“Müstəqilliyi dünyaya tanıtmaq

onu qazanmaqdan daha çətin idi”

Firdovsiyyə Əhmədova: "Azərbaycan 1918-ci ildə elan etdiyi xarici siyasət kursuna bu gün də sadiq qalır"

"Bu 3 ölkə 23 ildir ki, ölkəmizin ədalətli mövqeyini dəstəkləməkdə davam edir"

18 oktyabr Azərbaycanın dövlət müstəqilliyi haqqında Konstitusiya Aktının qəbul olunduğu gündür. Azərbaycan Respublikası Ali Sovetinin xalqın tələbi ilə çağırılmış növbədənkənar sessiyasında 1991-ci il avqustun 30-da Azərbaycan Respublikasının dövlət müstəqilliyini bərpa etmək haqqında bəyannamə qəbul edildi. Həmin ilin 18 oktyabr tarixli sessiyasında isə "Azərbaycan Respublikasının Dövlət müstəqilliyi haqqında" 6 fəsil, 32 maddədən ibarət olan Kostitusiya Aktı yekdilliklə qəbul edildi. Konstitusiya Aktında göstərilir ki, müstəqil Azərbaycan dövləti 1918-1920-ci illərdə mövcud olmuş Xalq Cümhuriyyətinin hüquqi varisidir.

Lakin bununla iş bitmirdi. Qarşıda ən vacib məsələ - Azərbaycanın dövlət müstəqilliyinin beynəlxalq aləm tərəfindən tanıdılması başlıca vəzifə kimi dururdu. Bu mövzu ətrafında Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Dövlət İdarəçilik Akademiyasının "Tarix" kafedrasının müdiri, "Əməkdar müəllim", tarix üzrə fəlsəfə doktoru Firdovsiyyə Əhmədova ilə həmsöhbət olduq.

- Bir əsrdə iki dəfə müstəqillik əldə edən Azərbaycan, bu uğurunu qısa müddətdə dünya dövlətlərinə tanıtdıra bildi. Bu, tarixi stuasiyadan doğan bir xoşbəxtçilik sayılmalıdır, yoxsa Azərbaycan diplomatlarının uğurunun nəticəsi?

- Azərbaycanın dövlət müstəqilliyinin bərpa olunması nə qədər ağır şərtlər altında həyata keçmişdisə, beynəlxalq aləmdə tanınması isə ondan daha ağır və çətin vəzifə idi. Bu baxımdan, 1918-ci ildə Azərbaycanın dövlət müstəqilliyinin elan olunmasından sonra Azərbaycanın xarici siyasətinın qarşısında dayanan ən mühüm məsələlərdən biri ərazi bütövlüyü ilə bağlı idi. Belə ki, bu yolda ilk addım kimi Bakının yadelli işğalçılardan azad olunması məsələsi qarşıda dururdu. İkinci, mühüm bir məsələ isə dövlət müstəqilliyinin beynəlxalq aləmdə tanıdılmasına nail olmaq idi.

Bütün bu məsələlər isə 1918-ci ildə - birinci dünya müharibəsinin son ilində qaliblərin və məğlubların artıq müharibənin müqəddəratının həll edilməsi yönündə vəziyyətindən asılı olaraq həllini tapmalı idi. Birinci dünya müharibəsinin nəticələrini müzakirə etmək üçün Parisdə beynəlxalq konfrans çağrıldı. Azərbaycan dövləti də nümayəndə heyətini həmin konfransa göndərdi ki, o konfransda Azərbaycanın dövlət müstəqilliyinin tanınmasına nail olunsun. Əlimərdan bəy Topçubaşovun rəhbərlik etdiyi Azərbaycan nümayəndə heyətinə Avropa təhsilli şəxslər qatılmışdı. Diplomatlarımızın gərgin əməyi, apardıqları təbliğat bu istiqamətdə uğura nail olmağımıza gətirib çıxardı.

