5 milyon illik əlahiddə su hövzəsi...

12 avqust Xəzər dənizinin ətraf mühitinin mühafizəsi günü idi

Xəzər dənizinin dəniz ətraf mühitinin mühafizəsi haqqında Çərçivə Konvensiyası - beş Xəzəryanı dövlət arasında Xəzər dənizi regionunda təbiəti mühafizə şərtlərini və müvafiq təşkilati mexanizmi əks etdirən ilk hüquqi sazişdir. Qeyd edək ki, Konvensiyanın imzalanması üçün BMT-nin Ətraf Mühit Proqramının və digər beynəlxalq təşkilatların dəstəyi ilə 1995-ci ildən başlayaraq uzun illik hökumətlərarası danışıqlar aparılıb və nəhayət Tehran Konvensiyası beş Xəzəryanı dövlətin hökumətləri tərəfindən ratifikasiya olunduqdan sonra 12 avqust 2006-cı il tarixində qüvvəyə minib. Bundan sonra 12 avqust “Xəzər günü” kimi qeyd edilir. Qəbul olunduğu şəhərin adı ilə bağlı olaraq, həmçinin “Tehran Konvensiyası” kimi də tanınan Saziş Xəzər dənizinin ətraf mühitinin bütün növ mənbələrdən çirklənməsinin qarşısının alınmasına, dəniz ətraf mühitinin mühafizəsi, saxlanması və bərpasına, o cümlədən bioloji sərvətlərinin davamlı və səmərəli istifadəsinə, ətraf mühitə təsirin qiymətləndirilməsinə yönəlib.

Tədbirlər silsiləsi

Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyinin (ETSN) mətbuat xidmətinin rəhbəri İradə İbrahimova “Bizim Yol”a açıqlamasında bildirdi ki, “Xəzər günü”nün Xəzəryanı dövlətlərdə hər il qeyd edilməsində əsas məqsəd də dənizin ətraf mühitinin çirklənmədən qorunması, o cümlədən Xəzər dənizinin bioloji ehtiyatlarının qorunması, mühafizəsi, bərpası, davamlı və səmərəli istifadə edilməsi və bu istiqamətdə əhalinin maarifləndirilməsindən ibarətdir: “Bununla əlaqədar Azərbaycanda da hər il “Xəzər günü”nə xüsusi önəm verilir, Xəzərətrafı rayonların rəsmi dövlət qurumlarının, ictimai təşkilatların, ictimaiyyətin nümayəndələrinin və Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyinin tabeli qurumlarının iştirakı ilə maarifləndirici tədbirlər, o cümlədən təmizlik və abadlıq işləri həyata keçirilir. Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyi Xəzərətrafı rayonların idarə və təşkilatlarını, eləcə də bütün ictimaiyyət nümayəndələrini bu tədbirlərdə fəal iştirak etməyə çağırır”.

Nazirlik sözçüsünün bildirdiyinə görə, 2007-ci ildən etibarən hər il ənənəvi olaraq qeyd olunan "Xəzər günü" ilə əlaqədar Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyi tərəfindən Xəzər dənizinin problemlərinə və mühafizəsinə dair ictimaiyyətin məlumatlılığını artırmaq məqsədilə bir sıra tədbirlər keçirilir: “Müvafiq dövlət qurumlarının, qeyri-hökumət təşkilatlarının, o cümlədən gənclərin iştirakı ilə Xəzərin ekoloji problemləri, görülən işlər və ictimaiyyətin Xəzər dənizinin mühafizəsi prosesinə cəlb edilməsi mexanizminin müzakirəsi məqsədilə müxtəlif görüşlər keçirilib. Tədbir iştirakçıları və ictimaiyyətin müxtəlif təbəqələrinin nümayəndələri Xəzər dənizinin ətraf mühitinin mühafizəsi məqsədi ilə yaradılmış "Xəzər dənizinin ekoloji mühitinin mühafizəsi sistemi"nə aid olan və Novxanı qəsəbəsinin sahilboyu zolağında quraşdırılmış modul tipli təmizləyici qurğunun iş fəaliyyəti ilə tanış olub. Qeyd olunanlarla yanaşı, Xəzər dənizinin və sahil zonasının ekoloji vəziyyətinin yaxşılaşdırılmasında ictimaiyyətin rolunu artırmaq və bu sahədə ictimaiyyətlə əməkdaşlığı gücləndirmək məqsədilə Novxanı çimərliyinin sahilboyu zonasında təmizlik aksiyası keçirilib. Qeyd edək ki, təmizlik aksiyası zamanı 2 hektar ərazi tullantılardan təmizlənmiş və toplanmış tullantıların utilizasiyası həyata keçirilib”.

