Tarixi abidlər baxımsızlıqdan məhv olur

“Aprelin 18-i bütün dünyada Beynəlxalq Abidələr və Tarixi Yerlər Günü kimi qeyd olunur. Biz də qeyri-hökumət təşkilatı olaraq bu sahədə ictimaiyyətə hesabat və monitorinq xarakterli açıqlmalar veririk. Yeri gəlmişkən deyim ki, Azərbaycanda vətəndaş cəmiyyətinin monitorinq aparması asan məsələ deyil. Dəfələrlə buna görə, yerli və mərkəzi icra hakimiyyəti qurumlarının təzyiqinə məruz qalmışıq. Fotoaparatımızı (onunla tarixi abidələrin şəkillərini çəkirik), tarixi abidələrin vəziyyətini özündə əks etdirən qeydlərimizi apardığımız dəftərimiz əlimizdən alınıb. Məhkəmələrin çıxardığı qərarları dövlət qurumları icra etmir. Hazırda tarixi abidələrin vəziyyəti ölkəmizdə ağır olaraq qalır. Baxın, tarixi abidələrin qorunması üçün 1983-cü ildə UNESCO-nun yanında Tarixi Yerlər və Abidələrin Mühafizəsi Şurasının Beynəlxalq Assambleyası tərəfindən Beynəlxalq Abidələr və Tarixi Yerlər Günü təsis olunub. Məqsəd insanların diqqətini abidələrin və tarixi yerlərin qorunmasına yönəltməkdir. Hər bir xalqın, ümumilikdə insanların keçmişi, həyat tərzi onun tarixi abidələrində və yerlərində təcəssüm olunur”, deyə həmsöhbətimiz Hüquq müdafiəçisi, “Tarix-mədəni və təbii irsi qoruma” QHT İctimai Nəzarət Komitəsinin rəhbəri Aytəkin İmranova bildirdi.

“Həmin şəxslər cinayət məsuliyyətinə cəlb olunmalıdır”

Həmsöhbətimiz qeyd etdi ki, araşdırmalara görə, ölkəmiz dünyada bəşər sivilizasiyasının ilkin meydana gəldiyi ərazilərdən biridir. Arxeoloji qazıntıların nəticələri göstərir ki, Azərbaycanda yaşamış qədim insanlar tarix boyu çoxsaylı abidələr yaradıblar. Ölkəmizin bütün ərazilərində tarixi abidələr mövcuddur ki, bunların da yaşı əsrləri və minillikləri əhatə edir.

“Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi ölkəmizdə tarixi abidələrin tədqiqi, mühafizəsi və bərpası, mədəniyyət nümunələrinin beynəlxalq aləmdə təbliği istiqamətində işlər görməlidir. Bütün bunlar isə Azərbaycanın qlobal dünyaya öz maddi və mənəvi mədəniyyəti ilə birgə inteqrasiyasını təmin edir. Yaxşı olardı ki, Azərbaycanın tarixi abidələrinə zərər yetirən şəxslərə qarşı cəzalar daha da sərtləşdirilsin. Cərimənin məbləği artırılmaqla yanaşı, həmin şəxslər cinayət məsuliyyətinə cəlb olunmalıdır”, deyə hüquq müdafiəçisi vurğuladı.

«Sözügedən kilsə həyətdədir və qəzalı vəziyyətdədir»

A.İmranovanın sözlərinə görə, Bakı ilə yanaşı regionlarda da tarixi-mədəni abidələrin monitorinqini aparır: “Tarixi-mədəni abidələrin durumu ağırdır. Bu günlərdə məlumat aldıq ki, Xaçmazda olan azsaylı alban kilsəsi məhv olmaq üzrədir. 4 tərəfdən girişi olan abidə bişmiş kərpicdən inşa olunub. Onu da öyərindim ki, bu kilsədə arxeoloj-tədqiqatı aparılmadığından onun hansı əsrdə tikilməsi dəqiq məlum deyil. Abidənin alban tayfaları olan Udinlər tərəfindən inşa edildiyi ehtimal olunur. Amma bu da tam dəqiq deyil. Sözügedən kilsə yerli sakinlərin birinin həyətindədir.

Kilsədə aparılan müşahidə nəticəsində məlum olub ki, tarixi abidə baxımsız vəziyyətdədir. Baxın, Azərbaycan Respublikasında 6308 abidə var, əfsuslar olsun ki, böyük əksəriyyəti qəzalı vəziyyətdədir.

Rəsmi məlumata görə, Dövlət Proqramı qəbul edilib və Azərbaycanda mövcud olan tarix və mədəniyyət abidələrinin pasportlaşdırılması işinə başlanılıb”.

