəndi. Hazırda Makroiqtisadi Rifah Fondu öz funksiyasını tamamilə itirib.

Bir misalı göstərək ki, Venesuyelada 10 il ərzində neft hasilatı artsa da, yoxsulluq səviyyəsi isə 60 faizdən 80 faizə qədər artıb. Bu isə əhalinin gəlirlərə əlinin çatmadığını göstərir. Bütün gəlirlər mafiyoz, monopoilst məmurlar tərəfindən bölüşdürülərək mənimsənilir.

Küveytdə adambaşına düşən gəlir 22 min dollara bərabərdir

Küveytdə isə neft gəlirlərinin bölünməsinə dair iki fond fəaliyyət göstərir. Onun biri-Büdcə Ehtiyat Fondu 1960-ci ildə, digəri Gələcək Nəsillər Ehtiyat Fondu isə 1976-ci ildə yaradılıb. Dövlət gəlirlərinin 10 faizi ikinci fonda köçürülür. 2004-cu ildə hər iki qurumunu gəlirləri 80 milyard dollar olmuşdu. Lakin həmin vəsaitlərin xərclərində qeyri-şəffaflıq hökm sürür. Belə ki, qiymətli kağızlara yatırılan depozitlərdən gələn faizlərin necə xərclənməsi, ümumiyyətlə, bəlli deyil. Lakin onu da vurğulamaq lazımdır ki, 1990-1991-ci illərdəki müharibən sonra bərbad vəziyyətə düşən iqtisadiyyat fondun vəsaitləri hesabına dirçəlib. Hazırda Küveytdə adambaşına düşən gəlir 22 min dollara bərabərdir.

Amma bu ölkə böyük sosial proqramlar da həyata keçirilir. Məsələn, neftdən gələn gəlir hesabına öz vətəndaşları üçün evlə təminat, xaricdə təhsil pulsuzdur. Amma xaricdə təhsil alanların geri qayıdıb-qayıtmayacağı hökuməti maraqlandırmır. Həmçinin böyük cərrahiyə əməliyyatlarını da dövlət öz boynuna götürüb. Sahibkarlar üçün də bəzi dəstək proqarmları hazırlayıblar.

Bütün bunlardan başqa birdəfəlik pul ödəmələri olur. Kralın 50 yaşı tamam olanda və sair bu kimi tədbirlərdə əhaliyə pul paylanılır. Belə ki, bu ölkədə İraq işğalının qurtulmasının 20 illiyi ilə əlaqədər 13 min dollar pul payladılar. Yəni bununla neft pulları hər bir ailəyə müəyyən qədər çatır.

Qara günə qalan Nigeriya

Digər neft ölkəsi Nigeriyaya gəlincə, ölkə rəhbərliyi 2004-cu ildə Rifah Fondunu yaratdı. Əvvəlki il «qara qızıl»dan gələn mənfəətin 50 faizi buraya köçürüldü. 2004-cü ilin noyabrında bu vəsaitin 280 milyard dollarını hökumət birdəfəyə xərclədi. Həmin pul benzinin qiymətinin qalxması ilə əlaqədar vətəndaşlara kompensasiya olaraq sərf edildi. Bununla fond fəaliyyətə başlamamış donduruldu. Bu səbəbdən neft gəlirlərinin xərclənməsində Nigerya modeli ən uğursuz hesab edilir. Buranını əhalsi isə dünyanın ən yoxsulları sırasındadır. Ona görə də ölkədə böyük immiqrasiya prosesi gedir.

Hər kəsin qibtə etdiyi Norveç modeli…

Ən uğurlu model isə Norveç modeli sayılır. Bu ölkədə qara qızıldan gələn gəlirləri yönəltmək üçün 1990-cı ildə Dövlət Neft Fondunu təsis edib. Bu qurum gələcək nəsillər və rifah fondu rolunu oynayır. Onun formalaşmasını hökumət müəyyənləşdirir, parlamert isə təsdiq edir. Oradakı neft gəlirlərin yarısı dövlət büdcəsinə köçürülür. Hökumətin fondun idarəçiliyi ilə bağlı siyasəti həm sərt, həm də şəffafdır. Neft gəlirləri və büdcə xərcləri arasında həmişə əlaqə olub. Neftin qiyməti qalxdıqca büdcə xərcləri kiçilir və ya əksinə. Hazırda Neft Fondunun gəlirləri 400 milyard dolları keçib.

Oman büdcəsində neft pulları «göydəndüşmə vəsait» adlandırılır

Digər neftli ərəb ölkəsi Omanda 1980-ci ildə Ehtiyat Fondu, 1993-cü ildə Neft Fondu yaradıldı. «Qara qızıl»ın qiymətindən asılı olmayaraq, dövlət büdcəsində baza qiymət 15 dolla\\barel götürülür. 2 dollar\\barellik pay Ehtiyat Fonduna, 0,5 dollar\\barelik hissəsi Neft Fonduna yönəldilir. Əgər neftin qiyməti baha olarsa, qalan hissə «göydəndüşmə» pul kimi büdcəyə köçürülür. Amma bu pul büdcə zərfində necə «göydəndüşmə» kimi qeyd edilirsə, elə də mənimsənilir. Hələ indiyə kimi, vəsaitlərin necə xərclənməsinə dair bir cümlə belə verilməyib. Ona görə də son 2008-ci ilin hesabatında Neft Fondunda bir qəpik belə pulun olmaması aşkarlınmışdı. Səbəb isə dövlət büdcəsində yüksək kəsirin fondun pulu ilə bağlanmasıdır. Defisiti örtmək üçün böyük həcmdə transfertlər olur ki, bu da neft gəlirlərinin tükənməsi ilə nəticələnib.

