Türk qanlı, İslam etiqadlı,

Avropa qiyafəli şəxsiyyət

İsa Həbibbəyli: “Əli bəy Hüseynzadə ortaq türk düşüncəsinin, turançılıq ideologiyasının formalaşmasında misilsiz xidmətlər göstərib”

”Firdovsiyyə Əhmədova: “Onun üçrəngli dövlət bayrağında ehtiva olunan prinsiplərin banisi kimi dəyərləndirilməsi tarixi ədalətdir”

”2014-cü ilin fevral ayında Azərbaycan ictimai fikrinin görkəmli nümayəndəsi, tanınmış maarifçi və yazıçı-publisist Əli bəy Hüseynzadənin anadan olmasının 150 illiyi tamam oldu. 21 yanvar 2014-cü il tarixində isə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev “Əli bəy Hüseynzadənin 150 illik yubileyinin keçirilməsi haqqında” sərəncam imzalayıb.

Sərəncamda bildirilir ki, Ə.Hüseynzadə türk xalqlarının mədəni inteqrasiyasının məfkurə kimi təşəkkül tapmasında mühüm rol oynayan, müasir cəmiyyət quruculuğunda demokratik prinsiplərin ənənəvi dəyərlər zəminində bərqərar olmasının vacibliyini irəli sürən və müstəqil milli dövlətçiliyin nəzəri əsaslarının işlənib hazırlanmasında yaxından iştirak edən, eləcə də çoxşaxəli fəaliyyəti boyunca yaratdığı zəngin fəlsəfi-publisistik, ədəbi-elmi irsi sayəsində Azərbaycan maarifçiliyi tarixinə qiymətli töhfələr verən görkəmli ictimai xadimdir.

Sərəncamda Əli bəy Hüseynzadənin 150 illik yubileyinin keçirilməsini təmin etmək məqsədilə Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinə, Təhsil Nazirliyinə və Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasına, Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin təklifləri nəzərə alınmaqla yubileyə həsr olunmuş tədbirlər planını hazırlayıb həyata keçirilməsi tapşırılır.

“Mütəfəkkirin irsi sovet

dövründə araşdırılmayıb”

AMEA-nın vitse-prezidenti, Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun direktoru İsa Həbibbəyli “Bizim Yol”a açıqlamasında Əli bəy Hüseynzadəni maarifpərvər ziyalı və böyük türkoloq alim kimi xarakterizə etdi: “Cənab Prezidentin sərəncamına uyğun olaraq, AMEA-da bu böyük maarifçi ilə bağlı tədbirlər keçirilib. Rəhbərlik etdiyim inistitutda elmi sessiya keçirilib. Təəssüf ki, yazıçı, publisist, şair, Azərbaycan ictimai-mədəni həyatı və milli mətbuat tarixində böyük rolu olan alim Əli bəy Hüseynzadənin irsi sovet dövründə araşdırılmayıb, vaxtilə ona “panislamist”, “pantürkist” damğaları vurularaq ədəbi-ictimai fəaliyyətinə kölgə salınıb, əsərləri qadağan edilib. Lakin müstəqillik illərində görkəmli Azərbaycan mütəfəkkiri və maarifçisinin irsi müəyyən araşdırmalara cəlb olunub, əsərləri işıq üzü görüb. Əli bəy Hüseynzadə Azərbaycanın müstəqilliyi uğrunda daim mübarizə aparıb. O, ortaq türk düşüncəsinin, turançılıq ideologiyasının formalaşmasında misilsiz xidmətlər göstərib. Türkiyənin özündə türkləşmə uğrunda yorulmadan çalışıb. Əli bəy Hüseynzadə haqqında yazılan əsərlərdən ibarət olacaq “Məqalələr toplusu” da nəşrə hazırlanır. Onun irsini bütün dolğunluğu ilə əhatə edə biləcək sanballı bir monoqrafiyanın yazılması məqsədəuyğun və vacibdir, bu barədə tapşırıq və göstərişlərimi də vermişəm”.

