"Rəsulzadə irsi tam araşdırılmayıb"

Tarixçi alim Nəsiman Yaqublu dövlətdən bu istiqamətdə dəstək gözləyir

"AXC liderinin mühacirətdəki fəaliyyəti, məktubları,

məqalələri tapılaraq Azərbaycana gətirilməlidir"

(Əvvəli ötən sayımızda)

Tarix elmləri üzrə fəlsəfə doktoru Nəsiman Yaqublu deyir ki, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti süqut edəndən sonra Məmməd Əmin Rəsulzadə çətin, ağır həyat yaşayır: "Siyasi fəaliyyət göstərməyə məqam gözləyirdi, o bu məqamı İsmayıllı rayonunun Lahıc kəndində gözləyirdi. Həbs edilir. Stalin onu azad edib Moskvaya aparır. Rəsulzadə SSRİ ilə anlaşmanı qeyri-mümkün görüb, oradan gizli yolla Türkiyəyə gedir. Mənbələr təsdiq edir ki, 1922-ci ilin dekabrından Rəsulzadə Türkiyədə idi və burada fəaliyyət göstərməyə başlayır. 1923-cü ilin may ayında "Azərbaycan Cümhuriyyəti" kitabını dərc edir. Türkiyə Cümhuriyyətinini, türk insanının Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti ilə tanış edir. Tarix haqqında bilgilər verir.

1923-ci ildə İstanbulda M.Ə.Rəsulzadənin "Azərbaycan respublikasının keçmişi, təşəkkülü və indiki vəziyyəti" kitabı çap edilir. "Əsrimizin Səyavuşu", "İstiqlal məfkurəsi və gənclik" kitabları çap edilir. 1923-cü ilin sentyabrın 26-da Azərbaycan mühacirət mətbuatının əsas orqanı olan "Yeni Qafqaziyyə" jurnalını yaradır. Azərbaycanda baş verən prosesləri dünya ictimaiyyətinə çatdırır. M.Ə.Rəsulzadə 1928-ci ildə İstanbulda "İnqilabçı Sosializmin iflası və demokratiyanın gələcəyi", "Millət və Bolşevizm" və "Qafqasya türkləri" kimi əsərlərini çap etdirib. Həmin ildə onun redaktorluğu ilə "Azəri türkü", sonra isə "Odlu yurd" jurnalları və həftəlik "Bildiriş" qəzeti də nəşr edilməkdə idi. 1930-cu ildən sonra Rəsulzadə Avropada fəaliyyət göstərir, Polşada, Almaniyada fəaliyyətə başlayır. "İstiqlal" qəzetini çap etdirir. "Qurtuluş" jurnalını nəşr etdirir. Polyak dilində "Azərbaycan müstəqillik uğrunda" kitabını dərc etdirir. Polyak ictimaiyyətini Azərbaycan həqiqətləri ilə tanış edir".

"Azərbaycanda baş verən hadisələri dünya

ictimaiyyətinin diqqətinə çatdırırdı"

Nəsiman Yaqublu deyir ki, Rəsulzadənin Avropada fəaliyyəti dərindən öyrənilməyib, araşdırılmayıb: "1939-1945-ci illərdə Rəsulzadəni yenə Azərbaycanı və azərbaycanlıları xilas edən lider kimi görürük. Hitlerlə əlaqəyə girir. Burada fəaliyyət göstərir. Milli Azərbaycan Komitəsini yaradır. 1945-ci ildən sonra Rəsulzadəni yenə Türkiyədə görürük. Burada o, Azərbaycan Kültür Dərnəyi, "Azərbaycan" jurnalını çap etdirir. Azərbaycanlıları ətrafına toplayır. Jurnalın arxasında 1918-1920-ci illərin Azərbaycan dövlətinin xəritəsi çap olunurdu. Çalışırdı ki, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründəki Azərbaycan unudulmasın. Rəsulzadə beynəlxalq konfranslarda iştirak edərək Azərbaycanı təmsil edir, Azərbaycanda baş verən hadisələri dünya ictimaiyyətinin diqqətinə çatdırırdı".

