Böyük Xəlilullahdan qalan mədəniyyət inciləri

“Bu minarənin ucalmasını böyük sultan I Xəlilullah əmr edib, Allah onun şahlığını və hakimiyyət illərini böyütsün”

(Əvvəli ötən sayımızda)

Şah Məscidi Şirvanşahlar Sarayı Kompleksinin aşağı həyətində yerləşir. Məsciddə iki ibadət zalı var: böyük ölçülərdə olan zal şah və onun əyanları üçün, kiçik ölçülərdə olan isə saray qadınları üçün nəzərdə tutulub.

Məsciddəki müxtəlif forma və təyinatlı oyuqlar namaz xalçaları, çıraqlar, “Quran” kitabları və təsbehlərin qoyulması üçün istifadə edilirdi. 2006-cı ildə saray məscidində bərpa işləri aparılıb.

Öyrəndik ki, məscidin hündürlüyü 22 metrdir. Minarəni əhatə edən yazıda qeyd olunur: "Bu minarənin ucalmasını böyük sultan I Xəlilullah əmr edib. Allah onun şahlığını və hakimiyyət illərini böyütsün 845-ci il" (1441-42 illər).

Şahidi olduq ki, məscidə girməzdən əvvəl yuyunmaq və dəstəmaz almaq üçün həyətin şimal tərəfində, hündür meydançada quyu və kiçik hovuz var. Məscidin mərkəzi zalının yuxarı künclərinə dar boğazları içəriyə-zala doğru yönəldilmiş böyük gil küplər hörülüb. Bu, bir tərəfdən özünəməxsus səsgücləndirici rol oynayır, digər tərəfdən isə seysmik konstruktiv-inşaat üsuludur. Məscidin mərkəzi zalının cənub divarında mehrab yerləşir.

Memarlıq formasına görə məscid çox sadədir. Onun giriş portalı bəzəksizdir, lakin minarə zərifliyi və gözəlliyi ilə diqqəti cəlb edir. Onun eyvanını saxlayan stalaktitlər və aşağıda yerləşən yazı kəməri yüksək sənətkarlıqla işlənib. Minarə dilimli gümbəzlə tamamlanır. Eyvanın ətrafı başqa böyük məscid minarələrində olduğu kimi üzəri oyma üsulu ilə bəzənmiş, daş məhəccərlə əhatə olunub. Sonralar rus ordusu tərəfindən şəhər top atəşinə tutularkən dağıdılmış daş məhəccər XIX əsrdə dəmir məhəccərlə əvəz edilib.

Məscidin daxilində şimal, şərq və qərbdən sadə işlənmiş qapılar açılır. Qapılardan şərq tərəfdəkindən şah və onun ailəsi, şimaldakından kişilər, qərbdəkindən isə qadınlar istifadə edirlərmiş. Gümbəzlə örtülən məscidin ibadət zalı mərkəzi hissədən və 4 tərəfdən birləşən çatma taxçalardan ibarətdir. Dilimli yarım gümbəzlə tamamlanan mehrab zərif stalaktitlərlə bəzənib.

Məscidin şimal-şərq küncündə tağ-tavanla örtülmüş kiçik bir otaq yerləşir ki, bura qadınlar üçün ibadətxana olub. Onun mehrabını sadə taxca əvəz edir. Mərkəzi zalın yuxarı küncündə divara hörülmüş zala açılan küplər səsi o qədər gücləndirirdi ki, mollanın səsi qadınlara məxsus otaqdan da eşidilirdi. Minbərin arxasında olan divar oyuğundan digər kiçik bir otağa keçmək üçün pilləkənlər var. Pəncərələrin qabağındakı daş şəbəkələr memarlıq baxımından olan bu binaya gözəllik verir.

Şirvanşahlar türbəsi

Şirvanşahların türbəsi - Şirvanşahlar saray kompleksinin tərkib hissəsidir. Şirvanşahların ailəvi türbəsi hicri təqvimi ilə 839-cu ildə (miladi təqvimlə 1435-ci il) Şirvanşah Xəlilullahın tapşırığı ilə memar Məhəmməd Əli tərəfindən Şirvanşahın anası Bikə xanım və 7 yaşlı oğlu Fərrux Yəminin dəfni üçün inşa edilib. Sonradan türbədə Şirvanşah Xəlilullahın özü, zövcəsi Xanikə Sultan, oğlanlarından Məhəmməd İbrahim, Əmir Bəhram, Şeyx Saleh torpağa tapşırılıb. 1946-cı ildə abidədə arxeoloji tədqiqat işləri aparılarkən, qəbirlərdən bəzi əşyalar tapılıb. Türbədə 2002-2003-cü illərdə bərpa işləri aparılıb.