AMEA-nın vitse-prezidenti onu da bildirdi ki, AMEA-da tədbirlər davam edir: “Yaxın keçmişdə Fəlsəfə və Hüquq İnstitutunda, eləcə də Tarix İnistitutunda Əli bəy Hüseynzadə ilə bağlı elmi seminar və sessiyalar keçirilib. Elmi tədbirlərin keçirilməsi davam etdiriləcək. AMEA-nın Mərkəzi Elmi Kitabxanasında Əli bəy Hüseynzadənin həyat və yaradıcılığını əks etirən sərgi təşkil edilib. Onun həyat və yaradıcılığını əks etdirən kitablar nümayiş olunub. Müxtəlif bölmələr üzrə “Türklər kimdir, kimlərdən ibarətdir”, iki cilddən ibarət “Seçilmiş əsərlər”i, “Qərbin iki dastanında Türk”, “Siyasəti-fürüsat”, “Qırmızı qaranlıqlar içində yaşıl işıqlar”, həmçinin nəşrində ədibin böyük əməyi olduğu “Füyuzat” jurnalı və s. sərgilənib. Sərgidə nümayiş olunan 150-yə yaxın ədəbiyyat Azərbaycan, rus, türk və Qərbi Avropa dillərində təqdim olunub”.

“Əli bəy Hüseynzadə çox

maraqlı bioqrafiyaya malikdir”

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Dövlət İdarəçilik Akademiyasının “Tarix” kafedrasının müdiri, “Əməkdar Müəllim” Firdovsiyyə Əhmədova da əməkdaşımızla söhbətində Ə.Hüseynzadənin şəxsiyyəti və yaradıcılığından danışdı: “Əli bəy Azərbaycan ictimai-siyasi fikrində çox önəmli yer tutmuş şəxsiyyətdir. Onun fəaliyyəti çoxşahəlidir. Onun Türk dünyası və Şərq aləmi üçün gördüyü işlər var. Əli bəy Hüseynzadə çox maraqlı bioqrafiyaya malikdir. Baxmayaraq ki, onun fəaliyyəti Azərbaycanın və Türkiyənin çoğrafiyasını əhatə edir, amma onun fitri istedadı, aldığı təshil, siyasi baxışlarının formalaşması əməli bir xarkter daşıyıb. Yəni, Əli bəyin ictimai-siyasi fikri böyük bir hərəkətın elmi-nəzəri əsasını qoymuşdu. Söhbət Turançılıq məfkurəsinin formalaşmasından gedir. Maraqlıdır ki, Əli bəy Turançılıq məfkurəsinin əsasını qoyan şəxsə çevrilənə qədər çox zəngin bioqrfiyaya malik idi. Təhsil baxımından öncə onun ailə tərbiyəsini qeyd etmək lazımdır. O, ruhani-müəllim ailəsində doğulmuşdu. Əli bəy Qafqaz şeyxülislamı olmuş Əhməd Hüseynzadənin nəvəsidir. Yəni, bütün bu faktorlar Əli bəyin dünya görüşünün formalaşmasında önəmli rol oynayıb. O, mükəmməl təhsil alıb. Onun ilkin təhsilinə nəzər salsaq görəcəyik ki, Qafqaz canişinliyinin mərkəzi sayılan Tiflis şəhərində yerləşən Ruhani İdarəsinin nəzdində məktəbdə oxuyub. Sonra həmin şəhərdə gimnaziyada təhsil alıb. Daha sonra 10 il ali təhsil alıb. Bu müddətin bir hissəsi Rusiya ali məktəbində - Sankt-Pterburq Universitetinin riyaziyyat fakültəsində təhsil aldığı illərə, bir hissəsi də çox maraqlıdır ki, tam fərqli bir sahəyə - İstanbul Universitetinin hərbi tibb fakültəsinə aiddir. Əli bəy Hüseynzadə həmçinin Sankt-Peterburq İmperator Rəssamlıq Akademiyasında təhsil almışdır və bir sıra portret və mənzərələrin müəllifidir. Onun rəsmləri Bakı muzeylərində, İstanbul və Parisdə şəxsi kolleksiyalarda saxlanılır.

Əli Bəy Hüseynzadə şəxsiyyətini təhlil edərkən, yalnız ictimai-siyasi fikir, milli məfkurənin formlaşmasında rolu ilə yanaşı, onun peşəkar fəaliyyətini də dəyərləndirmək lazımdır. Hərbi tibb ixtisası üzrə təhsil alandan sonra hərbidə ixtisası üzrə fəliyyətə başlayıb. Qırmızı Ayparanın xətti ilə orduda xidmətdə olub. Dəri-zöhrəvi xəstəlikləri üzrə ixtisaslaşmış həkim idi. Sonralar İstanbul Universitetində professor köməkçisi vəzifəsində də çalışıb”.

“O, müstəmləkə rejimlərinə qarşı

ardıcıl əməli mübarizə aparıb”

Firdövsiyyə Əhmədovanın sözlərinə görə, Ə.Hüseyzadə həkim olaraq fəaliyyət göstərdiyi illərdə elmi-mədəni və ədəbi fəaliyyətlə də məşğul olub: “Yəni ədəbi tərcümələr edib, tibb sahəsi ilə bağlı əsərlər yazıb. Baxın, onun etdiyi ədəbi tərcümələr, tibb elmi ilə bağlı yazdığı əsərlər Azərbaycan və Türkiyə çoğrafiyasında sanballı nümunələrdir”.