“Peşəkar iş üçün şəffaflıq, zəhmət və mütəxəsis olmaq gərəkdir”

A.İmranova deyir ki, tarixi abidələrin vəziyyəti ilə Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi, şəhər (rayon) icra hakimiyyətləri illik hesabt verməlidirlər: “Yerli icra hakimiyyətlərinə mədəniyyət şöbəsləri var. Amma hanı onların hesabatı? Dövlət qurumları işləmir. Sovet hakimiyyəti dövründə abidə nəzarətçiləri vardır. Onlar abidəyə bir şey olanda dərhal akt yazırdılar. Budur abidələrin qorunması ilə bağlı mexinizm. Məmurlar gəlir mənbəyi olar tarixi abidələrə nədənsə biganə yanaşırlar. 2012-cü ilin sonunda Dövlət Proqramı elan olundu. Görək də… Bxaq ki, məmurlar işləyəcəkmi? Peşəkar iş üçün şəffaflıq olmalıdır, zəhmət olmalıdır, mütəxəssis olmalıdır və s.”

«Bərpa” adıyla tarix təhrif olunur”

“Baxın, son vaxtlar payaxtda tarixi abidələrin bərpa işləri gedir. Bu “bərpa”dan sonra abidədən heç nə qalmır. Onu memarlıq incisi edən elementlər yoxa çıxır. Məsələn, metronun “Nizami” stansiyasının yanı, daha dəqiq Cəfər Cabarlı küçəsinin hər iki tərəfində yerləşən tarixi binalarda bərpa-yenidəqurma işləri aparıldı. Nəticədə o binlarda tarixdən əsər-əlamət belə qalmadı. O binaları bəzəyən balaca heykəllər vardı. O heykəllər yoxdur indi. “Bərpa” adıyla abidələrin xarici görünüşü də təhrif olunur. Tarixə biganəlik var. Bu açıq-aşkar görünür. “Bərpa” olunan tarixi abidələrə gedib orada işləyənlərlə söhbət edirik. Məlum olur ki, burada işləyənlər qeyri-peşəkardırlar. Pula görə burada işləyirər. Bərpa bahalı işdir. Laboratoriyalar işləməlidir onun üstündə illərcə. Mənimcə, Nizami-77-dəki dövlət tərəfindən qorunan “Vətən” kinoteatrı da artıq tarixi abidə deyil! O fundamental bina idi və belə “bərpa”ya ehtiyacı yox idi”, deyə A.İmranova vurğuladı.

“Tarixi abidələrin sökülməsi xarici qurumları narahat edir”

Onun sözlərinə görə, tarixi abidələrin sökülməsi xarici qurumları narahat edir: “Vətəndaş cəmiyyəti ölkənin tarixi abidələrinə biganəliyi pisləyən bəyanatları dəfələrlə verib. Beynəlxalq təşkilatlara müraciətlər olunub. Baxın, 2006-cı ildə, yəni İçərişəhərdə söküntü işləri aparılmağa başlayanda vətəndaş cəmiyyəti birlik nümayiş etdirərək QHT-lərdən ibarət şəbəkə yaratdı. O gündən bu günə qədər vətəndaş cəmiyyəti tarixi abidələrə olan biganəliyə qarşı çıxıb, problemi məhkəmə müstəvisində həll etməyə çalışıb. Amma bütün səylərə baxmayaraq Azərbaycanın tarix və mədəniyyət abidələrinin məhvi davam etdirilir. Baxmayaraq, Azərbaycanın bütün qanunlarında, o cümlədən tarixi və mədəniyyət abidələrinin qorunması haqqında qanunlarda, Konstitusiyada abidələrin sökülməsi bilavasitə qadağandır, amma ölkədə bu proses gedir. Tarixi-mədəni abidələrin məhv ediməsi ilə bağlı yüskək vəzifəli dövlət məmurlarına, millət vəkillərinə və digər müvafiq orqanlara müraciətlər olub ki, abidələrin sökülməsi prosesi dayandırılsın. Dəfələrlə çıxışlar, vədlər olsa da, proses davam edir. “İçərişəhər”də sökülmə işləri hazırda da davam edir. “Qış parkı” adıyla onlarla tarixi abidə söküldü. Bu söküntü indi “Qış parkı”na yaxın olan ərazilərdə də davam etdirilir. Biz hətta onları siyahıya almağa vaxt çatdıra bilmirik. Tarix və mədəniyyət abidələrinin qorunması ilə bağlı beynəlxalq sənədlər var. Azərbaycanın onların hamsına qoşulub. Amma nə olsun ki? Məmurlar heç nəyi saymırlar, abidələrə nəzarət edən qurum da problemə biganə yanaşır!. Biz ölkə daxilində bu prolemi həll etmək gücündə olmadığımızı görüb beynəlxalq təşkilatlara üz tutduq. Yerli məhkəmələrdə uduzub, Avropa İnsan Haqqları Məhkəməsinə üz tutduq. Beynəlxalq tədbirlərdə məruzələrlə çıxış etmişəm, müzakirələrdə monitorinqimin nəticəsini açıqlamışam. Reaksiyalar bu olub ki, tarixi abidələrin sökülməsi xarici qurumları narahat edir”.