Bununla yanaşı, Azərbaycanın dövlət müstəqilliyinin tanınmasında Qafqaz regionunda, Xəzər hövzəsində geosiyasi proseslərin nəticəsi olaraq beynəlxalq güclərin rəyi əsas götürüldü. Bu mənada qalib Antanta dövlətləri artıq Cənubi Qafqaz uğurunda Sovet Rusiyasının apardığı mücadiləyə davam gətirməyən qüvvələri maliyyələşdirməkdən imtina etdi və gənc Cənubi Qafqaz ölkələrinə dəstək verməklə həmin bolşevik Rusiyasının qarşısını almağa cəhd göstərdi. 1920-ci ilin yanvarın 11-də Antanta Ali Şurası tərəfindən Azərbaycan Respublikasının dövlət müstəqilliyi de-fakto tanındı. Buna qədər Azərbaycanda bəzi ölkələrin səfirlikləri və konsulluqları fəaliyyət göstərirdisə, 1920-ci ildə Azərbaycanın müstəqilliyi beynəlxalq aləm tərəfindən tanındıqdan sonra, artıq ayrı-ayrı dövlətlərin Azərbaycanın müstəqilliyini tanıması, onların Bakıda diplomatik nümayəndəliklərinin açılması yönündə işlər sürətləndi.

Bunlar kim idi? İlk növbədə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti ilə döstluq müqaviləsi imzalayan dövlət kimi Osmanlı dövlətini qeyd eləməliyik. Azərbaycanın dövlət müstəqilliyinin beynəlxalq aləm tərəfindən tanındıqdan sonra müstəqilliyimizi tanıyan dövlətlərin sayı artdı, hətta İran hüquqi cəhətdən Azərbaycanın müstəqilliyini tanıdı. Vatikan da daxil olmaqla, Azərbaycanda bir sıra ölkələrin səfirlikləri və konsulluqları fəaliyyət göstərirdi.

Çox təəssüf ki, həmin dövrdə bolşevik Rusiyasının təcavüzi nəticəsində milli hökumətimizin ömrü az oldu. Belə ki, 1920-ci ilin aprelin 27-də Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti süqut etdi. 1991-ci ildə Azərbaycan öz müstəqilliyini bərpa edəndə artıq şərtlər və geosiyasi məkan fərqli idi.

- Əsrin əvvəllərində və sonunda - hər iki dönəmdə Azərbaycanın müstəqilliyini ilk tanıyan ölkələrin siyahısında fərqlər vardımı?

- 1918-ci ildə olduğu kimi, keçən əsrin sonunda müstəqilliyini bərpa edən Azərbaycanı ilk tanıyan dövlət yenə Türkiyə olub. Azərbaycanla etnik, dini, müştərək tarixə malik olan Türkiyə Azərbaycanın dövlət müstəqilliyinin tanınması istiqamətində yenə ilk addım atdı. Azərbaycana münasibətdə Azərbaycanın ərazi bütövlüyünün qorunmasında əməyi olan Nuru Paşanın bir vəsiyyəti var idi. Vəsiyyətdə bildirilirdi ki, Sovet birliyi dağılanda türklərə, soydaşlarımıza dəstək olmaq lazımdır.

Zaman keçdikcə Azərbaycanın müstəqilliyini tanıyan ölkələrin coğrafiyası dəyişdi, genişləndi. Bu sırada ilklər cərgəsində Pakistanı, Ruminyanı qeyd edə bilərik. 1991-ci illə müqayisə aparsaq, 1918-ci ildə Azərbaycanın müstəqilliyinin tanıdılması istiqamətdə aparılan işlərin nəticəsində 1920-ci ilə qədər müstəqilliyimiz daha çox de-fakto tanınmışdı. XX əsrin sonunda müstəqilliyini bərpa edən Azərbaycan qısa müddətdə Birləşmiş Millətlər Təşkilatının (BMT) üzvü olur, İslam Əməkdaşlıq Təşkilatının üzvü olur, başqa beynəlxalq təşkilatlarla münasibətlər qurur, əməkdaşlıq edir.

XX əsrdə iki dəfə əldə olunan müstəqilliyə diqqət etsək, müqayisədə oxşar tərəflər var. Belə ki, müstəqilliyin əldə olunması və tanıdılması istiqamətində aparılan mübarizədə proseslər təcavüzkar ermənilərin təzyiqi altında müşahidə olunurdu. 1991-ci ilin 18 oktyabrında qəbul olunan Konistutusiya aktı ilə müstəqilliyini bərpa edən Azərbaycan Sovetlər Birliyinin tərkibindən çıxan sərhədlərinin hüdudları ilə beynəlxalq aləm tərəfindən tanındı. Azərbaycan müstəqilliyinin tanınması onun ərazi bütövlüyü və suverenliyinin qorunması baxımından əhəmiyyətlidir.

