Məmməd Araz
yaradıcılığında məhəbbət lirikası
və folklor
Müxtəlif janrlı əsərlərin, şeirlərin, poemaların, dastanların müəllifi olan Məmməd Arazın öz ecazkar təsir qüvvəsini, gözəllik və təravətini bu gün belə itirməmiş zəngin yaradıcılığı öz rəngarəngliyi ilə seçilir. Məmməd Araz sənəti əsərləri ilə yanaşı şeirləri ilə də ədəbiyyat aləminə bir iz salmışdır. Məmməd Araz şeirlərində hər nə desəniz var - sevgi, insanlıq, dostluq, lirika, insani hisslər.
Məmməd Araz yaradıcılığında da məhəbbət şeirləri kifayət
qədərdir. Məmməd Arazın sevgi
şeirləri də ağızlarda gəzən, ürəkləri
oynadan və
musiqiyə dönən ən gözəl nəğmələrdəndir.
Hazırda da Məmməd
Arazın şeirlərinə yazılmış bir çox məşhur
mahnılar vardır ki, onlar
indi də dillər əzbərdir. Əvəzolunmaz
məhəbbətə dair
yazdığı eşq dolu
sevgi şeirləri sevilir,
əzbərlənir, sevgililərin dilində gəzir və öz məzmunu ilə oxucuları valeh edir.
Maraqlıdır ki, Məmməd Arazın
ilk şeirlər kitabı da
1959-cu ildə “Sevgi nəğməsi”
adı altında çap olunmuş
və Məmməd Araz sevənlərin
diqqətini cəlb etmişdir.
“Ayrılıq”, “O gözlərə baxmaram”,
“Necə unudum səni”, “Bir
sənin eşqinlə”, “Sevgi nəğməsi”,
“Unut məni”, “Nə gizlədim” və s. şairin ən gözəl
sevgi şeirlərindəndir.
M.Araz xalqın şairidir. Məhz buna görədir ki, onun məhəbbət lirikası da xalqın folklor bulağından su içmiş, şifahi xalq yaradıcılığı xəzinəsindən ilham almışdır. Şairin iki gəncin məhəbbətindən bəhs edən şeirləri xalqın yaratdığı məhəbbət dastanlarını xatırladır. Məsələn, şairin “Sən məni sevsəydin...” şeirinə nəzər salaq:
Sən məni sevsəydin nolardı görən?
Görən olardımı bir dərdim onda?
Yoruldum demədən
qolum üstə sən
Dünyanı piyada gəzərdim onda.
Toxalar, azalar bu sevgimizdən
Dünyanın məhəbbət
acları bəlkə,
Təzə haşiyələr
alardı bizdən
Dünyanın məhəbbət tacları
bəlkə.
Bizim başımıza
hey ələnərdi
Alqışlar, təbriklər, dualar-bizim.
Bizim bəxtimizə səpələnərdi
Ən duru, ən təmiz
şüalar-bizim.
Ləpələr göz alıb baxar dənizdən,
Sular mehrimizə həsəd çəkərdi.
Ulduzlar bircə
yol pəncərəmizdən
İçəri baxmağa həsrət
çəkərdi.
Bu şeir
gözəl lirik örnəkdir. Onun lirik ruhu nə qədər güclü olsa da, bir dastan
havası üstündə
kökləndiyi, bir dastan ovqatından gələn hisslərlə,
duyğularla zənginliyi
də qabarıq nəzərə çarpır.
Şeirin ilk misralarında bunları duymaq, hiss etmək bir qədər çətinlik
törətsə də,
sonuncu iki bəndin dastan təsiri altında düzülüb-qoşulduğunu aydın görürük.
Məhz elə bunlara əsaslanıb şeirin bütövlükdə dastanlarımızın
təsiri altında yarandığını söyləmək
olar.
Dedim ki, göyərər bir Leyli pöhrə,
Məcnun bir səhərin gözündə gələr.