Şahidi olduq ki, türbənin aşağı həyətinin ərazisində kompleksin 2 tikilisi, türbə və saray məscidi yerləşir. Aşağı həyəti digərindən iri dairəvi qapalı divar ayırır. Türbəyə yuxarıdan baxdıqda kəsmə ulduzla bəzədilmiş və 6 bucaqlı gümbəzlə tamamlanmış düzbucaqlı olduğu görünür. Tikilərkən günbəz üzərindəki ulduz şəkilli yarıqlara mavi rəngli kaşı yerləşdirilib.

Giriş üzərindəki yazı bu gözəl tikilinin tikilmə tarixi və memarı haqqında məlumat verir. Orada yazılıb: "Dinin müdafiəçisi peyğəmbərin adamı, böyük sultan Şirvanşah Xəlilullah, Allah onun şahlığını və hakimiyyətini daimi etsin, bu işıqlı türbəni öz anası və 7 yaşlı oğlu üçün Allah onlara rəhmət eləsin, tikdirməyi əmr etdi 839 il" (1435-36).

Türbənin girişində dəhliz var və o, 8 bucaqlı gümbəzlə örtülüb. Onun sağ və solunda xidmət üçün 2 yardımçı otaq var. Kvadrat formalı əsas zal mərkəzi hissədən və onun 4 tərəfində yerləşən çatmatağlı taxçalardan ibarətdir. Zalın mərkəzi hissəsi gümbəzlə örtülüb. Zalın şimal və cənub künclərində kvadrat planlı kiçik otaqlar var.

Giriş üzərindəki yazılara əsasən məlumdur ki, türbə Şirvanşah Xəlilullahın anası və oğlu üçün tikilib. Buna baxmayaraq orada Şirvanşahlar ailəsinin digər üzvləri də dəfn edilib. Qazıntılar zamanı sökülmüş döşəmənin altından daş lövhələr tapılıb. Bu daş lövhələrdən 7 ədəd qəbrin örtüyü olduğu məlum olub, yalnız 5 qəbrdə sümük qalıqları tapılıb. 2 qəbrdə sümüklər yox idi. Şirvanşahlar Sarayında saray şairi olmuş Bədr Şirvaninin qəsidə, mədh və divanlarına, habelə qəbirlərdən aşkarlanmış maddi-mədəniyyət nümunələrinə əsasən burada dəfn edilənlərin adları ayırd edilib və dəqiqləşdirilib: Birinci qəbirdə Şirvanşahın 7 yaşlı oğlu Fərrux Yəmin (1435-42) dəfn edilib. İkinci qəbir qoca qadına məxsus olub, Şirvanşahın anası oluduğu ehtimal edilir. Şirvanşahın anasının adının Bikə və çox hörmətli qadın olduğu, həmçinin hicri təqvimi ilə 839-cu ildə (1435-36) vəfat etdiyi qeyd olunur.

Üçüncü qəbirin Qara Yusifin əsiri olub, onun ölümündən sonra Şirvanşah Şahruxa ərə getmiş Xanikə xanıma aid olduğu ehtimal edilir. Dördüncü qəbirdə Şirvanşahın Şeyx Salah (1443-45) adlı 2 yaşlı oğlu dəfn olunub. Beşinci qəbir 19 yaşlı II İbrahimə (1432) aid olan qəbrdir. Girişin əks tərəfində iri bədənli, hündürlüyü 2 metr 10 sm. olan sklet aşkar edilib. Bu qəbirin I Xəlilullaha aid olduğu ehtimal edilir.

Murad darvazası

Şərq darvazası və ya Murad darvazası - Şirvanşahlar Saray Kompleksinin XVI əsrə aid olan yeganə tikilisidır. Murad darvazası portalının yuxarı çərçivəsində olan 2 medalyon arasında aşağıdakılar yazılıb: “Bu bina Ulu Rəcəb Bakuvinin 994-cü ildə (1585-1586) sifarişi əsasında böyük və ədalətli Sultan III Muradın dövründə tikdirilib”.

Portalın divar oyuqlarının yanındakı yazılar Təbrizli memar Əmirşahın adını məlum edir. Özünün ümumi, bədii dekorativ kompozisiyasına görə portal Divanxana və Türbə portallarına uyğun gəlir. Lakin burada tikinti texnikası və inşaat daşlarının keyfiyyəti xeyli aşağıdır. Burada Azərbaycan ornamental sənətinin stil təmizliyi pozulur. Memar ansamblın sabitliyini, ahəngliyini saxlamağa çalışsa da o dövrə xas olan memarlıq keyfiyyətinin aşağı düşməsindən qaça bilməyib.