F.Əhmədova deyir ki, XX əsrin əvvəllərində artıq Əli bəy Hüseynzadənin fəaliyyəti siyasi baxımından da dəyərləndirilməlidir: “Əli bəyin inqilabçılıq fəaliyyəti nə zaman formalaşdı? O, inqilabi fəaliyyətlə bağlı təcrübəni Sank-Peterburqda keçirdiyi tələbəlik illərində yığmışdı. Həmin ali məkətbdə Əli bəy Tələbə Siyasi Dərnəklərində iştirak edirdi. Zəngin təcrübəsi ilə o, İstanbulda da həmin fəaliyyətini davam etdirirdi. Onun üçün fərq etməzdi-Avropa müstəvisində olsun, yaxud Şərq müstəvisində olsun, müstəmləkə rejimlərinə qarşı Əli bəy Hüseynzadə ardıcıl əməli mübarizə aparan bir şəxsiyyət olub. Təsadüfü deyil ki, Osmanlı sultanı Əbdülməcid rejiminə qarşı Əli bəy Hüseynzadə “İttihad və tərəqqi” partiyasının əsasını qoyanlardan biri olub. Bu çox az rast gəlinən faktlardan biridir: Əli bəy sultan hakimiyyətinə qarşı apardığı mübarizəyə görə təqibə məruz qalıb və Bakıya köçməyə məcbur olub.

Bakıda onun fəaliyyətini siyasi-publisistika baxımından dəyərləndirmək olar. Bakıda olduğu dövrdə Əli bəy “Kaspi”, “Həyat”, “Baku”, “Füyüzat” jurnalında çalışıb, həm də baş yazar kimi yazılar yazıb. Xüsən mən “Füyüzat” jurnalını qeyd etmək istəyirəm. Əli bəyin bu fəaliyyəti füyuzatçılar məktəbinin yaranması ilə nəticələnmişdi. Və o, qısa zamanda Rusiya müsəlmanlarının liderlərindən birinə çevrilib. 1905-ci ildə Əli bəy Hüseynzadə Ümumrusiya müsəlmanlarının ehtiyacları tələbnaməsinə dair Sankt-Peterburqa gedən 11 nəfərdən ibarət nümayəndə heyətinin tərkibində olub. Eyni zamanda o, Müsəlman İttifaqının gizli şəkildə fəaliyyət göstərən qurultaylarında iştirak edib.

Ümumiyyətlə, Əli bəy Hüseynzadə Azərbaycan milli şurunun formalaşmasında öz siyasi publisistikası ilə töhfələr vermişdi. Siyasi türkçülüyün banilərindən sayılan Əli bəyin yazılarında diferensasiya belə gedir: o, öncə deyir ki, biz insanıq, ikinci mərhələdə qafqazlı olduğumuzu deyir, üçüncü mərhələdə müsəlman olduğumuzu bildirir və nəhayət milli kimliyimiz baxımından türk olduğumuzu deyir. Əli bəy bu anlayışlarının açıqlamasını da verir. XX əsrin əvvəllərində milli kimlik məsələsinə çox önəm verən Əli bəy Hüseynzadə istər “Füyuzat” jurnalında, istərsə də “Həyat” qəzetində “Türklər kimdir, kimlərdən ibarətdir”, “Türk dilinin vəzifeyi-mədəniyyəti”, “Məcnun və Leylayi dilimiz” adlı əsərlərlə çıxış edib. Özü də bu əsərlərini poetik dillə yazıb. Hətt yazdığı şeirlərlə belə türk dünyasının çoğrafiyasını, türk dilinin yayıldığı arenanı mətbuat vasitəsi ilə təbliğ eləmişdi.

Əli bəy Hüseynzadənin müstəqil Azərbaycan Respublikasının üç rəngli dövlət bayrağında ehtiva olunan prinsiplərin banisi kimi də dəyərləndirilməsi tarixi ədalətdir. Əli bəyin dediyi “türk qanlı, müsəlman etiqadlı, firənk fikirli, Avropa qiyafəli” məhz o deməkdir ki, bizim kimliyimiz türkdür, dinimiz islamdır, inkişaf istiqamətimiz isə Avropa tərəqqisinə çatmaqdır”.

(Davamı gələn sayımızda)

Ramid İBRAHİMOV

Bizim Yol.- 2014.- 18 iyun.- S.13.