Rusiya neft pullarını genefonda xərcləyir

Qonşu ölkə Rusiyanın təcrübəsinə gəlincə, burada 2004-cü ildə Rifah Fondu yaradılıb. Qurumun vəsaitləri hesabına Rusiya hökuməti bir sıra sosial layihələr həyata keçirib. Bura xüsusilə ölkənin genefondunun qorunması, əhalinin sayının artırılmasına dair proqramlar daxildir.

Rusiyanın Rifah Fondunun gəlirləri vasitəsilə vətəndaşları tibbi sığorta olunur. 16 yaşadək bütün uşaqlar dövlət müəssisələrində pulsuz müalicə olunur. Hər anadan olan uşağa 12 min dollar vəsait ödəyirlər. Amma bəllidir ki, bu ölkədə də sözügedən vəsaitlərin xərclənməsində korrupsiya geniş yayıdıb.

Orta Asiyada isə pulluluq dövlət sirridir

Orta Asiya ölkələri arasında yalnız Qaxaxıstanda Rifah Fondu mövcuddur. Və oradan dövlət büdcəsinə transfertin həcmi 60 faizi keçib. Fondun valyuat ehtiyatı təqribən 35 milyard dollardır.

Özbəkistan və Türkmənistanda isə, ümumiyyətlə, dövlətin valyuta ehtiyatı barədə məlumat verilmir. Onlar bunun dövlət sirrinə aid ediblər.

Ən mütərrəqi model hansı ölkədədir?

Neft Araşdırmaları Mərkəzinin rəhbəri İlham Şaban bildirdi ki, neft ölkələri arasında ən mütərrəqi və ən şəffaf modeli Norveç dövləti ortaya qoyub: «Bu ölkədəki gəlirlər Neft Fondunda toplanır və onun əhaliyə çatdırılması mexanizmi çox işləkdir. Neft gəlirləri ilə ilk olaraq işsizlik problemini tam aradan qaldırdılar. Bundan əlavə yüksək əməkhaqqı müəyyənləşdirilb.

Üçüncü ən böyük islahat sosial sahədə aparıldı. Buraya təhsilin, səhiyyənin öz vətəndaşları üçün pulsuz olması, insanların istirahətlərinin xüsusi sanatoriyalarda təşkili və sair amillər daxildir. Bu vasitə ilə neft gəlirləri ölkə əhalisi arasında yayılır».

Azərbaycana gəlincə…

Azərbaycan Dövlət Neft Fondu 29 dekabr 1999-cu il yaradılıb. Fondun vəsaiti həm neft və qaz ixracından gələn gəlirlər, habelə maliyyə fəaliyyəti ilə əldə olunan vəsaitlər hesabına formalaşır. Hazırda Fondun 24 milyard dollar vəsaiti var. İ.Şabanın fikrincə, Azərbaycan əhalisinin də ərəb, Orta Asiya və latın ölkələri kimi neft gəlirlərinə əlçatanlığı yoxdur: «Azərbaycanda əhali çox, başqa neft ölkələri ilə müqayisədə gəlirləri azdır. Ona görə də əsas siyasət kimi daha çox sferanı əhatə edə biləcək sosial layihələr həyata keçirmək strategiyası yürüdürlər. Amma buna nəzarət mexanizmi aşağıdır. Bizdə sosial layihələr dedikdə, təhsil ocaqlarının, səhiyyə müəssisələrinin tikintisini nəzərdə tutulurlar. Amma reallığa gəldikdə, adi maqnit tomoqrafiyasi deyilən tibbi proses var, bir mərhələsinin qiyməti 400 manatdır. Minimum əməkhaqqından 5 dəfədən çoxdur. Ürəkdə şuntlama əməliyyatının qiyməti 12 min manatdır. Sosial proqram adı altında 20 milyona bir diaqnostika mərkəzi tikilir, amma qan analizləri var ki, qiyməti 100 manata başa gəlir. Belə aydın olur ki, neftin pulları əhali arasında paylanmır. Azərbaycan hökumət öz vətəndaşından qazanc götürməyi güdür.

Adi bir xarici pasportun başa gəlməsinin maya dəyəri 1 manatdır, amma əhalidən 40 manat alırlar. Bu soyğunçuluqdur.

Azərbaycan hökuməti sosial layihələr dedikdə , heç bir sosial çəkisi olmayan investisya layihələrini nəzərdə tutur».

Vüsalə RÜSTƏMOVA

Bizim yol.- 2011.- 29 yanvar.- S. 11.