""Rəsulzadənin ensiklopediyası"

gələcəkdə ingilis dilində dərc olunacaq"

Nəsiman Yaqublu bildirir ki, M.Ə.Rəsulzadə fəaliyyətinin araşdırılmasına ehtiyac var: "Ola bilsin ki, bu gün dediklərimizlə bağlı olaraq gələcəkdə araşdırma aparılacaq. Onun fəaliyyəti mürəkkəb dövrdə olub. Rəsulzadənin irsi ilə bağlı olaraq son zamanlar biz də iş görürük. 2013-cü ildə "Rəsulzadənin ensiklopediyası" dərc olundu. Hər il bu ensiklopediyaya məlumatlar əlavə olunur. Artıq bu kitabı təkmilləşdirərək Rusiyada və Türkiyədə çapına hazırlaşırıq.

Rəsulzadənın Polşada polyak dilində çıxan kitabının tərcüməsini başa çatdırmışıq. Onu da qeyd edim ki, "Rəsulzadənin ensiklopediyası"nın gələcəkdə ingilis dilində dərc olunması üçün də planımız var. Bu işlərdə bizi geridə saxlayan əsasən maddiyyat məsələsidir. Bu işlərdə ciddi problemlərlə üzləşirik. Bu məsələdə bizə dostların dəstəyi olub".

"Rəsulzadə ilə bağlı

nazirə müraciət etdim"

Nəsiman Yaqublunun sözlərinə görə, M.Ə.Rəsulzadənin mühacirətdəki fəaliyyəti, məktubları, məqalələri tapılaraq Azərbaycana gətirilməlidir: "Doğrusu, bu məsələdə də çətinlik var. Dövlətin dəstəyi arzuolunandır. Yaxın keçmişdə Azərbaycan Prezidenti cənab İlham Əliyev "Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin 130 illik yubileyinin keçirilməsi haqqında" sərəncam verdi. Sərəncamda tapşırılır ki, Azərbaycan Respublikasının Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası, Azərbaycan Respublikasının Təhsil Nazirliyi və digər aidiyyəti qurumlarla birlikdə Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin 130 illik yubileyinə həsr olunmuş tədbirlər planını hazırlayıb həyata keçirsin. Həmin plana görə, Rəsulzadənin xarici ölkələrdəki fəaliyyətinin araşdırılması və ona məxsus materialların Azərbaycana gətirilməsi də var. Bu sərəncamdan çıxış edərək mədəniyyət və turizm naziri Əbülfəs Qarayevə müraciət etdim. Müraciətdə xahiş etmişəm ki, Rəsulzadənin mühacirətdəki sənədlərini toplayıb Azərbaycana gətirək. Müraciətdə göstərmişəm ki, bu təkcə Rəsulzadənin irsinin araşdırılması deyil, mühacirətdə yaşayıb fəaliyyət göstərən azərbaycanlıların irsinin araşdırılması olacaq. Ceyhun Hacıbəyli, Topçubaşov, Məcid Musazadə və başqalarının sənədləri də var. Deyim ki, bu sənədlərin çoxu şəxsi evlərdə saxlanılır. Bunu ancaq bilən adamlar toplayıb Azərbaycana gətirə bilərlər. Mən bu ünvanları da bilirəm. Onlarla əlaqəm də var. Yerlərini də bilirəm. Sadəcə gedib toplayıb gətirmək lazımdır".

"Ən əsası dövlət başçısının rəsmi

göstərişi-sərəncamı mövcuddur"

Nəsiman Yaqublu deyir ki, mədəniyyət və turizm naziri Əbülfəs Qarayev bu günə qədər cavab verilməyib: "Təəssüf ki, müraciətə hələ cavab almamışım. Ümid edirəm ki, yaxın günlərdə nazir müraciətimi müsbət cavablandıracaq. Diqqətlə yanaşacaq. Məndə olan məlumata görə, Əbülfəs Qarayev də mühacirət dövrünün araşdırmaçılarından biridir. Bu sahədə onun fəaliyyəti var. Ən azından bu mövzuya nazirin bələdçiliyi var. Ən əsası dövlət başçısının rəsmi göstərişi-sərəncamı mövcuddur. Mən hesab edirəm ki, dövlət başçısının sərəncamını həyata keçirmək nazirin birbaşa vəzifəsidir.

Mən Rəsulzadənin fəaliyyətinin araşdırılmasına, onun fəaliyyətinin təbliğ olunmasında göstərdiyi əməyə görə o şəxslərə, o cümlədən sizə-mətbuata təşəkkür edirəm. Mən illərdir ki, Rəsulzadənin irsinin araşdırılması ilə məşğulam, həmişə mətbuatda Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin banilərindən biri, Azərbaycan Milli Şurasının sədri Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin fəaliyyətinə diqqət və qayğı görmüşəm. Onun irsini araşdıranlara da bir daha təşəkkürümü bildirirəm. Rəsulzadə Azərbaycanın tarixi dövlətçilik ənənələri zəminində milli dövlət quruluşunun dirçəldilməsində, milli istiqlal ideyalarının geniş yayılmasında böyük xidmətlər göstərmiş və siyasi publisistikası ilə ədəbi-ictimai fikir tariximizə layiqli töhfələr vermiş görkəmli ictimai-siyasi xadimdir".