Zəlzələ bölgəsində qədim tikililərin vəziyyəti...

Həmsbhbətimiz deyir ki, ötən il şimal-qərb bölgəsində baş verən zəlzələ nəticəsində tarixi abidələrə zərər dəyib: “Tarixi abidələr tikinti texnologiyası yüksək səviyyədə və keyfiyyətli olduğundan 6-7 ballıq zəlzələlər zamanı tam dağılmadı. Mən bunu apardığım müşahidələr əsasında deyirəm. Çünki biz zəlzələdən sonra həmin ərazidə olub qədim tikililərin vəziyyəti ilə maraqlandıq, monitorinq apardıq. 2012-ci ilin sonu 2013-cü ilin əvvəlində əraziyə səyahətlər etdim. Yerli sakinlərlə, muzey direktorları ilə, yerli bərpa qurumlarının mütəxəssisləri, Şəkidə rayon İcra Hakimiyyətinin memarlıq-tikinti şöbəsinin əməkdaşları və şəhərin baş memarı ilə görüşlər keçirdim. Ərazidə böyük sayda abidələr cəmləşdiyindən, ölkədə mövcud olan tarix-memarlıq qoruqlarının ikisinin bu ərazidə (Şəki və Zaqatala) yerləşdiyindən, abidələrin ancaq az bir qisminin real vəziyyəti ilə tanış olmaq imkanım oldu. Mənə verilən şifahi məlumatlara görə, ancaq dağlarda və mağara tipli qədim qalalarda uçmalar baş verib. Şəki şəhərində qala divarlarının da müxtəlif hissələri dağılıb, qədim binalarda daha çox müşahidə olunan müxtəlif ölçülü çatlar, fundamentin laxlaması nəticəsində döşəmə və divarların çökməsi baş verib. Bu səbəbdən əksər abidələrdə və tarixi yaşayış binalarında tavan və dam örtüyü ziyan çəkib, hətta çöküb, bəzən yaranan deşiklərdən qar və yağış binaların içinə hopub. Ancaq fasad deyil, həmçinin daxili görünüş də korlanıb.

Abidələrdə yaranmış çatlar və dam örtüyünün uçmaları həmin abidələri mümkün olan növbəti təbii və texniki vibrasiyaya dözümsüz edir və uçma təhlükəsi yaradır. Ona görə də, təcili abidələrin özülü və divarlar möhkəmləndirilməli, dam örtükləri dəyişdirilməlidir. Acınacaqlı haldır ki, tarixi-memarlıq abidələrinin mühafizəsi və bərpasına ayrılan vəsaitin illər boyu artan büdcəyə heç də mütənasib deyil. Bax bu da nəticədir, yəni tarixi olan münasibətdir. Qədim tikililərin üzərində ancaq bəzi kosmetik təmir işləri aparılıb. Həm yerli icra hakimiyyəti, həm bərpa emalatxanaları, həm mütəxəssislər, ekspert və vətəndaş cəmiyyəti bu istiqamətdə imkan çərçivəsində fəaliyyət göstərməyə maraqlıdırlar. Ancaq bərpa işlərinə böyük vəsait tələb olunduğundan və bu iş mərkəzləşmiş qaydada aparılmalı olduğundan, bu məsələdə birbaşa hökumətin dəstəyi və yardımına ehtiyac var. Qeyd edim ki, apardığımız müşahidə nəticəsində bəzi abidələrin təyinatı üzrə istifadə olunmdığı məlum oldu. Məsələn, Şəkidə qeydiyyata XIX əsrin abidəsi kimi alınan, amma bəzi məlumatlara görə tarixi XVI əsrə qədər uzanan məscid uşaq bağçası kimi yerli təhsil şöbəsinin balansındadır”.

Ramid

Bizim yol.-2014.-10 yanvar.-S.13.