Saçını tor elər
sahildə Zöhrə,
Tahir ləpələrin üzündə
gələr.
Sən məni
sevsəydin... sevsəydin
əgər...
Kim olub bəxtiyar quru ad ilə.
Həyatda “ürəkləş”,
“sevləş” demirlər,
Ayaqlaş deyirlər bu həyat ilə.
İlk baxışdan şeirin elə son bəndləri “Leyli və Məcnun”,
“Tahir və Zöhrə” kimi məhəbbət dastanlarını
yada salır. Sanki M. Araz dastandakı qəhrəmanların məhəbbətini
öz qəhrəmanlarının
məhəbbətinə nümunə
çəkir. Şeirdə lirik qəhrəman sevgilisinin ona etinasızlığından şikayət
edir və onu xalqın yaratdığı məhəbbət
dastanlarının qəhrəmanlarından
dərs almağa çağırır. Dastan qəhrəmanlarının
güclü məhəbbətlə
hər maneəni dəf edərək sonda bir-birinə qovuşmasını şair
iki gəncin inam, sevgi hisslərinin
güclü olması
ilə izah edir. Sanki şairin
lirik qəhrəmanı
da sevgilisini məhəbbətdə dastan
qəhrəmanı kimi
güclü, inamlı,
sədaqətli olmağa
səsləyir. Əgər qəhrəman
etinasızlıq görməzsə,
sevgisinə qarşılıq
alarsa, onda dastan qəhrəmanları
kimi bütün maneələri dəf edə biləcəyinə,
hər sınaqdan üzüağ çıxa
biləcəyinə inanır.
Azərbaycanın xalq şairi, əməkdar incəsənət xadimi Məmməd Arazın şeirlərində insanların
nəcib duyğuları,
məhəbbəti, həyat
eşqini realist bir şəkildə təsvir
edilmiş, həyat və insanlar hərtərəfli və
dolğun əks olunmuşdur.
Görməyə bilmirəm
gözəlləri mən,
Baxmaya bilmirəm, nə danım bunu.
Görməmək, duymamaq
gəlsə əlimdən
Duymaram sənin
da sən olduğunu...
Deyirəm ani bir baxışla birgə
Yol sala bilsəydim ürəklərə də.
Səninsə qadınlıq
haqqındır bəlkə,
Məni qısqanırsan çiçəklərə
də.
Məmməd Arazın sevgi şeirləri soyuq nəfəslə yoğrulmayıb. Onların misralarında
sevginin, məhəbbətin
odu, istisi var və oxucu
bu odu, istini
özü hiss eləyir.
“Məni qısqanırsan
çiçəklərə də” kimi misraları
məhz bir saf sevginin, ülvi
məhəbbətin istisi,
odu ilə yoğrulmuşdur.
Deyən dar çəkilib məhəbbət
yolu,
Kamınca qaynayıb axa bilmirəm.
Gərəksiz adətlər,
sədlərlə dolu
Bir insan ömrünə sığa bilmirəm.
Tökür yarpağını
bir ömrün yazı,
Görüşlər, vədələr məni unudur.
Bir həsəd, bir şeir, bir qəlb ağrısı...
Mənim son ayaqda qazancım budur.
Nə gənclik
darağı gəzir
telimdə,
Nə də ki, ünvanlar alan çağım
var.
Bir azad baxışım qalır
əlimdə,
Bir də icazəsiz zövq almağım var.
Bir əsər yaranır ani həvəsdən,
Havamdır, suyumdur hər səs, hər nəfəs.
Gülüm, gözəiliyə
biganə kəsdən
Adi bir nalbənd də yarana bilməz.
Sənə bağışladım bu
dağ eşqimi.
Duy onu, ələmə, hamarlama sən.
Bircə gözəlliyi
duymaq eşiqimi,
Bircə baxışımı
çidarlama sən...