"Rəsulzadə kimi şəxsiyyətə bu

hadisələr imkan verirdi ki,

siyasətçi olaraq formalaşsın"

N.Yaqublu bildirir ki, Çar Rusiyasında baş verən ictimai-siyasi proseslər Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin banilərindən biri olan Rəsulzadənin siyasətçi kimi formalaşmasına təkan verirdi: "Çar Rusiyasının köhnə qaydaları daha keçərli deyildi. Üstəlik Rus-Yapon müharibəsində Çar Rusiyasının idarəçiliyində problem yaradırdı. İmperiyanın tərkibində olan insanlar da narazı və narahat idilər. Çar Rusiyasının Şərq əyalətlərində milli qurtuluş ideyalarının güclənməsi, siyasi partiyaların tədricən yaranması, xalqların siyasi şəkildə şüurlanması prosesi baş verirdi. 1905-1907-ci illərdə birinci rus inqilabının baş verməsi, 1917-ci ildə Fevral burjua inqilabının baş verməsi, çar hökumətinin ləğv edilməsi, yerində yeni hökumətin qurulması Rusiyanı çökdürürdü. Rəsulzadə kimi şəxsiyyətə bu hadisələr imkan verirdi ki, siyasətçi kimi formalaşsın.

1917-ci ilin payızında M.Ə.Rəsulzadə Rusiya parlamentinə Azərbaycan və Türküstandan millət vəkili seçilib. 1918-ci il mayın 26-da Zaqafqaziya seymi daxili fraksiyaların çəkişmələri nəticəsində ləğv olundu. Həmin ayın 27-də seymin müsəlman fraksiyasına daxil olan müxtəlif partiyaların üzvlərindən ibarət olan Azərbaycan milli şurası yarandı. Səs çoxluğu ilə M.Ə.Rəsulzadə milli şuranın sədri seçildi. 1918-ci il mayın 28-də bütün ölkələrin radio stansiyaları və qəzetləri Azərbaycan istiqlaliyyətinin elan olunmasını dünyaya yaydılar. Bu o demək idi ki, Azərbaycan xalqı öz varlığını, bir xalq kimi mövcudluğunu bütün bəşəriyyətə çatdırır və milli dövlətini qurduğunu tam şəkildə bəyan edirdi. Fətəli xan İsgəndər oğlu Xoyskinin başçılığı ilə Azərbaycan Demokratik Respublikası hökuməti təşkil olundu. Beləliklə, Azərbaycan xalqı nəinki türk xalqları arasında, həmçinin bütün islam şərqi aləmində ilk dəfə olaraq respublika qurdu. İyunun 17-də Azərbaycan Milli Şurasının iclasında M.Ə.Rəsulzadə öz alovlu nitqində deyirdi: "Dünya müharibəsi və Rusiya inqilabının təsiri ilə yeni doğulmuş və həyat siyasətinə ilk qədəm basmış olan Azərbaycan qayəsi əhatə olunmaz mühüm dəqiqələr keçirir. Bu yeni türk nüzad siyasəti rişə və buluğ bulub da millətlər zümrəsinə vəsail-həyat olaraq girə biləcək, yoxsa sısqa çocuq kimi südəmər halında tərki-həyat edəcəkdir? İştə bütün zehinləri işğal edən bir məsələ! İştə bir zaman ki, müqəddərat milliliyi əllərinə alanlar üçün Azərbaycan nüzadini tələf etdirməmək kimi müşkül, fəqət müşküllüyü ilə bərabər şərəfli bir vəzifə və məsuliyyət tərtib ediyor". Qeyd edim ki, Bakı Dövlət Universitetinin yaranması da M.Ə.Rəsulzadənin adı ilə bağlıdır. Bu məsələ ətrafında o, bir neçə dəfə Azərbaycan Parlamentində çıxış etmiş və universitetin açılmasını qəti tələb etmişdi.

Ramid İbrahimov

Bizim Yol.- 2014.- 28 iyun.- S.13.