Əlahiddə su hövzəsi

“Xəzər dünyanın ən böyük qapalı su hövzəsi-gölüdür. Lakin böyüklüyünə, hidroloji xüsusiyyətlərinə görə ona dəniz deyirlər. Vaxtı ilə o, Qara dənizlə bitişik olan Sarmat dənizini əmələ gətirib. Keçmişdə Xəzərin okeanla əlaqəsinin olmasını okean üçün xarakterik olan suitinin Xəzərdə yaşaması bir daha sübut edir. Tarixən Xəzərin 70-ə yaxın adı olub; Kaspi, Hirkan, Bakı, Dərbənd, Xvalın, Gürgan və s. Xəzər 5 ölkənin - İran, Azərbaycan, Rusiya, Qazaxıstan və Türkmanistanın dənizidir. Xəzər sahillərində yarımsəhra və səhralar geniş sahə tutur. Sahəsi 371 min km2, həcmi 76000 km3, uzunluğu 1200 km, eni 320 km, orta dərinliyi 184 m, ən dərin yeri - Lənkəran çökəkliyində - 1020 m, ən dayaz yeri şimalda 5 m-dir. Xəzərin sahil xətlərinin uzunluğu 6,5 min km-dir. Xəzər dənizində əsas yarımadalar - Abşeron, Mangistau, Buzaçı, Çələkən, Krasnavodsk. Əsas adalar - Bakı və Abşeron arxipelaqları, Çeçen, Oqurçi, Kulalı, Suiti adaları. Körfəzlər - Qaraboğazqol, Krasnavodsk, Manqistau, Qızılağac, Türkmən, Bayıl buxtası. Xəzərə şimal və qərbdən daha çox çay tökülür”.

Bu fikirləri isə “Bizim Yol” əməkdaşı ilə söhbətində Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyinin Xəzər Kompleks Ekoloji Monitorinq İdarəsinin rəis əvəzi Nadir Cahangirov səsləndirdi. Onun sözlərinə görə, Xəzər dənizinin suyu okean mənşəlidir, dəniz qədim dövrdə okeanla birləşmiş, Aralıq, Qara və Azov dənizləri ilə birlikdə Para Tetis dənizinin tərkibində olmuşdur. Xəzər dənizinin əlahiddə su hövzəsi kimi yaşı 3-5 milyon il hesab edilir: “Xəzər dənizinin suyunun orta duzluğu 12,85 ‰ (promil) təşkil edir (okean suyunun orta duzluğu 35 ‰ - dir). Duzluğun aşağı olması dənizin qapalı olması və çay axımlarının böyük olması ilə əlaqədardır. Xəzər suyunda okean sularına nisbətən karbonat və sulfatların miqdarı çox, xloridlərin miqdarı isə azdır”.