Müstəqil Azərbaycan Respublikası Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin varisidir, amma həmin sərhədləri daxilində müstəqillik bərpa olunmadı. Cümhuriyyətin ərazisi Azərbaycan Respublikasının ərazisindən daha böyükdür.

Sovetlər Birliyinin rəhbərliyinin təzyiqi ilə Azərbaycan öz ərazisinin müəyyən hissələrini qonşu respublikalara verilmişdi. Nəticədə ərazi 114 min kavadrat kilometrdən 86 min kvadrat kilometrə endi. Müstəilliyini bərpa edən Azərbaycanın ərazisinin müəyyən hissəsi bu günə qədər də işğal altında qalmaqdadır.

Diqqət etsək, Azərbaycanın müstəqilliyini tanıyan ilk dövlətlər Azərbaycanın ərazi bütövlüyünün bərpasında ölkəmizi dəstəkləyirlər. Beynəlxalq normalara sadiq olaraq, ölkəmizin ərazi bütövlüyünün bərpa olunması istiqamətdində müəyyən şərtlər irəli sürürlər. 23 illik müstəqilllik ilində Türkiyə, Pakistan və Ruminya Azərnaycanın ədalətli mövqeyini dəstəkləməkdə davam edirlər. Bu barədə onların bəyanatlarını görmək olur.

- XX əsrin əvvəli və sonunda müstəqilliyini qazanan Azərbaycan siyasi kursunu hansı istiqamətə yönəltdi? Yəni inteqrasiya təşəbbüslərində oxşar və fərqli yanaşmalar nədən ibarətdir?

- Azərbaycan əldə etdiyi və bərpa etdiyi müstəqillik illərində qonşu ölkələrlə dinc münasibətlər və Qərbə inteqrasiya xətti xarici siyasətin prioritetlərindən olub. 1918-ci ildə Azərbaycan özünün dövlət müstəqilliyi haqqında bəyanaməsini qəbul edəndə, 6 bənddən birində göstərilib ki, qonşularla dinc yanaşı yaşamaq siyasətini əsas prinsip olaraq qəbul edir. Cinsindən, milliyətindən asılı olmayaraq hamıya bərabər yanaşacağını bildirən Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti qonşu dövlətlərlə qarşılıqlı, faydalı münasibətlər quracağını bəyan etmişdi. Cümhuriyyət bu siyasətinə sadiqliyini mövcud olduğu müddətdə fəaliyyəti ilə təsdiqləmişdi. Hansı istiqamətdə xarici siyasət yürütmək məsələsinə gəldikdə, bir yanaşma var idi ki, bütün dövlətlərlə beynəlxalq normalara əməl etməklə, sivil münasibətlər qurulsun. Azərbaycan Cümhiyyətinin o dövrdə qəbul etdiyi dövlət bayrağında tətbiq olunmuş prinsiplər - milli kimlik, dini etiqad, Avropa dəyərlərinə yiyələnmək idi. Və dövlət bu prinsipə sadiq olaraq Avropa dəyərlərinə yiyələnmək niyyətini göstərməklə sivil dünyaya inteqrasiya edəcəyini bəyan edib.

1991-ci ildə müstəqilliyini bərpa edən Azərbaycan Respublikası da Qərbə, Avropaya inteqrasiya kursuna sadiq olduğunu bəyan etdi. Bununla da, bazar iqtisadiyyatına keçid, liberal və sivil dünyanın dəyərlərinin mənimsənilməsi xətti önə çəkildi.

Azərbaycan sülhpərvər siyasət yeridən dövlət kimi heç bir siyasi-hərbi bloklara qoşulmur və sadəcə, regionda özünün təhlükəsizliyini təmin etmək, beynəlxalq aləmdə, eyni zamanda qonşularla dinc yanaşı yaşamaq kursunu davam etdirməkdədir. Bu baxımdan Azərbaycanın Qoşulmama Hərəkatına üzv olması, bir daha onun xarici siyasətində müasir dövrdə hansı hədəfləri seçdiyinin bariz nümunəsidir. Bununla biz ilk növbədə, özümüzün dünya üçün açıq olmağımızı vurğulayırıq, çünki həmin təşkilatda çoxlu sayda ölkələr birləşir. Digər tərəfdən, biz dünyadakı gələcək proseslərdə Azərbaycanın mövqeyini vurğulayırıq”.

Ramid

Bizim yol.- 2014.- 22 oktyabr.- S.11.