Bayıl qalası

Şirvanşahlar Saray Kompleksində Bayıl Qalasının qalıqlarına rast gəldik. Öyrəndik ki, bu qala Bakının Bayıl burnu yaxınlığına yerləşən və hazırda dəniz sularının altında qalmış tarixi memarlıq abidəsi olub. Şirvan-Abşeron memarlıq məktəbinin ən gözəl əsərlərindən biri olan və XIII əsrdə inşa edilmiş Bayıl qalası Xəzər dənizinin suyunun qalxıb-enməsi ilə zamanla gah dənizin üzünə çıxır, gah da sulara qərq olaraq görünməz olur.

Bayıl qəsrinin (qalasının) tikintisi siyasi-hərbi baxımdan çox qarşıq bir çağda - monqol yürüşləri bütün Yaxın Şərqi lərzəyə gətirdiyi vaxtda (1234-1235-ci illərdə) başa çatmışdı. Ancaq sahilə yaxın adada tikilən bu möhtəşəm qəsrin ömrü çox qısa olub. Alimlərin fikrincə, o, 1306 - cı ildə baş verən güclü zəlzələ nəticəsində dənizə batıb. Mütəxxəsislərin əksəriyyəti o fikirdədir ki, qəsr dörd yüz ildən artıq Xəzər suları altında gizlənməsəydi, Abşeronun bir çox abidələri kimi bu qaladan da iz qalmayacaqdı. 1939 - 1969 - cu illər ərzində qəsr ərazisində aparılan arxeoloji tədqiqat işlərində divar uçuqları altından və su dibindən 700 - dən artıq yazılı daş tavalar çıxarılıb. Dərin oymalı bu daş tavalar nadir monumental xəttatlıq və heykəltəraşlıq əsərləri olub, nəhəng tikinti kitabəsinin ayrıntılarıdır. İlk çağda onlar divar hörgüsündə yanaşı düzülərək qala divarlarının bayır səthində uzun kitabə qurşağı (hündürlüyü 71 sm) əmələ gətiririb.

Bayıl qəsrinin daş kitabələrində araşdırmaçılar 15 Şirvanşahın adını, tikinti tarixlərini oxuyub, başqa müxtəlif məlumatlar aşkar ediblər. Bu kitabələrdən Mərdəkan qalasında "müəllif qolu" olan memar Əbdülməcid Məsud oğlunun, Ustad Zeynəddin Əbdürrəşid oğlu Şirvaninin adları oxunub.

Bir kitabə daşında Bayıl qəsrinin "Bəndər qələ" adı ilə verilməsi dəyərli faktlardandır. Anlamı liman qala olan bu ad Bayıl qalasının baş funksiyalarından birini aydınlaşdırır. Bütövlükdə isə Bayıl qəsri Şirvanşahların yeni paytaxt şəhəri yanında iqamətgahı olmuş, Şamaxı qalasının müdafiəsində Gülüstan qalasının daşıdığı vəzifəni Bakı qalasının müdafiəsində Bayıl qalası daşıyıb.

Bayıl qalasının cənub qapısı və qarşısındakı tikililər dəniz ticarəti ilə bağlı olduğu halda, sahilə yaxın şimal qapısı və qarşısındakı tikililər Şirvanşahların iqamətgahı olub. Qəsrin demək olar ki, ortasnda daş döşəməli meydançada monumental bir tikilinin özülü üzə çıxarılıb. Bəzi araşdırmaçılar bu yerdə Abşeron qalalarının ənənəvi qüllələri tipində bir qüllənin ucaldığını söylədikləri halda, əksər tədqiqatçılar onu atəşgah və ya məbəd qalıqları sayırlar. C.Qiyasi isə bu meydançada iri bir saray binasının ucalması ehtimalını irəli sürüb.

Bayıl Qalası XII-XIII yüzillərdə möhkəm qəsr, qala liman kimi tikilmiş və Bakının dənizdən qorunmasında baş yer tutan Bayıl qəsrinin daha qədim bir memarlıq kompleksinin özülləri üzərində ucaldılması ehtimalları da vardır. Şirvanın başqa müdafiə tikililərində (Dərbənd qalası, Şamaxı qalası, Bakı qalası, eləcə də Gülüstan qalası və Qəley-Buğurt qalası) olduğu sayaq, Bayıl qəsrinin memarlıq tərtibatında da bədii daş relyeflər, yonma daş fiqurlar işlədilib.

Ramid İBRAHİMOV

Bizim yol.-2014.-29 mart.-S.13.