Müşahidə şəbəkəsi

N.Cahangirov bildirdi ki, Xəzər dənizinin hidrometeoroloji monitorinqi Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyi Milli Hidrometeorologiya Departamentinin Dəniz Hidrometeorologiya Mərkəzində aparılır: “Mərkəz Xəzər dənizinin Azərbaycan Respublikası akvatoriyasında yerləşən müşahidə şəbəkəsinə malikdir. Bu şəbəkə dənizin sahillərində, adalarda, estakadalarda və platformalarda yerləşən 14 müşahidə məntəqəsindən ibarətdir. Mərkəzdə hidrometeoroloji müşahidələrin təşkil edilməsi, aparılması, məlumatların əldə edilməsi, təhlili, ümumiləşdirilməsi və dəniz illiklərinin tərtib edilməsi işləri yerinə yetirilir. Həmçinin, açıq dəniz rayonlarından gəmi ekspedisiyalar vasitəsi ilə hidrometeoroloji məlumatlar əldə edilir.

Xəzər dənizinin hidrometeoroloji parametrləri (dənizin səviyyəsi, suyun duzluluğu və temperaturu, dəniz axınları, dalğalanma, havanın temperaturu və rütubəti, küləyin sürəti və istiqaməti və s.) üzrə əldə edilmiş sutkalıq, aylıq və illik informasiyalar hər təqvim ili üçün tərtib edilən dəniz illiklərində yerləşdirilir. Beləliklə, Dəniz Hidrometeorologiya Mərkəzində Xəzər dənizinin Azərbaycan Respublikası akvatoriyasında hidrometeoroloji parametrlərin əldə edilməsinin bütün mərhələləri yerinə yetirilir. Son illər dəniz müşahidə şəbəkəsi genişlənmiş və yeni müasir cihazlarla təmin edilmişdir. Belə ki, 2005-ci ildə Xəzəryanı ölkələr içərisində ilk dəfə olaraq dənizin dərinliyi 100 m olan ərazisində ("28 May" rayonunda) və həmçinin Səngi-Muğan adasında müşahidə məntəqəsi fəaliyyətə başlamışdır. "Neft Daşları" məntəqəsində dənizin səviyyəsini, dalğalanmanı, suyun temperaturunu və atmosfer təzyiqini ölçən avtomatik cihaz qurulmuşdur”.

Dənizin ekosistemində yaranan problemlər

ETSN rəsmisinin sözlərinə görə, Xəzəryanı ölkələrdə baş verən ictimai-siyasi proseslər, ziddiyyətli münaqişələr də dənizin ekomühitinə öz təsirini göstərib: “Xüsusilə hərbi münaqişələr. Məsələn, 1991-ci ildən başlanan Rus-Çeçen müharibəsi dənizin ekosistemində müəyyən problemlər yaradıb. Hövzədə il ərzində 20-30 hərbi tullantı qeydə alınır. Bundan əlavə, texnogen qəzaların sayı da xeyli artıb. Belə ki, Xəzərin Rusiya sahillərində karbohidrogenlərin miqdarı Çeçen müharibəsi ilə əlaqədar xeyli artmışdır. Məlumdur ki, Azərbaycanın yataqlarının birgə istismarı ilə əlaqədar "Əsrin müqaviləsi" (1994) adlı saziş imzalanmışdır. Dünyanın məşhur neft korporasiyalarının qoşulduqları saziş, Azərbaycanın xam neftini dünya bazarına çıxarmaq məqsədi güdür. Regiondakı digər neft istehsalçıları da eyni maraqdan çıxış edirlər. Qazaxıstan və Türkmənistanda da Abşeronda olduğu kimi neft-qaz istehsalı mərkəzləri açılıb. Bu regionların ekoloji durumu respublikamızla müqayisədə heç də yaxşı deyil. Çünki burada çıxarılan neftin tərkibində merkaptanların miqdarı çox, kükürdlü birləşmələr daha artıqdır. Belə nefti xüsusi yolla təmizləmək lazım gəlir ki, bu da əlavə problemlər yaradır. Bu prosesdə ekoloji standartlar mütləq nəzərə alınmalıdır, əks halda Xəzərin bütün akvatoriyası pis hala düşə bilər”.

ÜMİD

Bizim yol.-2015.- 13 avqust.- S. 9.