Nəzərdən keçirilən bu şeirin misralarından birində “Deyirəm ani bir baxışla
birgə, yol sala bilsəydim ürəklərə də”
ifadəsinə rast gəlirik. Bu ifadə
bizə xalqın hikmətamiz sözləri
olan atalar sözünü xatırladır.
Xalqın dilində bu
ifadə “Ürəkdən
ürəyə yol olur” şəklində işlənir. Şairin sevgi
şeirlərinin gözəlliyi
ondadır ki, onların hamısı şeirin dili ilə yanaşı həyat, sevgi həqiqəti və bəşəri duyğularla
yoğrulmuşdur. Sevgi şeirlərinin
hər misrasında şairin sevən qəlblərdə sevgini özünə məxsus səmimiyyətlə təsvir
etməsi oxucuların
ürəyindən xəbər
verir, onları düşündürür. Məmməd
Araz şeirlərinin ecazkarlığının, böyüklüyünün
bir səbəbi də onun artıq
qeyd edildiyi kimi, məhz xalq yaradıcılığı
ilə yoğrulmasıdır.
Məmməd Arazın sevgi dolu şeirlərinin içində elə bir şeir vardır
ki, öz təravəti, orijinallığı,
poetik tutumu ilə oxucunu valeh edir. Bu, görkəmli ədibin
1970-ci ildə yazdığı
“Nə bilim” şeiridir.
Səndən mənə
bir ömürlük xatirə,
Məndən sənə nə qalacaq, nə bilim?
Çətin bir də: daş üstə daş bitirəm,
Niyə uçdu
bu qalaçıq, nə bilim...
Damağımda bal sevdanın turş adı...
Uşaq ağlım inadını
qurşadı.
Nə hönkürdü bu naqafil gurşadı?
Kimə dedim, - dedi, - ancaq: "nə bilim!"
Şair burada bir də
daş üstünə
daş qoymaq ümidini itirmişdir, çünki onun ürəyində qurduğu
sevgi qalacığı
uçub dağılmışdır. Sevgi qalacığı
dağılan şairin
“bal sevginin damağında
turş dadmağı”
da gözəl poetik lövhə, original tapıntıdır.
Günlər mənə
gün yazmağı unutdu,
Gülüm, günün güllərimi
qurutdu.
Bu oyunda kim uduzdu,
kim uddu,
Peşimanı kim olacaq, nə bilim?
Mən Arazam, səsim tutqun Arazdı,
Ha çağırdım,
ha yüyürdüm, ha yazdım.
İndi daha qaynar təbim ayazdı,
İsinərmi bir od-ocaq, nə bilim...
Milli Azərbaycan şeirinin görkəmli nümayəndəsi
Məmməd Araz dünyəvi məhəbbətin,
gözəl hisslərin
yaşandığı sevgini
şeirin sonunda bir oyuna bənzədir. İki gənc
arasında yaşanan ülvi hisslərin bitməsi nəticəsində,
bu sevgidə kimin uduzub, kimin
udacağını bilməsə
də, lakin axırda sevgililərdən
birinin peşman olacağını vurğulayır.
Gözəl ədib iki gəncin
ən yüksək ülvi duyğuları yaşamasına baxmayaraq, vüsallarına çatmaması,
bir-birilərinə qovuşmaması
və sonunda ayrılsalar da lakin qarşılıqlı
yaşanan gözəl
dəqiqələrin, saatların,
günlərin ömürdə
bir iz qoyub
xatirə kimi qalmasının təsəlli
notlarını qələmə
almışdır.
Çağdaş poeziyamızda
sevilib seçilən,
mən deyərdim ki, insanı öz dünyasından alan, onu fikirlərə
qərq edən, düşündürən, kamilləşdirən bəzən
də nələrisə
öyrətməyə çalışan,
nəsillərə örnək
olan bir qüdrətli poeziyadır
Məmməd Araz poeziyası.
Həbibə HÜSEYNOVA
Bizim
yol.-2014.-25 yanvar.-S.11.